Historia del Israel antiguu

El Llevante nel sieglu XIV e.C., coles fronteres del antiguu Exiptu (dómina de la correspondencia d'Amarna).

Antigües rutes llevantines, c. 1300 e.C.

Israel dende l'espaciu.

La historia del antiguu Israel abarca dende'l sieglu XX e.C. hasta la espulsión y Diáspora nel primer sieglu de nuesa yera, nun área entendida ente'l Mediterraneu, el desiertu del Sinaí, los montes d'El Líbanu y el desiertu. Concéntrase especialmente nel estudiu del hebreos o israelites mientres esti periodu, y de forma secundaria de los otros pueblos colos que convivieron, como filisteos, fenicios, moabitas, hitites, madianitas, amorreos y amonitas. Les fontes sobre esti periodu son principalmente los escritos bíblicos la Biblia hebrea o Tanak, conocida polos cristianos como Antiguu Testamentu, el Talmud, el llibru etíope Kebra Nagast y escritos de Nicolás de Damascu, Artapano d'Alexandría, Filón d'Alexandría y Flavio Josefo. Coles mesmes, otra fonte principal d'información son los descubrimientos arqueolóxicos n'Exiptu, Moab, Asiria o Babilonia, según les muertes ya inscripciones nel mesmu territoriu d'estudiu de les rexones.

Introducción

La historia de la rexón ocupada más palantre polos reinos d'Israel y Xudá ufierta problemes particulares pal historiador modernu. Por cuenta de l'asociación d'esta área con rellatar na Biblia, hai un enclín a ver la historia del Llevante mediterraneu dende una perspeutiva casi puramente bíblica, emprestando escasa atención al periodu posbíblico. Los estudios arqueolóxicos tendieron a trate al traviés del rellatu bíblicu, faciendo malo d'entender la historia d'esta importante zona dientro del contestu arqueolóxicu de la totalidá del Oriente Mediu.

Por ello ye difícil dar una visión que seya sofitada pola totalidá de los historiadores. Les feches exactes y les precisiones que pudieren dar tán en continuu alderique, nun hai acontecimientos bíblicos que'l so añu exactu pueda validase por fontes esternes antes del sieglu IX e.C. , (coronación d'Omri, rei d'Israel): toles feches anteriores son extrapolaciones. Amás, la Biblia nun s'empresta bien fácilmente a estos cálculos, nun indica más referencies que la vida de los distintos personaxes, y la llinia histórica ten de ser reconstruyida amestando datos, un procesu qu'introduz errores por arredondiadura. Les feches más antigües utilicen la Biblia como única fonte, una visión llamada maximalista.

Los minimalistas alderiquen que dellos acontecimientos asocedieren, y afirmen que les feches son dudoses: si la mesma esistencia del Reinu xuníu ta en dulda, ye insustancial afirmar que se desintegró en 922 e.C. Philip Davies por casu, esplica cómo'l Canon bíblicu pue realizase solamente pa xente con una llarga tradición en llectura y escritura, que s'atopen solamente na última dómina persa o primer helenística, y afirma que los rellatos de periodos anteriores son en gran parte reconstrucciones basaes en tradiciones orales. Los minimalistas nun alderiquen que dalgunos de los acontecimientos posteriores al sieglu IX e.C. tengan preste, como la estela de Mesha; la discrepancia surde nel periodu anterior, onde'l rellatu bíblicu paez tar en desalcuerdu colo descubierto pola arqueoloxía moderna.

Otru problema ye'l causáu por diferencies sobre terminoloxía de los periodos históricos. Por casu, el periodu nel final de la edá antigua del bronce el principiu de la media, ye llamáu EB-MB por Kathleen Kenyon, MB I por Guillermo Foxwell Albright, cananita mediu I por Yohanan Aharoni, y bronce temprano IV por Guillermo Dever y Eliezer Oren.

Civilizaciones n'Israel

La Xénesis remonta'l principiu d'Israel a trés patriarques, Abraham, Isaac y Jacob, el postreru tamién conocíu como Israel y del cual derivó darréu'l nome de la tierra. Jacob, llamáu un "araméu vagamundu" (Deuteronomiu 26:5), tornó a Van Faer, el llar de los sos antepasaos, pa llograr esposa. Mientres el so regresu dende Van Faer a Canaán crució'l Jaboc, un afluente oriental del ríu Xordán (Xénesis 32:22-33). Unviando a la so familia y criaos lloñe, esa nueche lluchó, nun llugar que se llamó d'equí p'arriba Peniel, con un ánxel que pela mañana-y pidió'l so nome. Dende entós lo retitularon "Israel", 'el qu'engarra con Dios'. Foi padre de 12 fíos, de les sos esposes Lea y Raquel (fíes de Labán), y de les sos sirvientes Bilha y Zilpa. Los dolce fueron llamaos los Fíos d'Israel. Esta historia sobre los oríxenes d'Israel alcontrar na zona oriental de Xordania. Los siguientes rellatos treslladar al oeste cola historia del saquéu de Siquem (Xénesis 34:1-33), dempués de lo cual l'área de la llomba de Canaán considérase como la base dende la que creció Israel.

Guillermo F. Albright, Nelson Glueck y Y. A. Speiser asitiaron esti rellatu nel bronce medio basándose en tres puntos: nomes personales, manera de la vida, y costumes. Otros eruditos, sicasí, suxirieron feches más tardíes pa la edá patriarcal pos estes carauterístiques fueron duraderes na vida del Cercanu Oriente. Cyrus Gordon, basando'l so discutiniu na llegada de pastores nómades monoteistas mientres el final de la dómina d'Amarna, suxirió que ye más correutu asitialo na última edá del bronce. Juan Van Seters, basándose nel usu xeneralizáu de camellos, nos reis filisteos de Gerar, na esistencia d'una economía monetaria y na compra de tierra, asegura que la historia pertenez a la edá del fierro. Otros eruditos (particularmente, Martin Noth) atopen difícil el determinar cualquier periodu pa los patriarques, y suxeren que la importancia de los testos bíblicos nun ye necesariamente'l so historicidad, sinón l'indicar cómo funcionaba la sociedá israelita mientres la edá de los metales.

Más apocayá, analís per activación de neutrones realizaos por Jan Gunneweg de la Universidá Hebrea de Xerusalén, estudiando asentamientos acomuñaos col principiu de la edá del fierro, demuestren evidencia d'un movimientu de colonos nel área dende'l nordés, lo que ta acorde con esta historia.

Prehistoria

Escavaciones al sur del llagu de Tiberiades y n'otres partes del valle del Xordán dexaron sacar a la lluz rastros d'homínidos que se remontaben al paleolíticu inferior, esto ye dataes fai más d'un millón d'años. Otros fósiles descubiertos tienen una edá averada de 300 000 años, y l'usu de cueves pol home paez empezar nel Achelense cimeru superior. El fósil del home de Galilea tien una antigüedá de cerca de 140 000 años.

• Ente'l oncenu mileniu e.C. y el novenu desenvolver en Canaán la civilización Natufiense, de xuru nómada, de la que s'atopen delles muertes. Esta civilización taría compuesta por dos grupos de poblaciones llixeramente distintes, per una parte los antepasaos de pueblos del tipu eurafricano (los que seríen Canaán, Mesopotamia, Irán y Anatolia en tiempos históricos) y los ancestros de pueblos proto-mediterráneos, tamién numberosos en Canaán.
• A partir del IX mileniu e.C. les tribus neolítiques adomaron plantes, animales, se sedentarizaron y prauticaron l'agricultura y la ganadería. Ente los años 10 000 y 8000 e.C. , les ferramientes de güesu adquieren importancia y los útiles de piedra un desenvolvimientu carauterísticu. Mientres esti periodu les condiciones climátiques son favorables a los asentamientos humanos, con más precipitaciones y temperatures nidies.
• A partir del séptimu mileniu e.C. la ciudá de Er Riha (Xericó) álzase como una de les más antigües del mundu, ye la dómina en que se constitúin les primeres ciudaes. Mientres el postreru cuartu d'esti mileniu apaez la cerámica, según otres formes d'artesanía.
• Canaán del VI y de la primer metá del V mileniu e.C. conozse mal, supónense desplazamientos de población que pueden ser debíos a variaciones climátiques. Tanto los montes como la rexón costera tán ocupaes por una civilización de calter forestal, como da prueba'l predominiu de preseos destinaos al trabayu de la madera.
  • A mediaos del quintu mileniu e.C. los antiguos asentamientos del valle del Xordán, como Xericó, fueron ocupaos de nuevu por cuenta de la meyora de les condiciones climátiques.
  • A la fin del V mileniu Canaán algamó un nivel de desenvolvimientu económicu y cultural que lu averaba al de les civilizaciones del norte de Siria que se beneficiaren antes d'influencies mesopotámiques.
• IV mileniu e.C. : La civilización cananea entamar con un sistema de ciudaes Estáu, frutu de la fusión ente llabradores sedentarios y pastores seminómades.
  • Na primer parte del mileniu llegaron dende'l norte les téuniques metalúrxiques y el trabayu del marfil. Apaecieron estructures téuniques y económiques afeches a les rexones seques: ellí instaláronse pequeñes coleutividaes que vivíen del cultivu de ceberes y de la cría de ganáu mayor y menor.
  • Na segunda metá del IV mileniu empieza la influencia exipcia sobre la rexón.
  • Escontra'l final, la civilización de los llabradores y ganaderos sume ensin que seya posible establecer venceyos cola formación de la civilización cananea del III mileniu e.C. Hasta 2400 e.C. el clima foi un pocu más húmedu que güei día.

