Invasions vasconas deu sègle VI

Las invasions vasconas deu sègle VI son de las invasions de populacions e de guerrèirs en Novempopulania, que hiren cambiar lo nom d'aquera província romana en Vascònia. An de las consequéncias politicas pendent tota la Hauta Edat Mejana e de las consequéncias lingüisticas perdurablas.

Los hèits essenciaus

Entre 561 e 584, deu temps de Chilperic Ier, los vascons, establits au sud deus Pirenèus, trespassan la cadena e envasissen la Novempopulania e delà (Bordalés, una partida de l'Agenés, que hasèvan pas partida d'aquera província), dens lo reiaume franc de Chilperic Ier.
Los reis francs assagèren d'impausar lur autoritat aus vascons, que hasèvan nominalament partida de lurs reiaumes. En 602, Teodebèrt II, rei d'Austrasia, e Teodoric II, rei de Borgonha, autregèren aus vascons un duc nacionau, Genialis (Geniàlis, Geniau, Genealis...). La Cronica de Fredegari escriu : « Eo anno Theudebertus et Theudericus exercitum contra Wascones dirigunt, ipsosque, Deo auxiliante, dejectos suae dominationi redigunt, et tributarios faciunt. Ducem super ipsos, nomine Genialem instituunt, qui eos feliciter dominavit ». Darrèr l'afirmacion oficiala, l'un compren que, après una expedicion militara, los reis francs devuren acceptar l'independéncia practica deus vascons, en considerant lur territòri coma partida deus reiaumes francs, devath la fòrma teorica d'un ducat e a la condicion, benlèu provisòria, deu pagament d'un tribut.
Lo vielh nom de Novempopulania despareishut e estut remplaçat per lo de Vasconia, que vengut Gasconha.

Consequéncias lingüisticas

La situacion lingüistica de la Novempopulania au sègle VI

Segon Joan Glaudi Dinguirard, la varietat lingüistica de l'Aquitània preromana (lengas indigènas, basc, cèlta) devut facilitar una romanizacion e una latinizacion rapidas . Lo medish cita pr'aquò Virgilius Maro Grammaticus, Virgili de Tolosa que coneishè, a son epòca (prumèira partida deu sègle VII), en Bigòrra, de las lengas localas, diferentas deu basc, enquèra un petit parladas dens las categorias socialas umilas, la semedia e la spela . Ne'n resulta que, pr'amor de substrats pus variats que lo simple substrat celtic, lo latin tardiu de Novempopulania devèva auger de particularitats diferentas deu latin tardiu de las Gàllias, que nos son pas coneishudas.

L'influéncia de l'arribada deus vascons

Segon Joan Pèire Sivadon, los vascons èran bilíngües : en mèi de lur lenga nacionala, parlavan tanben un latin tardiu, colorat per lo substrat basc. Es impossible qu'augussen viscut a l'escart deu latin. I augut donc un territòri au nòrd deus Pirenèus que parlèt pro longtemps basc, o que lo parla enquèra, e un territòri ont l'influéncia basca estut solament la deu latin parlat per los basques. Un testimòniatge d'aquera dualitat es dens la toponimia, que hornís o non, a l'interior deu territòri deu gascon, de las pròvas d'una preséncia importanta de populacions bascofònas .
I a un exemple, en toponimia gascona, d'un mot latin vengut de la Peninsula Iberica e portat necessàriament après la conquèsta romana, donc que l'un pòt atribuïr aus vascons : figulina, « obrador de terralhèir, de topinèir ». Aqueth mot a una varianta contractada tanlèu lo latin classic, figlina, normalament pus tardiva. Dens l'anciana Gàllia, figlina a menat regularament a Felinas (Félines en francés) mes los toponimistas non tròban cap eretèir de figulina. I a pr'aquò un Heulias (Sent Martin de Curton), en Vasadés, e un Haulias (Gers). Haulias a pas trobat nada explicacion seriosa. Es aisit de compréner que Haulias es una varianta evoluada de Heulias (eu pretonic a tendéncia a se mudar en au) e que los dus son lo resultat de figulina. La terralha a besonh d'argila, lo Gers ne'n manca pas, mes en Vasadés ? Lo vilatge de Heulias es sablós, mes las partidas pus au sud son un tèrrahòrt. I a donc en Gasconha deus resultats de figulina, fòrma pus anciana, e hòra de Gasconha, daus resultats de figlina. Pr'aquò, lo latin passèt en Aquitània (pus tard Novempopulania) a la medisha epòca que dens las Gàllias. La sola explicacion es que figulina estut importat de regions romanizadas pus lèu, çò qu'es lo cas de l'èst de la Peninsula Iberica, e per exemple deu Bacin d'Èbre. L'Onomasticon Cataloniæ hornís plan de resultats de figulina, coma Feulines e Faulines, equivalents catalans exactes de Heulias e Haulias. I a una sola explicacion, figulina > Heulias (lo mot es totjorn au plurau), es un mot iberic vengut damb los vascons, que venèvan, normalament, deu centre deu Bacin d'Èbre e deu nòrd-èst de la Peninsula Iberica en generau, ont los toponimes basques abondan. Aqueth exemple mòstra l'influéncia deu latin tardiu deus vascons sus lo gascon ancian (los resultats de figulina e de felina an pas passat en occitan e se tròban solament dens los noms de lòcs) .
Un aute exemple, pus aproximatiu, pòt estar lo petit nom Sanç, majoritàriament iberic, passat en Gasconha e un petit autorn. Sa preséncia se pòt mesurar per la localizacion deu nom de familha correspondent, Sans entre 1891 e 1915, sus lo site Filae .

Nòtas

• Article escrit en gascon de Gironda.