Kontentke ótiw

Informaciyalıq texnologiya

Wikipedia, erkin enciklopediya

Informaciyalıq texnologiya (IT ingl. information technology, IT) – bul kompyuter sistemaların, programmalıq támiynattı, programmalastırıw tillerin hám maǵlıwmatlardı hám informaciyanı qayta islew menen saqlawdı qamtıytuǵın óz-ara baylanıslı tarawlardıń jıynaǵı.[1] IT informaciyalıq-kommunikaciyalıq texnologiyanıń (IKT) bir bólegin quraydı.[2] Informaciyalıq texnologiyalar sisteması (IT sisteması) ádette informaciyalıq sistema, kommunikaciya sisteması yamasa anıǵıraq aytsaq, IT paydalanıwshılarınıń sheklewli toparı basqaratuǵın barlıq apparatlıq támiynattı, programmalıq támiynattı hám periferiyalıq úskeneni qamtıytuǵın kompyuter sisteması hám IT proekti ádette IT sistemasın iske túsiriw hám engiziwdi bildiredi. IT sistemaları maǵlıwmatlardı ónimli basqarıwdı jeńilletiwde, baylanıs tarmaqların jaqsılawda hám hár túrli tarawlardaǵı shólkemleskenlik proceslerdi qollawda zárúr rol atqaradı. Tabıslı IT proektlerdi optimal funkcionallılıqtı hám shólkemleskenlik maqsetlerge sáykeslikti támiyinlew ushın muqıyat rejelestiriwdi, úziliksiz integraciyanı hám turaqlı texnikalıq xızmet kórsetiwdi talap etedi.

Erte dáwirde jazıw sistemaları jaratılǵannan berli adamlar informaciyanı saqlaw, alıw, qayta islew hám xabarlaw menen shuǵıllansa da,[3] informaciyalıq texnologiya termini házirgi mánisinde dáslepki ret 1958 jılı Garvard biznes sholıwında járiyalanǵan maqalada payda boldı; avtorları Garold Dj. Levitt penen Tomas L.Uisler “jańa texnologiyanıń ele bir retlengen atı joq. Biz onı informaciyalıq texnologiya (IT) dep ataymız” dep túsindirdi. [4] Olardıń anıqlaması úsh kategoriyadan ibarat: qayta islew texnikası, statistikalıq hám matematikalıq metodlardı qarar qabıl etiwde qollanıw hám kompyuter baǵdarlamaları arqalı joqarı dárejeli pikirlewdi modellestiriw.[4]

Termin ádette kompyuterler menen kompyuter sistemalarınıń sinonimi retinde paydalanıladı, biraq ol sonıń menen qatar televizor hám telefon sıyaqlı informaciyanı tarqatıwdıń basqa texnologiyaların qamtıydı. Ekonomikadaǵı bir neshe ónimler yamasa xızmetler informaciyalıq texnologiyalar menen baylanıslı, sonıń ishinde kompyuter úskeneleri, programmalıq támiynat, elektronika, yarım ótkizgishler, internet, telekommunikaciya úskeneleri hám elektron kommerciya.[5][kommentariy 1]

Qollanılatuǵın saqlaw hám qayta islew texnologiyalarına súyenip, IT rawajlanıwın tórt fazaǵa bóliwge boladı: mexanikalıqqa shekemgi (b.e.sh. 3000 - 1450 j.), mexanikalıq (1450 - 1840), elektromexanikalıq (1840 - 1940) hám elektron (1940 jıldan házirgi waqıtqa shekem).[3]

Informaciyalıq texnologiyalar sonıń menen qatar informatikanıń bir tarawı bolıp tabıladı, onı proceduranı, strukturanı hám hár túrli tiptegi maǵlıwmatlardı qayta islewdi ulıwma izertlew retinde anıqlawǵa boladı. Bul taraw pútkil dúnyada rawajlanıp atırǵanlıqtan, onıń ulıwma ústemligi menen zárúrligi de ósti.

