Istorgia

Clio, la musa da l’istorgia

Cun il term istorgia vegnan en general designads quels aspects dal passà, dals quals ils umans sa regordan ed ils quals els interpreteschan; quai succeda cun l’intent da s’orientar davart il caracter da las midadas dal temp e las influenzas da quellas sin il temp preschent ed il futur.

En il senn il pli vast cumpiglia il term istorgia er l’istorgia da l’univers, l’istorgia da la terra e l’istorgia natirala. Ma per ordinari sa referescha ‹istorgia› al svilup da l’umanitad (e sa lascha perquai chapir implicitamain sco furma curta da ‹istorgia da l’umanitad›). Savens vegn ‹istorgia› duvrà qua sco noziun generala per il passà en sia totalitad. Ma ‹istorgia› per propi daventa il passà pir en quel mument che quel vegn ‹actualisà›, vul dir clamà en memoria, saja quai a moda individuala u collectiva (commemoraziuns, raquints, istoriografia).

Introducziun

Scrivant egipzian (terz millenni a.C.)

Sch’ins resguarda l’istorgia sco tut quai ch’è passà, sa laschan differenziar ils suandants secturs:

• L’istorgia da l’univers: Quella tracta il sfratg primar, la cosmologia, l’istorgia da la terra e l’istorgia natirala. Da quests champs s’occupan astronoms, astrofisichers, geologs, biologs ed auters scienziads da la natira, betg però ils istoriografs. Quai vala er per l’origin dal Homo sapiens.
• L’istorgia da l’uman: Da l’entschatta ennà ha l’uman midà ses ambient ed adattà quel a ses basegns. D’ina istorgia da l’uman per propi sa lascha perquai discurrer a partir da quel mument che quella cumpiglia er facturs culturals. A quests svilups e fenomens sa deditgeschan l’archeologia, l’etnologia e la geografia sociala. Las epocas da las qualas èn avant maun naginas funtaunas scrittas vegnan attribuidas a la preistorgia; periodas cun be paucas funtaunas scrittas (e savens betg indigenas) furman la preistorgia.
• L’istorgia da l’uman dapi la fundaziun da la scrittira (en il decurs dal 4 millenni a.C.).

Be en quest terz e pli stretg senn daventa l’istorgia l’object da l’istoriografia cun sias metodas specificas. Pir a basa da funtaunas scrittas sa lascha numnadamain percepir, tge che l’uman resguarda sco si’istorgia e co ch’el è s’approprià da quella. En il center da l’occupaziun cun l’istorgia – da l’exploraziun (grec: ἱστορία, ‹historia›) dal passà – stattan las funtaunas, vul dir documents en furma scritta che rapportan (per ordinari da pitschna distanza) davart il passà.

En quest connex sto vegnir differenzià tranter l’istorgia en il senn dals fatgs da basa (‹quai ch’è succedì›) e la schientscha istorica, vul dir il maletg che vegn fatg dal passà. L’enconuschientscha posteriura sa basa sin funtaunas istoricas e sin la tradiziun. Ella vegn influenzada tant dal maletg che las persunas istoricas sezzas han fatg d’in eveniment u d’in svilup, sco er dal maletg che l’observatur posteriur fa cun perscrutar e preschentar ils ‹fatgs›. Quest’enconuschientscha n’è pia mai dal tuttafatg objectiva, mabain dependa da la situaziun istorica, da la perspectiva da l’observatur e da las funtaunas avant maun. L’istoriografia sto perquai vegnir chapida sco process da reconstrucziun e betg sco stenta (invana) da vulair fastizar ‹vardads›. Il medem vala er per l’intermediaziun da savida istorica (p.ex. en scola u en las medias).

Differentas modas da s’avischinar a l’istorgia e lur funcziuns

Ovra istoriografica dal 16avel tschientaner

L’istorgia po vegnir resguardada sco il resultat da la perscrutaziun scientifica. L’istoriograf sa stenta da preschentar al lectur a moda chapibla, transparenta e persvadenta l’andament dals eveniments sco er ils motivs ch’han manà a quels e lur consequenzas. Impurtants criteris d’orientaziun èn la cronologia e la periodisaziun.