L'empiezu d'intercambios ente Canaán y Exiptu gracies al Camín de los Reis que cruciaba'l desiertu de Sinaí, escontra'l final del IV mileniu edC., ye un acontecimientu de primera importancia yá que hasta entós Canaán fuera un "caleyón ensin salida" suxetu solamente a influencies asiátiques. Estes rellaciones tomaron una amplitú considerable, gracies a l'usu de gües como animales de tiru, capaces de cruciar los aproximao 200 quilómetros de casi ermu que dixebren el sur Cananéu del delta del Nilu. Poro, el Llevante empieza a desempeñar el papel de zona de camín, onde se cruciaben les influencies, y de cutiu les armes, de los grandes imperios d'Exiptu y l'Oriente Próximu asiáticu.

• L'III mileniu e.C. ye'l de la civilización cananea que s'estiende hasta tiempos históricos. Anque la escritura nun apaeza na rexón antes de la segunda metá del segundu mileniu, habida cuenta del estáu de superproducción, centralización y redistribución de los escedentes alimenticios, los historiadores consideren qu'esti nuevu orde económicu, social y políticu señala la entrada na historia nel intre del III mileniu. Por cuenta de los intercambios con Exiptu, la rexón desenvuélvese y arriquezse, especializándose nel comerciu de cerámica, mientres numberoses ciudaes desenvuélvense y consoliden.

Periodu cananéu: del III mileniu al sieglu XVI e.C.

Los historiadores consideren xeneralmente que'l periodu cananéu estender dende'l principiu del III mileniu e.C. hasta'l final del sieglu XVI e.C.

A la fin del III les poblaciones seminómades cruciaron el Xordán y enfusaron en Canaán, causando'l fundimientu de les estructures socioeconómiques esistentes: destruyéronse y abandonaron les ciudaes, y la economía volvió a la ganadería. A partir del sieglu XIX e.C. empezó un aumentu de los asentamientos permanentes y un amenorgamientu del númberu de tribus, pero permaneciendo entá mui cerca de la organización tribal. Esti periodu mientres el cual los desplazamientos ente Asia, dende Mesopotamia, y Exiptu yeren intensos, correspuende a un momentu de baturiciu internu que sirvió de preludiu a la invasión d'Exiptu polos hicsos (Príncipes de los países estranxeros). Mientres este mesmu periodu, les ciudaes cananees empezaron a arrodiase con muralles. La esistencia de la ciudá cananea de Ourousalim (Xerusalén) certificar n'escritos que daten del sieglu XXI e.C.

Los ataques ya infiltraciones repitíos abrieron a los hicsos el camín escontra la parte oriental del delta del Nilu, onde s'instalaron y fixeron d'Avaris la so capital nel sieglu XVI e.C. Nesta dómina, Canaán, parte d'un imperiu asitiáu so l'autoridá de Avaris, algamó un nivel de civilización notable: potentes fortificaciones arrodiaben les residencies de los reyezuelos cananeos, en guerra permanente unos contra otros y que recurríen a los carros de guerra abasnaos por caballos. Les desigualdaes sociales amuésense claramente: Construyíense espacioses residencies qu'oldeaben colos cuchitriles que los sos contemporáneos ocupaben. Les tumbes, cavaes na roca, yeren sepultures xeneralmente familiares; armes y xoyes de bona calidá acompañaben los restos de los difuntos afortunaos. Nel ámbitu de la cerámica, les formes asonsañen al metal. Ve estender pola rexón una alfarería hicsa: negra, pulida y enllastrada de pasta de caliar blanca, según trabayos sobre marfil de gran calidá; tamién son reputaos los cananeos del norte (proto-fenicios) pol tinte en púrpura.

• Escontra 1850 e.C. la ciudá d'Ascalón convertir en capital d'un reinu y en puertu bien activu sobre'l Mar Mediterraneu, dende onde s'esportaben los productos del interior. Arrodiada d'una muralla de 2 km de circunferencia, la ciudá tenía de cuntar con cerca de 15 000 habitantes.
• Nesta dómina empieza la migración de les tribus d'Israel escontra Canaán, posiblemente dende'l sur de la rexón caucásica. Nun esiste documentación histórica verificable. Según l'Antiguu Testamentu, ye'l periodu correspondiente a Abraham, Isaac y Jacob, que tomaría hasta 1650 e.C. aproximao.
• Completando la lliberación nacional entamada polos faraones de la décimu séptima dinastía, Amosis I apoderar de Avaris y espulsó a los hicsos hasta Asia. Con éses escontra mediaos del sieglu XVI e.C. Exiptu conquistó Canaán onde'l protectoráu exipciu caltener mientres tres sieglos y mediu, mientres los cualos la situación internacional sufre numberosos cambeos: los conflictos colos hitites y les frecuentes rebeliones de los beduinos acampaos nel Negev y Sinaí implicaron destrucciones, saqueos, y deportaciones.

Dominiu exipciu

Nel Éxodu rellátase cómo dalgunos de los descendientes d'Israel convertir n'esclavos exipcios. Diéronse delles esplicaciones pa rellatar les circunstancies so les cualos esto asocedió, dellos historiadores creen que pudo habese debíu al cambéu de les condiciones polítiques n'Exiptu: en 1650 e.C. el norte d'Exiptu foi conquistáu por tribus d'un pueblu llamáu Hicso polos exipciu, al paecer un amiestu de semites y d'hurrites. Los hicsos fueron espulsaos por Amosis I (1550 - 1525 e.C. ), el primer faraón de la décimu octava dinastía cola qu'empieza'l Imperiu Nuevu. Amosis destruyó la capital de los hicsos en Avaris y los sos socesores conquistaron la ciudá de Saruhen (cerca de Gaza), y destruyeron confederaciones canaanitas en Megido, Hazor y Qadesh. Tutmosis III (1504 e.C. al 1450 e.C. ) estableció l'imperiu d'Exiptu sobre l'occidente del Cercanu Oriente, ganando a la confederación cananea en Megido y tomando la ciudá de Joppa, treslladando la frontera dende'l Sinaí a la curva d'Éufrates, llogrando la máxima estensión territorial na zona. (Nun son pocos los eruditos que lu menten como l'emperador del Éxodu)

El dominiu exipciu caltener na rexón de Canaán (zona na cual teníen de remanecer Israel y Xudá) hasta'l reináu de Ramsés VI, quien reinó cerca 1150 e.C.
Cronoloxía averada:

• 1440 e.C. : reináu d'Amenhotep II (circa 1450-1424 e.C.), mientres el cual atópase nos testos exipcios la primer mención del pueblu Habiru (posiblemente hebreos). La evidencia apocayá descubierta paez indicar que munchos habirus falaben hurrita; posiblemente yera una casta social más qu'un grupo étnicu, ya inclusive pueden tar incorporaos nos grupos tribales de los primeres israelites.
• Circa 1400 e.C. : primer mención a los shasu n'espedientes exipcios atopaos nel sur del Mar Muertu. Shasu ye un nome que contién un grupu yavista, anque la inscripción exipcia d'Amenhotep III, nel templu de Soleb, "Yhw na tierra del Shasu", nun utiliza'l determinativo pa un dios nin pa la xente, sinón pal nome d'un llugar.
• 1350-1330 e.C. : la correspondencia d'Amarna da cuenta detallada de les cartes intercambiaes mientres el periodu de dominación exipcia en Canaán mientres el reináu d'Akenatón. Los alcaldes locales, tales como Abdi Khepa de Xerusalén y Labaya de Siquem, yeren delegaos del faraón, y actuaben nel so favor. Akenaton infórmalos d'unviar a la rexón a un reximientu de Medjay (Nubia) pa caltener orde. Nesti periodu empieza la espansión hitita nel norte de Siria, y conozse l'espardimientu d'una epidemia na rexón.
• 1300 e.C. : delles comentaristes de la Biblia calculen la nacencia de Moisés alredor d'esta fecha. Pero otros asitiar antes del 1500 e.C.

Imperiu hitita ente 1560 y 1300 e.C.