Tariyxı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Zuse Z3 kóshirmesi Myunxendegi Deutsches muzeyine qoyılǵan. Zuse Z3 -birinshi programmalastırılatuǵın kompyuter.
Bul Antikythera mexanizmi, ol birinshi mexanikalıq analog kompyuter bolıp esaplanadı, ol biziń eramızǵa shekemgi I ásirge tiyisli.

Informatika ideyaları birinshi ret 1950 jıllarǵa shekem Massachusets texnologiyalıq institutında hám Garvard universitetinde aytılıp, olar kompyuter sxemaları menen cifrlı esaplawlardı talqılap, oylana basladı. Waqıttıń ótiwi menen informaciyalıq texnologiyalar menen informatika tarawı quramalı bola basladı hám kóbirek maǵlıwmatlardı qayta islewge talap arttı. Hár túrli shólkemlerden ilimiy maqalalar járiyalandı.[6]

Dáslepki esaplawlardı qarastıratuǵın bolsaq, Alan Tyuring, Dj. Presper Ekkert hám Djon Mauchli 1900 jıllardıń ortasında kompyuter texnologiyanıń tiykarǵı baslawshılarınıń biri bolıp esaplandı. Olar kúsh jigerlerin birinshi cifrlı kompyuterdi proektlestiriwge baǵdarladı. Sonıń menen qatar, jasalma intellekt sıyaqlı temalar payda boldı, óytkeni Tyuring waqıt dáwiriniń bunday texnologiyasına gúman menen qaradı.

Qurılmalar mıńlaǵan jıllar dawamında esaplawǵa járdemlesiw ushın paydalanıldı, múmkin dáslebinde esaplaw tayaqshası túrinde.[7] Antikitera mexanizmi, shama menen b.e.sh. I ásirdiń basınan baslap, ádette eń ertede belgili mexanikalıq analog kompyuter hám belgili tisli mexanizm bolıp esaplanadı.Salıstırmalı tisli qurılmalar Evropada XXVI ásirge shekem payda bolǵan joq hám tórt tiykarǵı arifmetikalıq ámellerdi orınlawǵa uqıplı dáslepki mexanikalıq kalkulyator 1645 jılı jaratıldı.

Rele menen klapan qollanılatuǵın elektron kompyuterler 1940 jıllardıń basında payda bola basladı. 1941 jılı tamamlanǵan elektromexanikalıq Zuse Z3 dúnyadaǵı birinshi programmalastırılatuǵın kompyuter boldı hám házirgi zaman standartlar boyınsha tolıq esaplawshı mashina dep aytıwǵa bolatuǵın dáslepki mashinalardıń biri boldı. Ekinshi dúnyajúzlik urıs gezinde Colossus nemis xabarlarınıń shifrın alıw ushın birinshi elektron cifrlı kompyuterdi jarattı. Programmalastırılatuǵın bolǵanı menen, ol ulıwma maqsetke arnalmaǵan, tek bir tapsırmanı orınlawǵa arnalǵan. Sonday-aq onıń baǵdarlamasın yadta saqlaw imkaniyatı bolmadı; programmalastırıw ishki sımlardı ózgertiw ushın vilkalar menen ajıratqıshlar arqalı ámelge asırıldı. [14] Birinshi ataqlı zamanagóy elektron cifrlı saqlanǵan programma kompyuteri 1948 jılı 21-iuyunda óziniń dáslepki programmasın iske túsirgen Manchester Baby edi.[8]

1940 jıllardıń aqırında Bell Laboratories-te tranzistorlardıń rawajlanıwı energiyanı tutınıwdı ádewir azaytatuǵın kompyuterlerdiń jańa áwladın jaratıwǵa imkaniyat berdi. Kommerciyalıq birinshi saqlawshı programma kompyuteri, Ferranti Mark I, 4050 klapannan ibarat hám 25 kilovatt energiya tutınıwǵa iye boldı. Salıstırıw ushın, Manchester universitetinde islengen hám 1953 jıl noyabrde jumıs islegen dáslepki tranzistorlı kompyuter óziniń sońǵı versiyasında tek 150 vatt sarıplaǵan.[9]