Istorgia sco reconstrucziun

La scienza da l’istorgia discuta er la dumonda, quant enavant ch’il maletg ch’ella stgaffescha dal passà saja insumma abel da correspunder al succedì. Questa dumonda na sa tschenta betg be perquai ch’igl è nunpussaivel da vulair represchentar situaziuns e process istorics en lur totalitad, mabain er perquai che las funtaunas sezzas pon cuntegnair puntgs da vista cuntradictorics. Entant ch’ins sa spruvava en il 19avel tschientaner d’armonisar tant sco pussaivel talas posiziuns oppostas, èn ins oz plitost da l’avis ch’ellas duajan er cumparair en il tractat istoric ina sper l’autra.

In enconuschent exempel per illustrar questa midada d’opiniun furma la curunaziun da Carl il Grond sco imperatur (a Roma, da Nadal l’onn 800). En las funtaunas che derivan dal nord da las Alps vegn quella descritta a moda tut autra che en las funtaunas papalas. Oz sa stentan ins main d’eruir tgenina da questas tenutas che saja la ‹genuina› u ‹correcta›, mabain emprova plitost da concluder da las tenutas da las singulas partidas sin ils motivs ed interess divergents ch’eran colliads cun la curunaziun.

Sco maxima generalisanta areguard l’act da reconstruir l’istorgia po valair che la realitad reconstruida sa lascha considerar uschè ditg sco ‹realitad›, fin che novas enconuschientschas dumondan suenter ina correctura da quella. (Areguard l’istoriografia cf. er il chapitel d’approfundaziun a la fin da quest artitgel).

Reconstrucziun da l’istorgia cun meds linguistics

Damai che l’istorgia vegn intermediada en furma narrativa, giogan er aspects dal raquintar (structura dal text, perspectiva etc.) ina rolla centrala. En pli resulta da quai che tuttas furmas da raquintar (davart) l’istorgia cuntegnan da lur vart aspects construids: il material da l’istorgia, numnadamain la totalitad dal passà, sa lascha be tschiffar e render visibel en il medium da la lingua cun denominar, reducir, giuditgar e stgaffir in urden spiertal. En quest senn è istorgia adina er il product da l’istoriograf sco persuna che reflectescha davart il passà.

Avischinaziuns artisticas

Albin Egger-Lienz: ‹Den Namenlosen 1914› (1916)

Da represchentar l’istorgia po er vegnir resguardà sco ina sfida artistica. Perquai datti ina gronda variaziun d’avischinaziuns – per exempel da l’art figurativ, da la litteratura u dal film – a las pli diversas tematicas istoricas.

Cun quai na sto betg exnum esser colliada l’intenziun da vulair augmentar la savida davart l’epoca correspundenta u da represchentar quella a moda uschè objectiva sco pussaivel. Ma gist questa libertad da l’avischinaziun artistica (p.ex. en il senn da Kant che definescha l’experientscha estetica sco gieu liber tranter la sensualitad e l’intelletg) po manar tar il lectur u aspectatur ad ina confruntaziun pli directa cun ils eveniments, las persunas u las epocas che vegnan descrits.

D’intermediar ils fatgs betg be sur il chau, mabain a moda ludica e perceptibla cun tut ils senns daventa in aspect adina pli central er entaifer la pedagogia da museum. Il medem vala per occurrenzas da histotainment sco spectaculs dal temp medieval, emissiuns da televisiun che laschan reviver temps passads (living history) etc. Il privel è però quel che l’aspect dal divertiment prendia suramaun e che l’intermediaziun da savida – che serva a chapir connexs pli vasts – vegnia tras quai a la curta.

Avischinaziun politica

Tutta avischinaziun a l’istorgia è necessariamain segnada d’ina cumponenta subjectiva, d’ina valitaziun da vart da l’observatur: L’istoriografia è bain obligada – confurm a ses caracter scientific – da reconstruir il passà a moda uschè objectiva e vardaivla sco pussaivel, ma ella na represchenta nagina ‹vardad›. Ed entaifer l’avischinaziun artistica furma ina tscherta subjectivitad savens schizunt in med stilistic cun funcziun centrala.

Perquai na fai betg surstar che er la politica è gia sa servida da vegl ennà da l’istorgia e da l’istoriografia per influenzar intenziunadamain la furmaziun da l’opiniun. A moda la pli evidenta – savens cun l’intenziun da manipular l’opiniun generala – succeda quai en sistems totalitars. Ma er l’istoriografia naziunala da pajais republicans ha adina puspè enconuschì tals fenomens (cf. p.ex. en Svizra il mitus da fundaziun/da liberaziun dal 15avel/16avel tschientaner u il temp da la Segunda Guerra mundiala ch’è stà segnà da la defensiun naziunala spiertala).