• 1292 e.C. : empieza la Dinastía XIX col reináu de Ramsés I. Ramsés II (1279-1213) robló un tratáu colos hitites dempués de vence-yos el norte del Llevante. Condució una campaña al traviés del territoriu que más tarde sería Israel, dempués de la rebelión de los shasu que siguió a la batalla de Qadesh, estableciendo una guarnición exipcia en Moab.
• Circa 1200 e.C. : l'imperiu hitita d'Anatolia foi conquistáu por tribus llegaes del oeste. Los cananeos de la mariña norte, (llamaos darréu "fenicios" polos griegos) pudieron ser movíos temporalmente, pero tornaron tres la marcha de los invasores que nun s'asitiaron nel llugar.
• 1187 e.C. : Invasión d'Exiptu polos Pueblos del Mar. Ente ellos taba un grupu llamáu P-r-s-t (primero rexistráu polos exipciu como P-r/l-s-t) identificáu xeneralmente colos filisteos. Apaecen nuna inscripción del templu construyíu por Ramsés III en Medinet Habu, onde describe la so victoria contra los pueblos del mar. Los estudiosos de la biblia del sieglu XIX identificaron la tierra de los filisteos (Filistea o Plesheth, col significáu hebréu de "invasores") con Palastu y Pilista de les inscripciones asiries, según el diccionariu de la Biblia de Easton (1897). Otros grupos amás de los filisteos yeren los tjekker, dananeos y shardana. El contraataque de Ramsés III destruyó la mayoría de los sitios cananeos. El mesmu faraón dexó más palantre a los filisteos y tjekker, y posiblemente tamién a los dananeos, reconstruyir les ciudaes del camín costeru, llamaes nel Éxodu'l Camín de los Filisteos, nome que s'utiliza pa denotar la rexón costera habitada por esti pueblu. Les cinco ciudaes filistees principales yeren Gaza, Ashdod, Ekron, Gath, y Ascalón. L'arqueoloxía moderna suxer intercambios culturales con Micenas. Anque los filisteos adoptaron la cultura y la llingua llocal cananea antes de dexar cualquier testu escritu, achácase un orixe indoeuropéu pa les poques pallabres filistees conocíes.
• 1150 e.C. : problemes internos d'Exiptu conducen a la retirada de les guarniciones exipcies asitiaes en Bet She'an, nel valle del Xordán, Megido y Gaza, mientres el reináu de Ramsés VI.

Posibles rutes del Éxodu, según el rellatu bíblicu.

El periodu ente'l final de la décimu octava y principios de la ventena dinastía foi particularmente confusu. La Biblia especifica que los israelites salieron d'Exiptu 480 años primero que'l rei Salomón construyera'l Templu (1ª Re 6:1). Esta construcción data aproximao del añu 970 e.C. polo que la fecha averada pal Éxodu resulta ser 1450 e.C., suxiriendo que Tutmosis III pudo ser el faraón rellacionáu col Éxodu.

L'Éxodu d'Exiptu de los israelites y la so cronoloxía tán en permanente alderique. Sicasí, yá que la Biblia indica que los hebreos partieron de la ciudá llamada Ramesés y a escontra Sucot, ciudaes que son dataes nel sieglu XIII e. C., mientres el periodu en que Ramsés II gobernaba Exiptu, nel campu de la investigación considérase l'añu 1250 e.C. H.W.F. Saggs repara nos sos escritos académicos que:

La mención de la ciudá de Ramesés n'Éxodu 1:11 en cuantes que llocalidá d'almacenaxe, construyida en parte polos esclavos israelites, ufierta de fechu un niciu cronolóxicu, yá que [güei] ye sabíu que Ramsés II construyó una ciudá, Per-Ramsés [i.e., Pi-Ramsés], que correspuéndese col nome proporcionáu pola Biblia. Ello tiende a asitiar la esclavitú [de los hebreos] n'Exiptu y la so salida d'esi país nel sieglu XIII e.C.

Evidencia extra-bíblica de la presencia israelita en Canaán atópase seis años dempués de la muerte de Ramsés II, na Estela de Merenptah, nuna inscripción realizada por esi faraón sobre la so campaña militar en tierres de Canaán hacia 1210-1208 e.C.

Dificultaes cola cronoloxía bíblica

El total de los reinaos de los reis de Xudá ente'l cuartu añu del reináu de Salomón, cuando se supón que construyó'l Templu, y la destrucción de Xerusalén en 586 e.C. , da 430 años.

Puesto que Salomón reinó aproximao dende l'añu 970 a.C, la edificación del Templu queda afitada alredor d'esa fecha. Esto suxeriría que la edificación del Templu asocedió cerca del añu 967 o 966 e.C.

Según la Biblia (Reyes 6:1), ente esa construcción y l'éxodu habíen trancurrido un total de 480 años, lo que da la fecha de 1447 e.C. aproximao pal éxodu, averándolo sugestivamente a la fin del reináu de Tutmosis III. Según Éxodu 12:40, el destierru n'Exiptu durara 430 años, cola resultancia que la llegada de los israelistas al Nilu tendría d'asoceder nel reináu de Sesostris I, qu'empezó hacia 1920 e.C. Amestando les llargues vides d'Abraham, Isaac y Jacob, habría que fechar la llegada de Abraham a Canaán nel 2141 e.C. , y la llegada a Exiptu en 2116 e.C. , mientres la décima dinastía que la so capital taba en Heracleópolis Magna. La "servidume" n'Exiptu ocuparía'l periodu ente les dinastíes XII a la XVIII.

Como en Númberos 32:13 asígnense 40 años a analayar pol Sinaí, les conquistes de Xosué tienen d'asoceder mientres el reináu d'Amenofis II, cuando tou Canaán taba en poder d'Exiptu pero los exipcios “conocieren el poder del Dios hebréu Yahvé” [“Entós que me cubrir de gloria por cuenta del faraón y los sos guerreros, los exipcios van saber que soi'l Señor” (Éx 14:18)] (polo que dende'l desastre del exércitu exipciu yá nun los volveríen escorrer, porque les proezas del Dios d'Israel espublizáronse profusamente, inclusive ente los filisteos (1ª Sam 4:8; 6:6).

Depués de la cayida de Xericó [qu'asocedió, tal como lo revelaron los trabayos del arqueólogu británicu John Garstang, cerca del 1410 e.C.], el periodu de los Xueces estender hasta cerca del 1010 e.C. , siendo depués reemplazaos pol periodu monárquicu del rei Saúl. Desafortunadamente les fontes exipcies nun dicen nada sobre Israel, Xosué o los sos socesores, y la Biblia nun diz nada sobre los Amenofis, Tutmosis o Ramsés d'esti periodu. .-.

La conquista de Canaán

Artículu principal: Canaán

Ephraim Moses Lilien, Xosué, 1908

Mapa coles doce tribus israelites, 1200-1050 e.C.

Claramente, el procesu de la infiltración israelita en Canaán ye más complicáu que lo narrao na Biblia. El patrón del establecimientu y la xénesis d'Israel como pueblu foi un procesu complexu qu'implicaba principalmente a grupos nativos de pastores de Canaán (quiciabes incluyendo habiru y shasu), con una cierta infiltración de grupos esteriores, tales como hitites y arameos del norte según grupos meridionales de shasus tales como los keinitas, dalgunu de los cualos puede venir d'otres zones controlaes per Exiptu. Cuando Israel conquistaba Canaán, Exiptu taba nominalmente en control de la rexón.

Xenéticamente, los xudíos demuestren tener conexones col pueblu curdu y otros grupos del norte d'Iraq, suxiriendo ésta como l'área de la cual la mayoría de los sos antepasaos vinieron orixinalmente, un fechu confirmáu arqueológicamente a partir del periodu Khirbet Kerak, periodu mediu de la Edá del Bronce, cola espansión de los hurrites (horreos nel Tanak), y cola de los shasu (= exipciu) y de ahlamu (= en acadiu asiriu, arameos) de primeres de la Edá del Fierro.

Según la Biblia, en saliendo d'Exiptu, los israelites analayaron pol desiertu mientres una xeneración, pa invadir depués la tierra de Canaán destruyendo ciudaes cananees, como Ai, Xericó y Hazor so les órdenes de Xosué. Sicasí, esti fechu tamién-y lo axudica Ramses II qu'asegura conquistar Canaán y destruyíu Xericó y otres ciudaes circa 1200 e.C. , a pesar del fechu de que Ai y Xericó paecen tar despoblaes nesti tiempu, desque fueren destruyíes cerca del 1400 e.C. Munchos otros de los sitios mentaos nel Llibru de Xosué tamién paecen tar abandonaos nel 1200 (fecha suxerida por Mattfield como la más probable pal Éxodu), pero taben ocupaos nel sieglu VII e.C. . Otros grupos podíen desempeñar un papel protagonista na destrucción de centros urbanos mientres la última edá del bronce, como los pueblos del mar, ente los cualos taben los filisteos y los mesmos exipcios, qu'invadieron la zona munches vegaes. Les guerres ente les ciudaes estáu vecines desempeñaron probablemente un papel importante.

Periodu de los Xueces

Si los israelites tornaron a Canaán escontra'l 1400 e.C. , ésta yera una dómina en que los grandes poderes de la rexón taben concentraos ente Exiptu y los ascendientes Hitites. Darréu, hacia l'añu 1200 e.C. foi la dómina de los "pueblos del mar", na que filisteos, tjekkers y posiblemente dananeos instalar a lo llargo de la mariña dende Gaza nel sur a Joppa nel norte. L'Oriente Mediu paecía vivir nuna edá escura, de la que tardó sieglos en salir. La recuperación paez qu'empezó nes ciudaes comerciantes del área filistea, siguiendo escontra'l norte, a les fenicies antes d'avanzar escontra les zones interiores, les llombes de Xudea y Samaria (que recibiríen los beneficios del comerciu recién a finales del Sieglu X e.C.).

Nos sos ataques iniciales so Xosué los hebreos ocuparon la mayoría de Canaán, que partieron según les llinies familiares tradicionales derivaes de los fíos de Jacob y de José (les tribus d'Israel). Nun había nengún gobiernu formal, y el pueblu yera empuestu polos xueces.