Yarım ótkizgishler texnologiyasındaǵı bir neshe basqa jetiskenliklerge 1959 jılı Texas Instruments-te Djek Kilbi hám Fairchild Semiconductor-te Robert Noys oylap tapqan integral sxema, Moxamed Atalla menen Kauonxta oylap tapqan metall-oksidli-yarım ótkizgish maydan tranzistor (MOSFET) kiredi. 1959 jılı Bell Laboratories hám 1971 jılı Intel kompaniyasında Ted Xoff, Federiko Faggin, Masatoshi Shima hám Stenli Mazor oylap tapqan mikroprocessor boldı. Bul zárúr oylap tabılıwlar 1970 jılları jeke kompyuterdiń rawajlanıwına hám informaciya kommunikaciyalıq texnologiyalardıń payda bolıwına alıp keldi.[10]

1984 jılǵa shekem, National Westminster Bank Quarterly Review maǵlıwmatları boyınsha, informaciyalıq texnologiya termini “Kabelli televideniyeniń rawajlanıwı, telekommunikaciyalar menen esaplaw texnologiyalardıń konvergenciyası nátiyjesinde payda boldı (ádette Ullıbritaniyada informaciyalıq texnologiya retinde belgili)”. Sonnan keyin 1990 jılı Xalıqaralıq standart shólkeminiń (ISO) hújjetlerinde qamtılǵan terminniń payda bolıwın kóre baslaymız.

Texnologiyadaǵı innovaciyalar XXI ásirde dúnyada tóńkeris payda etti, óytkeni adamlar hár túrli onlayn xızmetlerge qol jetkize aldı. Bul jumıs kúshin anaǵurlım ózgertti, óytkeni AQSH jumısshılarınıń otız procenti usı kásip penen shuǵıllanǵan. 136,9 million adam Internetke jeke qosıldı, bul 51 million úy shańaraqqa teń edi. Internet penen qatar pútkil dúnya boyınsha texnologiyanıń jańa túrleri de engizilmekte, bul ónimlilikti arttırıp, dúnyajúzinde jumıstı jeńilletti.

Jámiyette revolyuciya payda etetuǵın texnologiya menen qatar millionlaǵan proceslerdi sekundlarda islewge boladı. Baylanıstaǵı innovaciyalar da júdá áhmiyetli boldı, óytkeni adamlar telefon tarmaqları menen kabel arqalı baylanısıw ushın kompyuterge isene basladı. Elektron poshtanıń engiziliwi revolyuciyalıq dep esaplandı, óytkeni “dúnyanıń bir bólegindegi kompaniyalar dúnyanıń basqa bólegindegi jetkiziwshiler menen hám satıp alıwshılar menen elektron poshta arqalı baylanısa aladı...”

Tek jeke adamlar emes, al marketing sanaatında da kompyuter hám texnologiyalar alǵa ilgerlep, nátiyjesinde olardıń ónimlerin satıp alıwshılar kóbeydi. 2002 jılı amerikalılardıń tek internet arqalı sawdası 28 milliard dollardan astı, al on jıldan keyin elektron kommerciya 289 milliard dollar satıwǵa erisildi. Al kompyuterler kúnnen-kúnge rawajlanıp atırǵanlıqtan, olarǵa XXI ásirde adamlar kóbirek ǵárezli boldı hám olardı kóbirek paydalanbaqta.

Informaciyalıq xızmetler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Informaciyalıq xızmetler kommerciyalıq kompaniyalar,[11][12][13] sonday-aq maǵlıwmatlar brokerleri usınatuǵın hár túrli IT-ǵa baylanıslı xızmetlerge biraz erkin qollanılatuǵın termin.