Istoriografia

Structuraziun territoriala e temporala

L’istoriografia sa lascha definir sco act d’«intermediaziun d’enconuschientschas istoricas cun agid da la lingua». L’istoriografia moderna che lavura tenor criteris scientifics appartegna a la scienza da l’istorgia (cf. il chapitel correspundent a la fin da quest artitgel).

Problems da l’istoriografia

D’istoriografia sa tracti adina en quel mument che eveniments istorics vegnan fixads en furma scritta (pia er tar cronicas, annalas etc.). Quai vala tuttavia er en tals cas, nua che la descripziun na correspunda en nagina furma als criteris scientifics moderns. Istoriografs elegian quai ch’als para degn da vegnir descrit e fan quai tenor princips che correspundan a lur maletg da l’istorgia. L’egliada tant sin eveniments sco er sin relaziuns e structuras istoricas è pia adina suttamessa a midadas; quai engrevgescha u renda schizunt impussibel da vulair fixar decleraziuns impegnativas. Er l’istoriografia scientifica elegia a la fin datas istoricas tenor criteris subjectivs ed ideologics, als ordinescha ed interpretescha da nov e na po en quest senn mai esser dal tuttafatg neutrala. Ovras scientificas modernas ston però satisfar a la pretensiun che tant lur metoda sco er lur cuntegn stoppia sa laschar controllar/examinar da tut temp. En quest senn èsi impurtant che la lavur scientifica ‹sa laschia guardar en las chartas›, vul dir rendia transparenta al lectur co ch’i vegn lavurà ed a basa da tge. Da la metoda scientifica fan er part la critica da las funtaunas ed il discurs scientific entaifer la direcziun respectiva.

Mintga istoriograf propona necessariamain in’interpretaziun dal passà e postulescha per quest intent causalitads e connexs. Quai vala betg il davos per las ovras d’auturs sco Herodot e Thukydides che stattan a l’origin da l’istoriografia. Ils istoriografs da l’antica consideravan numnadamain sasezs sco litterats, uschia ch’igl è necessari da reconstruir lur tendenzas sch’ins vul far diever da lur ovras entaifer l’istoriografia moderna. Ils cumenzaments d’ina istoriografia scientifica en il senn pli stretg èn pir da chattar a l’entschatta dal 19avel tschientaner. Ma er suenter avair stgaffì in’istoriografia che correspunda a criteris scientifics resta quella confruntada cun la dumonda: En tge senn vegn scrit istorgia e da tgi? Er l’istorgia moderna reconstruescha datas istoricas ed attribuescha a quellas necessariamain in senn. Problematic daventa quai en quel mument che eveniments istorics vegnan glorifitgads u ch’i vegn fatg politica cun l’istorgia (cf. survart). Perquai porscha in’istoriografia scientifica ch’è metodicamain fundada adina la pussaivladad da verifitgar/controllar tant la moda da represchentaziun sco er l’argumentaziun.

Sco gia menziunà na sa laschan betg be ils fatgs istorics interpretar a moda differenta, mabain sto er vegnir resguardada la perspectiva individuala da l’istoriograf. A quest problem è surtut sa deditgà Hayden White. El ha analisà il problem dal raquint entaifer l’istoriografia moderna e descriva co che las structuras narrativas dirigian (e pon er manipular) la reconstrucziun da l’istorgia. Elfriede Müller ed Alexander Ruoff resumeschan il resultat da l’analisa da White cun ils suandants pleds: «Cun raquintar istorgia l’interpreteschan ins necessariamain en la moda e maniera co ch’ins structurescha las datas.»

Structuraziun e disciplinas da l’istoriografia

Cudeschs istorics en ina libraria

Structuraziun territoriala e temporala

Areguard aspects territorials/geografics sa lascha l’istoriografia divider en l’istorgia mundiala ed en l’istorgia dals singuls continents. Entaifer quella suonda l’istorgia naziunala, regiunala e locala. Vitiers vegn l’istoriografia che tracta aspects da migraziun.