Los Xueces yeren los líderes carismáticos del so tiempu, persones inspiraes pol Espíritu Santu (Jue 3:10; 6:34; 11:29; 13:25; 14:6,19; 15:14,19). Yeren los pastores del pueblu que xeneralmente pertenecíen a les families más importantes de les sos tribus .(2ª Sam 7:7)

Nesti tiempu, el nome "Israel" mentar por primer vegada nuna fonte arqueolóxica contemporánea, la estela de Merenptah.

Oríxenes de la monarquía

Escontra'l Sieglu XI a.C, los fíos de los sacerdotes-Xueces tomaben “lo meyor de les ufriendes pa sigo mesmos”. Dar a l'avaricia, el sobornu y malvaron el derechu (1ª Sam 2:14; 8:3). Coles mesmes Trataben con despreciu la ufrienda del Señor (1ª Sam 2:17). La cohesión israelina y la proteición que Dios brindaba a esa nación dependía de "siguir el camín del Señor", polo cual diben camín a la disolución.

Coles mesmes la prosperidá volvió a la rexón a la fin de la edá del bronce, recuperóse'l comerciu con Exiptu y Mesopotamia, y abriéronse nueves rutes comerciales, dende Cadesh-Barnea al sur, de Hebrón, Xerusalén y Lakís en Samaria, a Siloé, Siquem y al traviés de Galilea, a Megido y tol valle de Jezreel. Esta ruta amenaciaba'l monopoliu comercial de los filisteos, qu'intentaron apoderala tantu direutamente, con una intervención militar contra les tribus d'Israel, como indireutamente, promoviendo a mercenarios a posiciones de poder como los Achish de Gath, posteriores aliaos de David.

Según lo dexao nel capítulu 7 del Deuteronomiu, Israel decidió escoyer un rei pa lluchar con eficacia (I Samuel 8:6, 20) contra l'amenaza de los sos vecinos. Según los llibros de Samuel, el postreru de los xueces, la nación pidió un rei porque los fíos de Elí (El sumu sacerdote de la dómina), que fueren designaos como xueces, emplegaron mal el so cargu. Anque él intentó disuadirlos, los israelites taben resueltos, polo que Saúl ben Qish, de la tribu de Benjamín, foi unxíu como rei por Samuel. Desafortunadamente nun s'atopó nenguna evidencia independiente sobre la esistencia de Saúl, anque'l primer periodu de la Edá del Fierro yera una fase de expansionismo filistéu, lo que ta acordies con el rellatu bíblicu.

Ver tamién: Vía Maris y Camín de los Reis

Reinu xuníu d'Israel

Artículu principal: Reinu d'Israel

Reinu d'Israel (monarquía xunida) en tiempos de Saúl y David, 1020-966 e.C. El territoriu siguió xuníu hasta la muerte de Salomón en 928 e.C.

El Reinu d'Israel (n'hebréu: מַלְכוּת יִשְׂרָאֵל, Maljut Yisraeil) tomaba na dómina de máxima espansión una estensión bien cimera a la del actual estáu d'Israel, yá que s'estendía del sur d'El Líbanu a la península del Sinaí y del mar Mediterraneu al ríu Xordán, según les descripciones de Samuel.

Los discutinios apaecen constantemente: Según Finkelstein y Silberman, na dómina de los reinaos de David y Salomón Xerusalén paez tar despoblada o con solo unos cientos d'habitantes: insuficientes pa gobernar un imperiu que tomara dende'l Éufrates a Eilath. Aseguren que la primer referencia independiente pal Reinu d'Israel ye de 890 e.C. , ente que pal de Xudá ye aproximao 750 e.C. Suxeren que, por cuenta de los prexuicios relixosos, los historiadores posteriores (esto ye, los autores bíblicos) suprimieron los llogros de la dinastía d'Omrí (que la Biblia describe como politeístes) achacar a una supuesta edá d'oru de los gobernantes monoteístes.

1020 e.C. : Israel mientres el reináu de Saúl

Artículu principal: Saúl

El reináu de Saúl foi curtiu, gobernó relativamente pocos años y foi acusáu de corruptu, anque dellos manuscritos antiguos dan la cifra de 40 años (cf. Nuevu Testamentu, que-y da un reináu de cuarenta años); anque basándose nel númberu de les batalles que se-y atribúin, ye probable que reinara ventidós años. Morrió en batalla contra los filisteos; (combate de Gilboá) batalla na que David nun participa, pos, siendo escorríu, tuvo qu'abellugase al llau d'un líder filistéu (Aquis).

Según les fontes, David y Saúl convirtiérense n'enemigos, a lo menos dende'l puntu de vista de Saúl. Les fontes describen a Jonatán, fíu de Saúl, o bien a Michal, la so fía, (fonte anti-monárquica y monárquica respeutivamente) como quien ayudó a David a escapar de Saúl, anque asumiendo la reconciliación antes de la so muerte.

David yá fuera "unxíu" como rei por Samuel (antes de la muerte de Saúl), pero un herederu, Ishbaal ben Saúl, asumió'l control d'Israel. Este gobernó solamente dos años primero que lo asesinaren.

1007 e.C. : David reina en Xudá

Artículu principal: David

David convertir en rei (pero namái de la tribu sureña: Xudá). Gobernaría dende la ciudá de Hebrón mientres siete años, pa recién dempués ser designáu rei de tola nación (Israel y Xudá).

Ciertu númberu de críticos y eruditos bíblicos suxirieron que David consiguió esa allampada unificación de les 12 tribus con base nel so carisma, pero lo que realmente paez legitimarlo ye la so ferrial determinación de faer cumplir la Llei de Yahvé (Jehová). [Los líderes de les tribus dixéron-y: “güesu y carne to somos” (2ª Sam 5:1-3)].

El líder xudíu sería –cola so valentía y piedá- el unificador de les tribus israelites. Consiguió tamién faer de Xerusalén la capital de la nación y daqué largamente añorado polos fieles: recuperar y traer l'Arca de l'Alianza (que'l so cultu perdiera intensidá en tiempu de los Xueces ) (Jos 7:6; 2ª Sam 6:2) D'alcuerdu a les Escritures, na segunda metá del so reináu apaecen esviadures, dellos crímenes y ciertes conxures que rematen con Absalom, fíu de David, propuestu como nuevu rei. La Biblia entós describe como un gran sector del pueblu remóntase y asume el control de Xudea, forzando a David al exiliu al este del Xordán.

Según Samuel, David llanzó un contraataque y trunfó, anque cola perda de Absalom, el so fíu. Reconquistada Xudea, y afirmáu el control sobre Israel, David torna al oeste del Xordán, anque sigui sufriendo rebeliones per parte d'Israel, superando con ésitu caúna.

1000 e.C. : David reina en Xerusalén

Sistro de los tiempos davídicos.
"Y David y tola casa d'Israel tocaben [...] sistros y címbalos de deu (Tanak, 2 Samuel 6:5).

Según les escritures, David entamó campañes militares contra los enemigos de Xudá ya Israel, y ganó a enemigos tales como los filisteos, amonites y arameos, consiguiendo asina que les fronteres permanecieren segures, anque sufrió la sulevación del so fíu Absalom, alzáu como rei en Hebrón, que foi derrotáu y muertu poles tropes de David. N'arrampuñando Xerusalén a los jebuseos, treslladó a esta ciudá fortificada la corte, que taba en Hebrón, y el Arca de l'Alianza, que s'atopaba en Quiryat Yearim.

Sol so gobiernu, Israel pasó de reinu a imperiu, y la so esfera d'influencia militar y política nel Oriente Mediu amplióse, controlando a estaos más débiles como a los filisteos, Moab, Edom, Ammon, y convirtiendo en vasalles a delles ciudaes-estaos aramees (Aram-Zobah y Aram-Damascu). Les fronteres diben del mar Mediterraneu al desiertu árabe, del mar Roxu al ríu Éufrates. Dellos arqueólogos modernos, anque minoritarios, creen que l'área so control de Xudá ya Israel nesta dómina, escluyendo los territorios fenicios na mariña mediterránea, nun entepasaba de 34.000 km²; d'éstos, el reinu d'Israel tomaba cerca de 24.000 km².

Sicasí, La interpretación de la evidencia arqueolóxica sobre l'algame y la naturaleza de Xudá y Xerusalén nel sieglu 10 antes de Cristu ye una tema d'intensu alderique. Israel Finkelstein y Zeev Herzog d'Universidá de Tel Aviv piensa que'l rexistru arqueolóxicu nun sofita la opinión de qu'Israel nesi momentu yera un estáu importante, sinón más bien un pequeñu reinu tribal. Finkelstein diz en La Biblia desenterrada(2001): "[O] n la base d'estudios arqueolóxicos, Xudá caltúvose relativamente balera de población permanente, bien aisllaos y la derecha bien marxinal hasta dempués de la hora prevista pal David y Salomón, ensin grandes centros urbanos y ensin xerarquía pronunciada de caseríos, aldegues y ciudaes. Acordies con Zeev Herzog "la monarquía xunida de David y Salomón, que ye descritu pola Biblia como un poder rexonal, yera a lo sumo un pequeñu reinu tribal ". Nel otru William Dever, nel so ¿Qué fixeron los escritores bíblicos y que sabíen?, sostién que la evidencia arqueolóxico y antropolóxico sofita'l rellatu bíblicu amplia d'un Estáu de Xudea nel sieglu 10 antes de Cristu. Encuestes de la superficie atópase destinada a la llocalización y cambeos nos patrones d'asentamientu de población demostraron qu'ente los sieglos 16 y 8 e.C. , periodu qu'inclúi los reinos bíblicos de David y Salomón, tola población de la rexón montascosa de Xudá, nun yera más qu'unos 5.000 persones, la mayoría d'ellos pastores errantes, cola zona urbanizada toa consta d'una ventena de pequeños pueblos.

