Historia Żydów w Prudniku
Historia Żydów w Prudniku – historia społeczności żydowskiej w Prudniku.
Historia społeczności
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze osadnictwo
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze wzmianki dotyczące obecności Żydów w Prudniku pochodzą z 1350. W XV wieku trudnili się oni handlem i udzielaniem pożyczek książętom śląskim, a także prowadzili sklepy i warsztaty rzemieślnicze[1].
W 1534 w Prudniku, w którym przeważała ludność niemiecka, mieszkało 25 rodzin żydowskich, w tym 14 właścicieli domów, głównie przy współczesnej ul. Sobieskiego[2]. Księgi miejskie z 1540 wzmiankują szkołę żydowską. Rok później, przedstawiciele rady żydowskiej Długi Mojżesz, Dawid Stary i Kaufmann wystosowali wniosek do rady miejskiej o sprzedaż gruntu[3]. Miasto odsprzedało Żydom działkę na skarpie przy ul. Podgórnej[4] (tzw. Góra Piaskowa), przy drodze do Jasiony, gdzie założono pierwszy cmentarz żydowski w Prudniku[3], który jednocześnie był pierwszym nowożytnym kirkutem na Śląsku[5].
W latach 1541–1570 wzmiankowano transakcje pieniężne prowadzone przez prudnickich Żydów[6]. Stosunek władz Prudnika do społeczności żydowskiej przybrał negatywny wydźwięk po przybyciu do miasta dużej grupy Żydów z Korony Królestwa Polskiego w 1559. Na prośby mieszczan, w 1570 cesarz Rudolf II wygnał z Prudnika 28 rodzin żydowskich[3], a w 1576 Żydzi zostali pozbawieni prawa prowadzenia handlu. Władze Prudnika przyjęły privilegium de non tolerandis Judaeis (przywilej nieakceptowania Żydów)[6]. Żydzi z Prudnika zamieszkali w Białej i w Osobłodze[7][3].
Przychylny Żydom edykt tolerancyjny, wydany przez cesarza Karola VI w 1713, nie objął Prudnika. Kolejne ustawy, tym razem wydane przez władze Królestwa Prus, nadal nie obejmowały Prudnika. Było to spowodowane przyjęciem przez władze miasta privilegium de non tolerandis Judaeis[6].
Powrót Żydów do miasta
[edytuj | edytuj kod].png?lang=pl)
Żydzi mogli ponowie osiedlać się w Prudniku od 11 marca 1812, dzięki edyktowi emancypacyjnemu wydanemu przez króla Fryderyka Wilhelma III. W 1812 miejscowa gazeta urzędowa wspomniała obecność w mieście 4 Żydów, którzy otrzymali kwalifikacje obywatelskie: Mendel Wolf, Hirschel Levi, Sussbach i Saul Schneider. W 1816 modlitwy były odprawiane w izbie w domu przy ul. Wąskiej, następnie przy ul. Zamkowej. W 1817 w Prudniku mieszkało 41 Żydów[8].
W 1828 w mieście żyło 127 Żydów, a w całym powiecie prudnickim – 1357. W 1837 do Prudnika przeprowadził się z Gliwic żydowski lekarz – Jacob Preiss. W 1840 Żydzi, zaliczani do finansowej elity miasta, stanowili 2,3% mieszkańców. W 1845 Samuel Fränkel założył w Prudniku fabrykę włókienniczą, znaną po 1945 jako Zakłady Przemysłu Bawełnianego „Frotex”. Od 1846 modlitwy odprawiano w oficynie domu nr 9 na Rynku[8].
Prudniccy Żydzi chowani byli na cmentarzu w pobliskiej Białej[4]. W 1849 postulowali przekazanie im części nowego cmentarza komunalnego. W 1854 prudnicka gmina żydowska uzyskała osobowość prawną[8]. W 1859 założony został cmentarz żydowski przy ul. Kolejowej[9].
Działalność gminy żydowskiej
[edytuj | edytuj kod]W 1861 w Prudniku mieszkało 174 Żydów. W latach 1867–1892 Josef Bass był przewodniczącym żydowskiego towarzystwa dobroczynnego w Prudniku. Prudnicka gmina żydowska weszła w skład założonego w 1872 Związku Górnośląskich Gmin Synagogalnych (Oberschlesische Synagogen-Gemeinden). Synagoga w Prudniku została wzniesiona w 1877, poświęcona 3 maja 1877 przez Samuela Fränkla. W 1880 w mieście żyło 184 Żydów[8]. Prudnik tworzył wspólną gminę żydowską z Szybowicami, w których mieszkały 4 rodziny żydowskie[10].