Areguard il decurs temporal vegn l’istorgia dividida en epocas. Da l’istorgia sco tala è da differenziar la pre- e protoistorgia. Quella finescha en quel mument che vegn sviluppada u introducida la scrittira e po uschia variar fitg ferm da cultura tar cultura. Ils emprims documents scrits insumma derivan da la fasa da las culturas autas a partir da ca. 4000 a.C.

Dapi Christoph Cellarius (1638–1707) vegn l’istorgia europeica e da la regiun da la Mar Mediterrana sutdivida en l’antica (fin ca. 600 s.C.), il temp medieval (ca. 500/600 fin ca. 1500) ed il temp modern (a partir da ca. 1500). Questa periodisaziun europeica è oz per part contestada e na sa lascha p.ex. betg applitgar senz’auter sin culturas autas ordaifer l’Europa (China, Giapun, India, America Centrala e dal Sid e.a.).

Singulas disciplinas

D’istorgia generala discurr’ins en quel mument ch’i na vegn betg differenzià tranter singulas disciplinas tematicas. Savens vegn però tractà in aspect specific; blers da quels èn er sa sviluppads a scienzas spezialisadas (istorgia politica, istorgia sociala, istorgia dal dretg, istorgia culturala, istorgia da las schlattainas, istorgia economica, istorgia dal mintgadi e.a.).

Tschertas disciplinas na tractan betg in sectur spezial, mabain sa laschan caracterisar tras quai ch’ellas mettan l’accent sin in catalog da dumondas specific. Quai vala per exempel per l’istorgia d’eveniments, l’istorgia da structuras, l’istorgia da mentalitads u l’istorgia da las noziuns.

Scienza da l’istorgia

La scienza da l’istorgia (per rumantsch savens er be istorgia) è la perscrutaziun metodica d’aspects dal passà da l’uman resp. da l’istorgia; ella fa quai a basa d’ina analisa ed interpretaziun critica da las funtaunas ed applitgond ina formulaziun da la dumonda specifica resp. cun denominar l’enconuschientscha ch’ella intenda da s’acquistar.

En il center da la lavur da l’istoriograf stat il perscrutar, interpretar, colliar ed approfundar l’istorgia e la savida davart l’istorgia. A moda schematica sa lascha il proceder ch’il perscrutader applitgescha descriver sco suonda:

• Definir l’intent/la finamira da la perscrutaziun e formular las dumondas centralas.
• Rimnar ed examinar/excerpar las funtaunas che stattan a disposiziun.
• Interpretar quellas tenor las reglas metodicas dal fatg.
• Formular en scrit ils resultats e publitgar quels per ch’els possian vegnir discutads en la publicitad.

Istorgia da la scienza da l’istorgia

Leopold von Ranke, in dals fundaturs da l’istoriografia moderna en il 19avel tschientaner

La scienza da l’istorgia ha si’atgna istorgia. Herodot vala sco bab da l’istoriografia. Sias ‹Historiai› na suondan però betg anc las reglas da la perscrutaziun moderna, mabain sa chapivan sco ovra d’art litterara e filosofica. Bain ha gia l’istoriografia da l’antica mess impurtants accents, p.ex. cun auturs sco Thukydides, als quals er Giambattista Vico dueva sa referir a l’entschatta dal temp modern. Ma pir en il 19avel tschientaner (istorissem) han istoriografs europeics cumenzà a s’occupar pli ferm cun l’istorgia resguardond criteris scientifics (heuristica, critica da las funtaunas, objectivitad).

Metodas da la scienza da l’istorgia

La metoda critica entaifer l’istoriografia è sa sviluppada en il 18avel e 19avel tschientaner a basa da l’occupaziun cun funtaunas scrittas. En il center da questa metoda stattan las suandantas ponderaziuns: Las premissas, metodas, ponderaziuns ed ils resultats da la perscrutaziun ston pudair vegnir discutads a moda raziunala resp. esser controllabels a moda intersubjectiva (ed almain da princip ston els er esser falsifitgabels). L’istoriograf proceda adina cun verifitgar tant quai ch’el chatta sco er quai ch’el pretenda e sa stenta da preschentar ils fatgs a moda uschè objectiva sco pussaivel. Las reglas metodicas servan a differenziar interpretaziuns plausiblas e logicas da talas che n’èn betg vardaivlas.