965 e.C. : reináu de Salomón

Artículu principal: Salomón

El Templu de Salomón, Xerusalén, sieglu X e.C.

A la muerte de David asocedió-y el so fíu Salomón, que llogró'l reinu sobre'l so hermanu mayor, Adonías, a quién tuvo qu'esaniciar más palantre. El reináu de Salomón traxo una paz ensin precedentes.

Tanto David como Salomón roblaron aliances col rei Hiram I de Tiru, y en cuenta de la entrega de tierres llegaron en gran númberu artesanos, trabayadores espertos, dineru, xoyes, madera de cedru y otres mercancíes. El palaciu de David y el templu de Salomón supónense construyíos cola ayuda de recursos tirios y gracies a los sos arquiteutos, como Hiram.

Salomón reconstruyó gran númberu de ciudaes importantes, como Megido, Hazor, y Gazer (ésta foi escavada por arqueólogos, y afayáronse grandes construcciones, como los establos pa los caballos de Salomón, xunto con fontes pa bebederos).

Entamó numberoses obres arquiteutóniques, ente les que destaca percima de toes la construcción del Templo de Xerusalén como asientu pa l'arca de l'Alianza; tamién llevantó un palaciu y realizó obres públiques como un terremplén que xunía'l templu cola ciudá de Xerusalén.

Reinó mientres 40 años, mientres los cualos pudieron formar un pueblu', tener prosperidá, y vivir siguiendo los preceptos del Señor' (1ª Re 3:20, 8:25). Salomón llograra Sabiduría –la cual taba basada en Siguir los mandamientos de Dios- (Sal 119:98,104 –ver 1ª Re 2:2; Job 28:28-). Mientres esi periodu, la seguridá interna y el control de les víes de comunicación facilitaron la espansión del comerciu, lo cual amontaba la prosperidá anque s'averaba peligrosamente a la manera de vida de los cananeos (que la Llei de Yahvé refugaba) . Caltuvo rellaciones con Ofir y Saba.

Aportó a el rei más ricu de toos (1ª Re 9:26; 10:4). Pero na última etapa del so reináu, la corrupción diba n'aumentu; la corte y la burocracia espandíense (1ª Re 4; 11:3). Na conclusión de les transaiciones col rei Hiram I de Tiru demostró nun ser xustu, sinón que trató de sacar ventayes (1ª Re 9:12-14). Metanes una vida suntuosa dexó l'ascensu de munchos sacerdotes que yeren indignos (2ª Re 23:13, 5).

División en dos reinos

Monarquía estremada: Reinu de Xudá (sur) y Reinu d'Israel (norte). El mapa presenta los dos reinos hebreos, 928 e.C.

Monarquía estremada: Reinu de Xudá (sur) y Reinu d'Israel (norte). El mapa presenta los dos reinos hebreos escontra 830 e.C..

Antiguu sellu israelita. Lleón de Xudá y sellu israelita con lleón ruxente ya inscripción n'hebréu; emplegáu mientres el reináu de Jeroboam, el sellu tien por destinatario a un altu oficial llamáu "Shemá".

Relieves del segundu rexistru del Obeliscu negru, nel qu'apaez un emisariu del rei israelita Jehú o Oseas, o acasu unu d'ellos, postrándose ante'l monarca asiriu Salmanasar III. El testu cuneiforme asiriu espresa: "El tributu d'Oseas, fíu de [la Casa de] Omri", cosa que nun implica que la figura postrada seya necesariamente un rei.

Cola muerte de Salomón en 928 e.C. , dexando como herederu al so fíu Roboam, les tensiones ente les diez tribus israelites del norte y aquelles de Xudá y Benjamín nel sur algamaron un puntu de crisis. Cuando Roboam desoyó les quexes económiques, el territoriu d'Israel foi estremáu en dos entidaes hebrees: el Reinu d'Israel nel norte y el Reinu de Xudá nel sur. El primeru incluyó nel so territoriu a Siquem y Samaria; el segundu caltuvo Xerusalén. La mayoría de les demás provincies vasalles non-hebrees perdiéronse.

El Reinu d'Israel caltúvose independiente dende l'añu 928 e.C. hasta 722 e.C. , cuando foi conquistáu pol imperiu asiriu. El Reinu de Xudá tuvo una vida más llarga que'l so rival, esistiendo hasta 586 e.C. , cuando foi conquistáu pol imperiu babilónicu.

Al respective de la monarquía estremada, la Biblia de los setenta, los masoretas y Flavio Josefo menten distintes figures. Desconozse si los dos reinos utilizaron el mesmu calendariu, amás de si los años de los reinaos son completos o en parte, ya ignórase si hubo correxencies. Isaías espresó que los reinos de "Israel y Xudá escuerren solamente l'arriquecimientu" (Is 9:18-21). Aquelles práutiques corruptes que s'atopaben nos pueblos vecinos (ambición, envidia, opresión de los más débiles…) fueron introducíes n'Israel contrariando la Llei de Yahvé. L'antigua alvertencia (vivir aparte… nun asonsañar les costumes de les demás naciones) (Deuteronomiu 12:29,30) echárase al olvidu. Dexar de llau aquel sentíu de pueblu relixosu'(Dt 12:5,14) y les tribus estremáronse por cuenta de un problema de índole económicu (los tributos) (1ª Re 12:15, 18)

Reinu d'Israel, 928-720 e. C.

Ver tamién: Reyes d'Israel

En 928 e.C., Jeroboam lideró la rebelión de les tribus nortices estableciendo'l reinu d'Israel (I Reis), con capital en Siquem. B. S. J. Isserlin asegura que'l reinu d'Israel yera similar a los cananeos de la so redolada xeográfica, tantu na so política y economía como nos planteamientos urbanos, artísticos ya industriales.

Económicamente l'estáu d'Israel paez desenvolvese meyor que'l so vecín del sur, por cuenta de les mayores precipitaciones y unos sistemes agrícoles más granibles pero sobremanera, por cuenta de la so posición estratéxica p'aprovechar el comerciu rexonal. La Biblia indica que Yahvé taba «indignáu» coles tribus nortices pola manera de vida fachendosu, desigual y corruptu que practicaben. De la mesma, la tribu de Xudá calteníase apenes «un pocu menos infiel… reconoz inda a Dios» (Oseas 4:15; 11:12; Amós 2:4-8).

Según el rellatu bíblicu, que nun se puede comprobar por fontes esteriores, hubo 19 reis n'Israel. Políticamente foi menos estable que Xudá, calteniendo una direición carismática por méritos, y la competencia ente les families predominantes paez depender muncho más d'alcuerdos (de fonderada comercial) con poderes esteriores, como Tiru, Aram o Asiria que na so propia autoridá. Esta necesidá d'aselar a vecinos importantes empezó yá nel reináu de Jeroboam, cuando, a pesar de les fortaleces de Tirzah, Siquem, y Penuel, Israel foi invadíu pol faraón Sheshonq I de la dinastía XXII.

El reinu d'Israel paez ser más poderosu na segunda metá del sieglu IX e.C. , cuando Omrí (885-874 e.C. ) fundó una nueva dinastía con capital en Samaria, ciudá meyor protexida, cola ayuda de la ciudá fenicia de Tiru, reforzando esta alianza al casar al so fíu y socesor, Acab (874-853 e.C. ), cola fía del gobernante de Tiru Etbaal(llamada Jezabel), y a la so fía Atalía col fíu del rei Josafat de Xudá, el futuru rei Joram. Acab formalizó múltiples aliances ente los pequeños reinos y contribuyó con 2.000 carros y 10.000 soldaos a la coalición que ganó a Salmanasar III en Qarqar (853 e.C. ).

El testu bíblicu narra que taben asonsañando "el materialismu d'Asiria y naciones vecines" (2ª Reis 17:13-16). Y Dios tresmitía: "¡ai d'ellos cuando yo llegue a abandonalos!" (Oseas 9:12; ver Dt 28:36). Fueron alvertíos: "Sobre les sos riqueces va crecer la hortiga" (Oseas 9:6; Miqueas 2:3); "Voi Faer que síais deportaos…" y "l'asiriu va ser el so rei…" (Is 7:17-8:4; Amós 5:27; 6:14; Vos 11:5).

Doce años más tarde, Jehú, con ayuda del reinu d'Aram, dio un golpe nel cual Acab y la so familia fueron asesinaos, y ye unxíu rei d'Israel pol profeta Eliseo. La Biblia nun fai nenguna referencia al fechu, pero les fontes asiries referir a Jehu como un monarca de la casa d'Omri, lo que puede indicar qu'esti golpe yera la resultancia de lluches dientro de la mesma familia predominante. Escontra'l 838 e.C. avenir a pagar un tributu a Salmanasar III pa defendese de los arameos de Damascu. Jehú amuésase arrodillado ante'l monarca asiriu nel obeliscu negru de Salmanasar, y ye l'únicu monarca de cualesquier de dambos estaos del que se caltién una semeya.