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ Cosker, Glynn (2023), „What Is Information Technology? A Beginner's Guide to the World of IT“, Technology Blog, Rasmussen University.
  2. ↑ „Computer Technology Definition“ (en). Law Insider. Qaraldı: 11-iyul 2022-jıl.
  3. ↑ 3,0 3,1 Butler, Jeremy G., A History of Information Technology and Systems, 5 August 2012da túp nusqadan arxivlendi, qaraldı: 2 August 2012 {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem) Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "Butler" defined multiple times with different content
  4. ↑ 4,0 4,1 Leavitt, Harold J.; Whisler, Thomas L. (1958), „Management in the 1980s“, Harvard Business Review, 11-tom.
  5. ↑ Chandler, Daniel; Munday, Rod (2011-02-10), „Information technology“, A Dictionary of Media and Communication (first-baspası), ISBN 978-0199568758, qaraldı: 1 August 2012, „Commonly a synonym for computers and computer networks but more broadly designating any technology that is used to generate, store, process, and/or distribute information electronically, including television and telephone.“ {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem).
  6. ↑ Slotten, Hugh Richard. The Oxford Encyclopedia of the History of American Science, Medicine, and Technology. Oxford University Press, 2014-01-01. 
  7. ↑ Schmandt-Besserat, Denise (1981), „Decipherment of the earliest tablets“, Science, 211-tom, № 4479, 283–285-bet, Bibcode:1981Sci...211..283S, doi:10.1126/science.211.4479.283, PMID 17748027.
  8. ↑ Enticknap, Nicholas (Summer 1998), „Computing's Golden Jubilee“, Resurrection, № 20, ISSN 0958-7403, 9 January 2012da túp nusqadan arxivlendi, qaraldı: 19 April 2008.
  9. ↑ Cooke-Yarborough, E. H. (June 1998), „Some early transistor applications in the UK“, Engineering Science & Education Journal, 7-tom, № 3, 100–106-bet, doi:10.1049/esej:19980301, ISSN 0963-7346.
  10. ↑ „Advanced information on the Nobel Prize in Physics 2000“. Nobel Prize (iyun 2018). Qaraldı: 17-dekabr 2019-jıl.
  11. ↑ „Top Information Services companies“. VentureRadar. Qaraldı: 8-mart 2021-jıl.
  12. ↑ „Follow Information Services on Index.co“. Index.co. Qaraldı: 8-mart 2021-jıl.
  13. ↑ Publishing. „Industry Overview: Information Services“. Value Line. 20-iyun 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-mart 2021-jıl.

Qosımsha oqıw

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  • Allen, T.; Morton, M. S. Morton, red. (1994), Information Technology and the Corporation of the 1990s {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem).
  • Gitta, Cosmas and South, David (2011). Southern Innovator Magazine Issue 1: Mobile Phones and Information Technology: United Nations Office for South-South Cooperation.  ISSN 2222-9280.
  • Gleick, James (2011).The Information: A History, a Theory, a Flood. New York: Pantheon Books.
  • Price, Wilson T. (1981), Introduction to Computer Data Processing, ISBN 978-4-8337-0012-2 {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem).
  • Shelly, Gary, Cashman, Thomas, Vermaat, Misty, and Walker, Tim. (1999). Discovering Computers 2000: Concepts for a Connected World. Cambridge, Massachusetts: Course Technology.
  • Webster, Frank, and Robins, Kevin. (1986). Information Technology — A Luddite Analysis. Norwood, NJ: Ablex.


Silteme kórsetiwdegi qátelik: «kommentariy» dep atalǵan derekler toparında <ref> tegleri bar, biraq tiyisli <references group=«kommentariy»/> tegi tabılmadı yamasa </ref> jabıw tegi talap etiledi

«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Informaciyalıq_texnologiya&oldid=80005» saytınan alınǵan