Sco en mintga scienza po in gudogn d’enconuschientscha er resultar en l’istoriografia da quai ch’i vegnan scuverts e curregids sbagls u represchentaziuns unilateralas da la perscrutaziun d’enfin qua. Las dumondas che vegnan tschentadas al passà sa midan adina puspè en il decurs dal temp. Savens èn quellas colliadas cun novas teorias che sa sviluppan entaifer las scienzas socialas e che tschentan las funtaunas e lur context istoric en in’autra glisch.

Ultra da la metoda critic-istorica applitgescha l’istoriografia metodas quantitativas (statistica) e sa serva er da scienzas auxiliaras che lavuran cun metodas da las scienzas natiralas – per exempel la metoda C14, la dendrocronologia u l’analisa ADN (surtut tar chats da fossas).

Funtaunas, litteratura secundara e meds auxiliars

Il fundament da tutta perscrutaziun istoriografica furman funtaunas istoricas che vegnan rimnadas ed evaluadas tenor las reglas dal fatg. Ils resultats da sia perscrutaziun publitgescha l’istoriograf en monografias u sco artitgels en revistas spezialisadas; la summa da questas publicaziuns vegn numnada litteratura secundara. Ultra da quai sa serva il perscrutader per sia lavur da meds auxiliars (bibliografias, lexicons, atlas, manuals etc.) e dals resultats da las scienzas auxiliaras (epigrafica, genealogia, eraldica, paleografia e.a.).

Litteratura

• John H. Arnold: Geschichte. Eine kurze Einführung. Reclam, Ditzingen 2001, ISBN 978-3-15-017026-7.
• Jörg Baberowski: Der Sinn der Geschichte: Geschichtstheorien von Hegel bis Foucault. Beck, Minca 2005, ISBN 3-406-52793-0.
• Erich Bayer e Frank Wende (ed.): Wörterbuch der Geschichte. 5. ed., Kroener Verlag, Stuttgart 1995, ISBN 3-520-28905-9.
• Marc Bloch, Peter Schöttler, Jacques Le Goff, Wolfram Bayer: Apologie der Geschichtswissenschaft oder Der Beruf des Historikers. (Restampa), Klett-Cotta, Stuttgart 2002, ISBN 3-608-94170-3.
• Otto Brunner e.a. (ed.): Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland. 8 toms, Stuttgart 1972–1992.
• Jacob Burckhardt: Weltgeschichtliche Betrachtungen. Ed. da Jacob Oeri, Berlin/Stuttgart 1905.
• Johannes Fried: Der Schleier der Erinnerung. Grundzüge einer historischen Memorik. C.H. Beck Verlag, Minca 2004, ISBN 978-3-406-52211-6.
• Manfred Mai: Weltgeschichte. Hanser, Minca/Vienna 2002, ISBN 3-446-20191-2.
• Carl Ploetz (ed.): Der große Ploetz: Die Daten-Enzyklopädie der Weltgeschichte; Daten, Fakten, Zusammenhänge. 34. ed., Komet, Cologna 2005, ISBN 3-89836-460-7.
• Lutz Raphael: Geschichtswissenschaft im Zeitalter der Extreme. Theorien, Methoden, Tendenzen von 1900 bis zur Gegenwart. Minca 2003, ISBN 3-406-49472-2.
• Pietro Rossi (ed.): Theorie der modernen Geschichtsschreibung. Francfurt a.M. 1987, ISBN 3-518-11390-9.
• Jörn Rüsen: Grundzüge einer Historik. Trais toms, Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 1983–1989 (Tom 1: Historische Vernunft. Die Grundlagen der Geschichtswissenschaft, ISBN 3-525-33482-6; tom 2: Rekonstruktion der Vergangenheit: Die Prinzipien der historischen Forschung, ISBN 3-525-33517-2; tom 3: Lebendige Geschichte: Formen und Funktionen des historischen Wissens, ISBN 3-525-33554-7).

Colliaziuns

 Commons: Istorgia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Lotse Geschichte – Wegweiser zur Literatursuche und zum wissenschaftlichen Arbeiten
• Virtual Library Geschichte – survista da las purschidas online davart l’istorgia en lingua tudestga
• www.hsozkult.de – Kommunikation und Fachinformation für die Geschichtswissenschaften
• www.historicum.net – scienza da l’istorgia en l’internet