Como resultáu d'estos cambeos, Israel, al igual que'l so vecín meridional Xudá, cayó dientro de la influencia del reinu araméu de Damascu. El rei Hazael guio a los arameos contra Joram d'Israel y Ocozías de Xudá, ganándolos en Ramoth-Gilead. Tres esta batalla, Hazael refugó dos ataques asirios contra los territorios israelites asitiaos al este del Xordán, y la ciudá filistea de Gath ya intentó tomar Xerusalén (II Reis, 2 12-17). Una inscripción descubierta en Tel Dan considérase alzada por Hazael, dempués de la batalla de Ramoth-Gilead.

Jeroboam II foi coronáu rei d'Israel en 787 e.C. Lluchó contra Damascu y Moab nun intentu d'espansión, mientres los asirios amenaciaben a los reinos xudíos. Jeroboam II morrió nel añu 747 e.C. nuna rebelión popular, y con él acabó la dinastía de Jehú.

De la sangrienta rebelión, Menahem alzar en rei'l 745 e.C. , y aceptó pagar tributu a Tiglath-Pileser III. Asocedió-y el so fíu Pecajías, que perdió'l tronu ante Pecaj.

Pecaj intentó una coalición con Rasón de Damascu y Ajaz de Xudá, pa combatir a los asirios. Pero Ajaz sofita a Asiria, lo que llevó a la cayida d'Israel en poder del rei asiriu Sargón II, que lo incorporó al so imperiu nel 720 e.C. (II Reis 17, 3-6) (Cumplióse asina la profecía bíblica d'Oseas 11:5).

La evidencia arqueolóxica demuestra que muncha xente fuxó al sur, escontra Xudá que la so capital (Xerusalén) paez crecer cerca del 500% nesti tiempu. Nesta dómina munches tradiciones nortices empezaron a siguise na rexón de Xudá.

Esti periodu del eclís d'Israel coincidió cola apaición d'una llinia de profetes independientes, Amós, Joel, Oseas y Elías, Eliseo y Isaías altamente críticos colos monarques d'Israel. La tradición espiritual que más palantre crecería na historia bíblica, tuvo equí los sos oríxenes, según munchos exéxetes bíblicos.

Profetes del Reinu d'Israel

• Elías, l'oponente de les invenciones relixoses so Acab y Jezabel, 870-852 e.C.
• Eliseo, el socesor escoyíu de Elías, 855-798 e.C.
• Amós, 780-760 e.C.
• Oseas, 760-722 e.C.

Reinu de Xudá, 928-587 e. C.

Mapa del sur del Llevante mediterraneu, ca. 830 e.C.

Reinu de Xudá      Reinu d'Israel      Estaos fenicios      Reinu de Aram-Damascu      Reinu de Amón      Imperiu asiriu      Tribus aramees

Pentápolis filistea      Reinu de Moab      Tribus árabes      Reinu d'Edom      Tribus nabateas

Ver tamién: Reis de Xudá

Cuando en 928 e. C. el reinu d'Israel foi estremáu, les tribus de Xudá y Benjamín permanecieron fieles a Roboam, formando'l reinu de Xudá con capital en Xerusalén. Roboam lluchó contra'l rei de les tribus nortices (Jeroboam d'Israel), guerra que caltuvo'l so fíu Abías o Abiyam (II Cróniques 12 y 13), acabando col so exércitu y tomando Betel.

Asocedió-y el so fíu Rusti, que prohibió'l cultu a los ídolos, refugó a los madianitas y a los etíopes qu'invadieren Xudá, y lluchó contra Basa, rei d'Israel, cola ayuda de Ben-Hadad, rei de Siria.

La dinastía d'Omri estremó la guerra contra Xudá, ayudada pola so alianza dinástica con Tiru. El rei Ocozías, fíu de Joram, foi asesináu nel añu 846 e.C. , la so madre Atalía facer col poder y empecipió en Xerusalén una persecución contra los que s'oponíen al cultu del dios Baal. Seis años dempués, Atalía foi asesinada.

En 838 e.C. Joás, fíu d'Ocozías, foi coronáu rei de Xudá y en Xerusalén destruyóse'l templu de Baal, espulsándose a los sos sacerdotes. Restauróse la relixón de Yahvé, la mesma actitú que toma Yehú n'Israel destruyendo'l templu de Baal en Samaria. Joás aceptó pagar un tributu a Salmanassar III pa defendese de los arameos de Damascu, y nel 800 e.C. Damascu foi vencida pol rei asiriu Adadnarari III, conquistando Joás nel añu 802 e.C. les zones qu'apoderaren los arameos en Galilea.

Mientres el reináu d'Acaz, la población de Xerusalén creció descomanadamente como resultáu de la llegada de munchos refuxaos israelites que fuxíen del norte, pasando de ser un pequeñu mercáu llocal a una ciudá importante. Mientres el reináu d'Ezequíes (725-697 e.C. ), el so fíu, la población creciera alredor d'un 500%. Ezequíes realizó grandes obres, incluyendo l'ampliación de les muralles pa incluyir la nueva población tantu en Xerusalén como en Lakís, construyó la piscina de Siloé pa dar a la ciudá una fonte independiente d'agua nel interior de la ciudá y tamién amplió'l Templu.

Phillip Davies y otros suxeren que nesti tiempu Xerusalén estableció la so propia escuela d'escribes, axuntando les fontes de tradición oral que se conocen como Tradición yavista. La Biblia tamién esplica que Ezequíes entamó importantes reformes relixoses, procurando ensin ésitu centralizar les práutiques relixoses nel Templu y erradicar l'adoración a la culiebra Nehustan, cultu que duraba dende los tiempos de Moisés. Paez siguir el camín de Salomón, arrexuntando la sabiduría (lo cual basábase en “siguir los mandamientos del Señor” (Dt 4:6; Sal 119:98; Baruc 4:1) atribuyida a esti monarca.

Quiciabes afaláu polos faraones de la dinastía ventena sesta exipcia formó y dirixó una coalición colos filisteos intentando unificar Xudá ya Israel. Los asirios, qu'apoderaben la zona filistea impunxeron el famosu asediu de Laquis y depués de tomar la segundad ciudá más importente del reinu xudíu pasar a cenices. Depués dieron en abarganar la contorna de Xerusalén. Senaquerib se jactó d'haber "zarráu a Ezequíes en Xerusalén como a un páxaru nuna xaula", pero la Biblia fala del ánxel del señor que cute violentamente a los sitiadores asirios, rellatu que paez señalar dalgún tipu d'epidemia. Los asirios tuvieron de retirase, pero pudieron imponer un tributu qu'emprobeció a la población de Xudá mientres una xeneración y condució a la total revocación de les reformes d'Ezequíes.

Mientres el reináu del so fíu Manasés (697-642 e.C. ), so la más nidia dominación de los reis Asarhaddón y Asurbanipal, producióse una recuperación económica, anque en desmedro de la xusticia y derechura. Sábese que pasó ciertu tiempu con Asarhaddón en Babilonia y qu'acompañó a Asurbanipal na invasión a Exiptu.

El fíu de Manasés, Amón, tuvo un reináu insignificante primero que fuera asesináu l'añu 639 y pasara el tronu al so fíu Josías, inda un neñu. En 633 e.C. el sacerdote Helcías, padre de Jeremías, atopó un llibru de la Torá perdíu (II Reis 22:8) qu'atribuyó a Moisés, posiblemente'l Deuteronomiu, lo que condució a reformes importantes del cultu. Esti reináu vio l'eclís y esbarrumbamientu del imperiu asiriu, lo que llevó a Josías a siguir la trayeutoria d'Ezequíes centralizando toa'l cultu en Xerusalén, y instituyendo el Pésaj. Intentó unificar los reinos xudíos y lluchó por lliberar se d'Asiria, y tres la cayida d'ésta (612 e.C. ), por lliberar d'Exiptu. Morrió en batalla, aguantando la meyora del faraón Necao II en 609 e.C. Nel 608 e.C. Necao II impunxo como rei a Eliaquim, col nome de Joaquim. Los exipcios fueron ganaos polos babilonios el 605 e.C. en Karkemish, y Exiptu quedó sometíu pol rei babiloniu Nabucodonosor II, qu'influyía tamién sobre Xudá.

L'añu 598 e.C. Nabucodonosor II esanició a Joaquim, que se negaba a pagar tributu. El so fíu Joaquín tampoco collaboraba, asina que l'exércitu babiloniu encarceló a Joaquín y a tola aristocracia del reinu de Xudá.

Nabucodonosor II nomó a Matanías rei de Xudá nel añu 589 e.C. y, sol nome de Sedecías, foi l'últimu rei xudíu. L'imperiu babilónicu afaró Xerusalén, el so Templu foi destruyíu en 587 e.C. y la elite xudía foi obligada a vivir en Babilonia.(II Reis 25:1-9).

Profetes del Reinu de Xudá

• Joel, 810-750 e.C.
• Isaías, 740-700 e.C.
• Miqueas, 742-687 e.C.
• Sofonías, 640-610 e.C.
• Nahum, 630-612e.C.
• Hulda (profetiza), 610-605 e.C.
• Habacuc, 605 e.C.
• Jeremías, 626-587 e.C.
• Ezequiel, 593-570 e.C.