Zamożni prudniccy Żydzi odznaczali się działalnością dobroczynną na rzecz miasta. W 1904 Emanuel Fränkel przekazał 9000 talarów na budowę pomnika cesarza Wilhelma I. Abraham Fränkel ofiarował miastu 50 000 marek dla potrzebujących bez względu na wyznanie. Max Pinkus i jego żona Hedwig zbudowali szpital dla pracowników fabryki włókienniczej, a w 1910 przekazali go miastu. Fränklowie i Pinkusowie fundowali również stypendia dla zdolnych i biednych uczniów Królewskiego Gimnazjum w Prudniku. Dofinansowali oni również budowę łaźni miejskiej, klasztoru bonifratrów i kościoła ewangelickiego. Wznieśli osiedlę domów robotniczych we wschodniej części miasta (obecnie Kolonia Karola Miarki). Z ich inicjatywy uregulowano koryto rzeki Prudnik, wybrukowano ulice i zbudowano most na ul. Nyskiej[8].
W 1906 gmina żydowska wybudowała kaplicę i budynek bramny na cmentarzu[11]. W 1907 do Królewskiego Gimnazjum w Prudniku uczęszczało 7 żydowskich uczniów, a w 1911 – 8[12]. Na przełomie XIX i XX wieku Żydzi zaczęli migrować do dużych miast, jak Wrocław i Berlin. W związku z tym, ich liczba w Prudniku zmalała – w 1910 było ich 114[8]. W 1914 na własność synagogi w Prudniku przeszły judaika z Białej, w której w tymże roku rozwiązano gminę żydowską[13]. Równocześnie prudnicka gmina żydowska została właścicielem synagogi w Białej[14]. Max Pinkus przewodził prudnickiej gminie żydowskiej od 1920 do swojej śmierci w 1934[13]. W 1928 kantorem w prudnickiej synagodze był Loewenstein. Na czele Kolegium Reprezentantów stał nadsekretarz katastralny Julius Adler. W ramach gminy funkcjonowało stowarzyszenie dobroczynne Gemilus Chesed, kierowane przez Ernsta Fränkla, oraz stowarzyszenie obywateli niemieckich wyznania mojżeszowego, którym kierował lekarz Adolf Wolff[8].
Reżim nazistowski
[edytuj | edytuj kod]
.jpg?lang=pl)
Po dojściu nazistów do władzy w Niemczech przeprowadzono w Prudniku akcję bojkotu antyżydowskiego. Podczas nocy kryształowej w nocy z 9 na 10 listopada 1938 hitlerowskie bojówki spaliły synagogę w Prudniku[8]. Zakład włókienniczy został przejęty przez administrację III Rzeszy, a fabrykanci Hans Pinkus i Ernst Fränkel zostali zmuszeni do emigracji[15]. Znajdujący się na Rynku bank Maxa Bodlaendera, a także jego kamienica u zbiegu ulic Dąbrowskiego i Parkowej, zostały znacjonalizowane[16]. Wydarzenia te skłoniły prudnickich Żydów do opuszczenia miasta. Spis ludności na dzień 17 maja 1939 odnotował obecność w Prudniku 79 Żydów[8]. W 1939 cmentarz żydowski w Prudniku przeszedł na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech[17]. W lipcu 1942 większość prudnickich Żydów została wywieziona do gett w Zagłębiu Dąbrowskim. 19 listopada 1942 w mieście przebywało 10 Żydów[8].
Czasy polskie
[edytuj | edytuj kod]Społeczność żydowska w Prudniku nie odrodziła się po II wojnie światowej[3]. W 2022 w Prudniku formalnie mieszkał jeden wyznawca judaizmu[18]. W 2001 Gmina Wyznaniowa Żydowska we Wrocławiu, w której zasięgu terytorialnym znajduje się Prudnik, wnioskowała o zwrócenie jej skweru, na którym stała synagoga, a także cmentarza żydowskiego. Gmina Prudnik przekazała te tereny gminie żydowskiej w 2009[19].