Cautiverio y torna

Deportaciones de xudíos escontra l'imperiu asiriu, sieglu VIII e.C.

Cautiverio asiriu de los israelites del norte

Nel añu 853 e.C. Salmanasar III d'Asiria y darréu Sargón II nel 722 e.C. conquistaron les diez tribus nortices d'Israel destruyendo la so capital, Samaria, y unviando a la población al exiliu y cautiverio. La mayoría de los habitantes, incluyendo la clase dirixente, foi deportada a otres tierres ocupaes pol imperiu asiriu y tráxose xente d'esos llugares a Samaria. Asina, esvalixaos ente otres naciones, asimilaos en nueves cultures, llegaron a perder la so identidá orixinal. Nunca volvieron, como pueblu, a la tierra d'Israel, llamóse-yos les diez tribus perdíes.

Cautiverio babilónicu de los xudíos

L'exiliu babilónicu: deportación de los hebreos del Reinu de Xudá a Babilonia tres la destrucción del Templu de Xerusalén, sieglu VI e.C. (Tissot, 1896-1902).

• 605 e.C. : primer diáspora. La “parte noble” del pueblu xudíu (ente ellos el profeta Daniel) vese forzada a vivir en territoriu imperial y so los sos lineamientos.

• 586 e.C. : Babilonia conquista Xudá y la so capital, Xerusalén. Gran parte de la población, sobremanera la nobleza, foi deportada a Babilonia. A ello refierse comúnmente la espresión Cautiverio de Babilonia.

Munchos consiguieron fuxir a Exiptu, Siria, Mesopotamia, o Persia. El rei de Xudá (ciegu y sometíu) caltenía'l so títulu nominal (Jer 52:31) y los hebreos pervalibles” yeren allugaos en cargos importantes de l'alministración imperial (Dn 1:19; 2:49). Sicasí, los xudíos sentíense "esclavos" una y bones quien impartía los dictames en rellación a la vida, el ritual y cultu yera'l monarca babilónicu (Daniel 3:10; 37). Los xudíos taben cautivaos… (Jer 50:33). Yá nun podríen rexir les sos vides pos les fuercies imperiales conducir escontra la idolatría, forma de vida na que se priorizaba'l materialismu (Je 52:30). En Babilonia, los xudíos permanecieron casi 50 años.

Dominiu persa

Ciro II el Grande dexa la torna de los hebreos a Tierra Santa. Miniatura francesa de Jean Fouquet c. 1470-75 (ilustración pa Flavio Josefo, Antigüedaes xudíes, llibru XI).

Siete decenio dempués, Dios tresmitía al rei de Babilonia: “El to imperiu... va ser dau a los perses” (Dn 4:24; 5: 20-28). Nel añu 559 e.C. : Ciro II el Grande convertir en rei de Persia, y conquistó Babilonia nel 539 e.C. L'imperiu persa gobernó Asia occidental, incluyendo a Israel, hasta 332 e.C.

Como la mayoría de los grandes emperadores de l'Antigüedá, Ciro dexó a los sos súbditos prauticar la so propia relixón en cuantes qu'incorporaren al monarca y fixéren-y ufriendes. Al respective de los xudíos, Ciro tomó la midida d'acabar cola so estatus de nación esclava, anque la rellación seguió siendo una de dependencia. Estes reformes reflexar nel cilindru de Ciro y nos llibros bíblicos d'I Cróniques y d'Esdras, qu'indiquen que Ciro sacó a los israelites de la servidume en Babilonia y, por decretu, en 537 e. C., dio-yos la permisión pa volver a la tierra d'Israel y reedificar el Templu de Xerusalén, cosa que parte d'ellos llevó a cabu.

Segundu Templu

Reconstrucción del Templu

Reconstrucción del Templu de Xerusalén según la concepción de Zorobabel.

En Mesopotamia: Purim. Esther y Mordecai escriben les cartes a los xudíos, sieglu V e. C.

Ciro dexó que Sesbasar, príncipe de la tribu de Xudá, y Zorobabel llevaren a los xudíos de Babilonia a Xerusalén. Dexóse-yos volver colos oxetos del Templu que los babilónicos habíen tomáu, y empezaron la construcción del segundu templu (Esdras 1 y ss., (Isaías) 44 y 45), que se va concluyir en 525 e.C. so la direición espiritual de los profetes Ageo y Zacarías. Nesti tiempu Tierra Santa yera una satrapía persa conocida como Yehud.

Los papiros d'Elefantina (circa 450 - 419 e.C. ) de la colonia militar xudía n'Exiptu demuestren que nesti tiempu dalgunos xudíos siguíen siendo politeístes, y consideraben que Yahveh tenía como esposa a la diosa Anat.

En 445 e.C. Artaxerxes nomó virréi de Xudá a Nehemías, que fortificó Xerusalén pa defendese del gobernador de Samaria. Los pocos miles de xudíos retornaos taben desaposiaos de les riqueces materiales. La vida tornábase-yos difícil sol dominiu persa. La reformada vida israelina foi conducida polos escribes xudíos Nehemías (Nehemías 1-6) y Esdras; esti postreru instituyó la sinagoga y los sos servicios de rezos, y coronó la Toráh lleéndola en públicu ante la gran asamblea qu'instaló en Xerusalén. Empezaba a renacer l'impulsu de comunidá relixosa, llogrando que Dios volviera tar metanes ellos (Ageo 2:5,6,20)

Pela so parte los samaritanos construyeron el so propiu Templu nel monte Garizim en 428 e.C. (II Macabeos 6,2).

Ver tamién: Gobernadores de Xudea mientres la dominación persa

L'heriedu d'Alexandru Magnu

Tierra Santa nel periodu persa, 538-332 e.C.

Idem. en dómina de los macabeos, 168-135 e.C.

Los perses fueron ganaos por Alexandru Magnu, nel 331 e.C. , en que'l so imperiu taba incluyíu Israel. Dizse que nun atacó Xerusalén dempués qu'una delegación de xudíos convencer de la so llealtá, amosándo-y les profecíes conteníes nes escritures qu'esto tenía d'asoceder.

Daniel 11:3-4 va llevantase depués un rei valiente, que va apoderar con gran poder y va faer la so voluntá. Pero cuando se llevantara, el so reinu va ser frayáu y partíu escontra los cuatro vientos del cielu; non a los sos descendientes, nin según el dominiu con qu'él apoderó; porque'l so reinu va ser arrincáu y va ser pa otros fora d'ellos.

Daniel 8:8-9 Y el machu cabrío se engrandeció sobremanera; pero tando na so mayor fuercia, aquel gran cuernu foi quebráu, y nel so llugar salieron otros cuatro cuernos notables escontra los cuatro vientos del cielu. Y de unu d'ellos salió un cuernu pequeñu, que creció enforma al sur, y al oriente, y escontra la tierra gloriosa.

Nel 323 e.C. morría Alejandro, y na llucha pol poder Israel camudó de manes a lo menos cinco veces n'apenes venti años. Babilonia y Siria fueron gobernaes polos seléucidas, y Exiptu polos ptolomeos. Mientres el reináu de Ptolomeo II (281-246 e.C. ) traducióse la Septuaginta en Alexandría. Nesta dómina empezaron a tomar importancia delles sectes, como los fariseos, saduceos y esenios.

El rei seléucida Antíoco IV Epífanes atacó y venció a los ptolomeos y conquistó el so imperiu, escalando Xerusalén pa usar los fondos del Templu. Ente 174-163 e.C. promulgó delles ordenances pa consiguir la helenización de los xudíos: trató de suprimir el cultu a Yahveh, prohibió'l xudaísmu suspendiendo toa clase de manifestación relixosa y trató d'establecer el cultu a los dioses griegos. Les imposición d'idees griegues faía sentir 'esclavizados' a los xudíos (1ª Mac 8:18).

“...los sacerdotes yá nun amosaben celu pol serviciu del altar; sinón que ...desdexando los sacrificios, ...yeren convidaos a llanzar el discu”(2ª Macabeos 4:14,15). Pero'l sacerdote xudíu Matatías y los sos dos fíos (los Macabeos) consiguieron llevantar a los "xudíos piadosos" (jasidim) nel so contra y espulsar. La fiesta xudía de Jánuca conmemora esti fechu (I Macabeos).

Reinu asmoneo (104 a.C - 37 e.C.)

Reinu asmoneo durente el reináu de Aristóbulo II

Judas Macabéu recuperó Xerusalén en 164 e.C. , purificando el Templu, volviendo a entamar los sacrificios; en 150 e.C. espulsar a los sirios de Xerusalén, formándose Xudá como Estáu xudíu independiente. Empezaba'l reináu de los Asmoneos, sofitáu polos fariséos (168-142 e.C. ). cuando l'imperiu seléucida cayó en 129 e.C. , l'estáu xudíu adquirió plena autonomía.

Juan Hircano, fíu de Simón Macabéu y Sumu sacerdote, gobernó dende Xerusalén ente 134 y 104 e.C. , pero nun foi reconocíu como rei al nun ser descendiente de David. Se anexonó Xordania, Samaria, Galilea y Idumea, col sofitu de Roma. Los idumeos fueron forzaos a convertise al xudaísmu.