W mieście organizowane są wydarzenia przypominające jego żydowskie dziedzictwo. 21 sierpnia 2002 miasto wizytował ambasador Izraela w Polsce Szewach Weiss[20]. 6 listopada 2022 odsłonięto makietę prudnickiej synagogi, spalonej w 1938[21].
Demografia
[edytuj | edytuj kod]| Rok | Liczba mieszkańców | Liczba Żydów | Procent ogółu mieszkańców |
|---|---|---|---|
| 1534 | 114 | 25 | 22% |
| 1812 | 4 | ||
| 1817 | 41 | ||
| 1829 | 4000 | 127 | 3,2% |
| 1840 | 6125 | 146 | 2,4% |
| 1861 | 8700 | 174 | 2% |
| 1864 | 178 | ||
| 1880 | 184 | ||
| 1905 | 117 | ||
| 1910 | 18 856 | 114 | 0,6% |
| 1925 | 110 | ||
| 1939 | 17 339 | 79 | 0,5% |
| 1942 | 10 |
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Historia społeczności [online], sztetl.org.pl [dostęp 2023-10-12].
- ↑ Kasza 2020 ↓, s. 14.
- ↑ a b c d e Małgorzata Frąckowiak, Cmentarz żydowski w Prudniku [online], cmentarze-zydowskie.pl [dostęp 2024-05-07].
- ↑ a b Kasza 2020 ↓, s. 113.
- ↑ Andrzej Dereń, Czy odkryto dowód na istnienie najstarszego kirkutu w Prudniku?, „Tygodnik Prudnicki”, 28 (1333), Prudnik: Spółka Wydawnicza „Aneks”, 13 lipca 2016, s. 23, ISSN 1231-904X.
- ↑ a b c Żydowska aktywność gospodarcza w Prudniku [online], sztetl.org.pl [dostęp 2024-05-07] (pol.).
- ↑ Andrzej Dereń, Żydzi na ziemi prudnickiej, „Tygodnik Prudnicki”, 41 (724), Prudnik: Spółka Wydawnicza „Aneks”, 13 października 2004, s. 7, ISSN 1231-904X.
- ↑ a b c d e f g h i j Historia społeczności [online], sztetl.org.pl [dostęp 2024-05-07] (pol.).
- ↑ Kasza 2020 ↓, s. 21.
- ↑ Kasza 2020 ↓, s. 875.
- ↑ Kasza 2020 ↓, s. 23.
- ↑ Kasza 2020 ↓, s. 404.
- ↑ a b Kasza 2020 ↓, s. 126.
- ↑ Rekompensata za synagogę, „Tygodnik Prudnicki”, Andrzej Dereń – redaktor naczelny, 27 (762), Prudnik: Spółka Wydawnicza „Aneks”, 6 lipca 2005, s. 3, ISSN 1231-904X.
- ↑ Marcin Domino, Hans Hubert Pinkus – ostatni wielki fabrykant [online], Prudnik24, 20 marca 2021 [dostęp 2024-05-07] (pol.).
- ↑ Kasza 2020 ↓, s. 336.
- ↑ Kasza 2020 ↓, s. 112.
- ↑ Krzysztof Strauchmann, Makiety z brązu na ulicach Prudnika. Przypominają nieistniejące świątynie, które stały kiedyś obok siebie [online], Nowa Trybuna Opolska, 7 listopada 2022 [dostęp 2024-05-07] (pol.).
- ↑ Damian Wicher, Gmina żydowska przejmie teren po nieistniejącej synagodze, „Tygodnik Prudnicki”, Andrzej Dereń – redaktor naczelny, 6 (946), Prudnik: Spółka Wydawnicza „Aneks”, 11 lutego 2009, s. 6, ISSN 1231-904X.
- ↑ Kasza 2020 ↓, s. 646.
- ↑ Maciej Dobrzański, Przypominają o wielowyznaniowej historii Prudnika [online], Prudnik24, 6 listopada 2022 [dostęp 2024-05-07] (pol.).
- ↑ Demografia [online], sztetl.org.pl [dostęp 2023-10-12].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Ryszard Kasza: Ulicami Prudnika z historią i fotografią w tle. Przemysław Birna, Franciszek Dendewicz, Piotr Kulczyk. Prudnik: Powiat Prudnicki, 2020. ISBN 978-83-954314-5-6.