En 105 e.C. el nuevu rei y sumu sacerdote de Xudá, Alejandro Janneo, camudó'l sofitu de los fariseos pol de los saducéos.

Ocupación romana

Reinu de Herodes el Grande, 40 e.C.-4 e.C.

Segundu Templu de Xerusalén, con de les meyores llevaes a cabu por Herodes, sieglu I d.C.

Antiguu shéquel de plata d'Israel, con mota de kidush y trés granaes simbóliques de Xudea, Samaria y Galilea, forxáu nel segundu añu de la primer guerra xudeo-romana, 66-73

Sitiu y destrucción de Xerusalén polos romanos so les órdenes de Tito, 70 d.C.

Nel añu 63 e.C. Pompeyu conquistó la rexón, convirtiéndola en reinu tributariu de Roma, y ente 57 y 55 e.C. Aulo Gabinio, procónsul de Siria, partió'l reinu asmoneo en Galilea, Samaria y Xudea, con 5 distritos so la xurisdicción del Sanedrín. Reprimió una revuelta popular y restituyó a Juan Hircano II como sumu sacerdote. Mientres la so campaña n'Exiptu, Alejandro, fíu de Aristóbulo II, arrampuñó a Hircano II el títulu de sumu sacerdote, pero nel añu 54 e.C. Gabinio restableció l'orde.

En 40 e.C. Herodes el Grande foi designáu rei de los xudíos pol Senáu romanu, lo que nun indicaba independencia pero sí una cierta autonomía, y una total exención d'impuestos. Mientres el so reináu nacieron Jesús de Nazareth y Juan Bautista. Asocedió-y Herodes Antipas, nomáu tetrarca de Galilea y Perea l'añu 4 e.C.

Nel añu 6, Arquelao, etnarca de Samaria, Xudea y Idumea foi depuestu por Augustu, y el territoriu se anexonó a Siria como Provincia de Xudea, con capital en Cesárea, so gobiernu direutu de Roma. Quirino, legáu de Siria, entamó'l primera censo de Xudea al que s'oponíen los zelotes empobinaos por Judas el Galileo.

Siguió un curtiu periodu de paz en Xudá y Galilea mientres los años 7-26, mientres los cualos morrió (l'añu 9) Hillel, presidente del Sanedrín y opuestu a la rixidez relixosa de Shammai, y l'añu 18 el prefeutu Valerio Prestosu nomó Sumu Sacerdote a Caifás, que sería depuestu nel 36 pol legáu siriu Vitelio.

L'añu 26 Poncio Pilatos foi nomáu gobernador de Xudea. Mientres el so mandatu (26 - 36) foi degolláu Juan Bautista y crucificáu Jesús. Tamién foi depuestu por Vitelo.

Tres la muerte de Herodes Antipas l'añu 39, Claudio designa como rei de los xudíos a Herodes Agripa I (41-44), a Herodes de Calcis y darréu a Herodes Agripa II, (48-100), séptimu y últimu rei de la familia Herodes.

Primer guerra xudeo-romana

Empezó nel añu 66, cuando Eleazar ben Ananías, cesó los rezos y los sacrificios nel Templu n'honor al emperador romanu y mandó atacar a la guarnición de Xerusalén, tou ello debíu al robu de l'ayalga del Templu. Herodes Agripa II fuxó y los xudíos consiguieron faer frente al legáu de Siria hasta la llegada del xeneral Vespasiano nel añu 67, que llogró conquistar el norte. Nel 69 foi nomáu emperador, dexando al so fíu Tito l'encargu de tomar Xerusalén.

Destrucción de Xerusalén

Tito llogró tomar la ciudá y afarar cola población nel añu 70, destruyendo'l segundu Templu, del cual solo caltener parcialmente de pies la paré occidental, conocida anguaño como'l "muriu de los llamentos". La última fortaleza rebalba, Masada, cayó l'añu 73. De siguío, los romanos sustituyeron la figura del procurador por un pretor, y aparcaron de forma permanente la X Lexón.

El rabín Yochanan ben Zakai, fuxíu de Xerusalén, llogró'l permisu del xeneral romanu pa establecer un centru d'aprendizaxe xudíu y formar el Sanedrín na ciudá de Yavne, lo que se considera l'empiezu del xudaísmu rabínicu, cuando s'arrexuntó la Halajá. El Sanedrín convertir nel cuerpu relixosu, políticu y xudicial supremu pa los xudíos per tol mundu hasta'l 425, cuando foi eslleíu pol emperador Marcianu.

Segunda guerra xudeo-romana

Llamada guerra de Kitos, empezó nel 113 debida a les midíes de Traxanu contra los xudíos: prohibición del estudiu de la Torá y l'observancia del Shabat, midíes tomaes p'asegurase la retaguardia mientres lluchaba contra l'Imperiu Partu. La revuelta producir en dellos llugares por cuenta de la diáspora: en Cirene, dende onde s'estendió a Alexandría, en Xipre, y en Mesopotamia, siendo duramente reprimida polos romanos. Nel 118 foi nomáu emperador Adriano, que prometió autorizar la reconstrucción del Templu, lo que traxo la paz a la rexón.

Tercer guerra xudeo-romana

En 132 españó la rebelión de Bar Kojba, debida a delles razones, pero sobremanera a los decretos dictaos por Adriano que prohibíen el Brit Milá, la celebración del Shabat, y les lleis de pureza na familia, según poles noticies de que pretendía llevantar un templu n'honor de Xúpiter sobre les ruines del de Xerusalén.

Akiva ben Iosef, que presidía'l Sanedrín, convenció al restu de los sos miembros de nomar nasí (príncipe) a Simón bar Kojba, que declaró la independencia frente al Imperiu romanu, calteniendo a Israel mientres trés años como estáu independiente y llegando a emitir la so propia moneda. Los romanos unviaron nueve legión pa reconquistar Israel, adoptando una estratexa de tierra quemada: según Dión Casio, morrieron 580.000 persones y afaráronse 50 pueblos fortificaos y 985 aldegues. Bar Kojba abellugar na fortaleza de Betar, onde foi prindáu y muertu polos romanos nel 135.

Xerusalén tamién foi afarada y, pa evitar la torna de los xudíos, construyó una ciudá romana, Aelia Capitolina, y aposentóse una guarnición nel llugar onde se llevantara'l Templu. Pa completar la humildación, llamar dende entós a la rexón Provincia de Palestina, escoyendo'l nome de los filisteos a quien Roma identificó como enemigos de los xudíos. La mayoría de la población xudía foi asesinada, esclavizada o exiliada y la relixón xudía prohibida, colo que'l centru de la vida relixosa xudía pasó a Babilonia. Nel sieglu IV, Constantín I el Grande dexó a los xudíos tornar a Xerusalén a llamentar la so derrota una vegada al añu, el 9 de Av, nel Muriu de los Llamentos.

Ver tamién

• Historia del pueblu xudíu
• Xeografía d'Israel
• Llevante mediterraneu
• Canaán
• Tribus d'Israel
• Reinu d'Israel
• Reyes d'Israel
• Reinu de Xudá
• Reis de Xudá
• Lleón de Xudá
• Sion
• Xudea
• Historia de los xudíos na Tierra d'Israel
• Arqueoloxía d'Israel

Fuentes

Bibliografía

• Cazelles, Henri (1984). Historia política d'Israel: Dende los oríxenes a Alexandru Magnu. Ediciones Cristiandá. ISBN 84-7057-355-1.
• Dubnow, Simón. Historia del pueblu xudíu, Buenos Aires: Sigal, 1977.
• Herrmann, Siegfried (1985). Historia d'Israel na dómina del antiguu testamentu. Ediciones Síguime. ISBN 84-301-0770-3.
• Kitchen, K. A. (1997). «"A Possible Mention of David in the Late Tenth Century B.C."». Journal for the Study of the Old Testament (76). páx. 29-44. 
• Krämer, Gudrun (2006). Historia de Palestina. Dende la conquista otomana hasta la fundación del estáu d'Israel. Sieglu XXI d'España Editores. ISBN 978-84-323-1274-8.
• Renan, Ernest (1986). Historia del pueblu d'Israel. Orbis. ISBN 84-7634-316-7.
• Vaux, Roland de (1975). Historia antigua d'Israel. Ediciones Cristiandá. ISBN 84-7057-169-9.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Historia del Israel antiguu.
• AishLatino.com. «Un Musulmán en Tierra Xudía». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-04. Consultáu'l 31, 07, 2008.
• Martín-Cano Abreu, Francisca. «Prehistoria de Canaán». Archiváu dende l'orixinal, el 19 de xunetu de 2001. Consultáu'l 20, 08, 2007.
• Rodríguez, Itzel. «Historia de Palestina». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de setiembre de 2007. Consultáu'l 13, 09, 2007.
• Pounds, Wil. «Cronología de la Historia d'Israel». Consultáu'l 13, 09, 2007.
• Rapel, Ioel. «Historia Antigua y Moderna del pueblu d'Israel». Archiváu dende l'orixinal, el 2007-10-25. Consultáu'l 13, 09, 2007.
• «Kingdom of Israel» (inglés). Enciclopedia xudía. Consultáu'l 27, 08, 2007.
• «Kingdom of Judah» (inglés). Enciclopedia xudía. Consultáu'l 04, 09, 2007.

• Datos: Q193748
• Multimedia: Ancient Israel and Judah