J.S. de Lima

J. Suasso de Lima

Josephus Suasso de Lima (27 Junie 1791, Amsterdam – 19 Desember 1858, Kaapstad) was ’n negentiende eeuse Kaapse digter en dramaturg, stigter van die eerste onafhanklike nuusblad en die eerste Nederlandse boekhandelaar in die Kaap.

Lewe en werk

Herkoms en vroeë lewe

Josephus Suasso de Lima was op 27 Junie 1791 in Amsterdam gebore en is van Portugees-Joodse afkoms. Op jeugdige ouderdom neem hy die Christelike geloof aan en word lid van die Nederlandse Hervormde Kerk. Hy behaal 'n doktorsgraad in die regte aan die Amsterdamse universiteit, en praktiseer in Amsterdam as prokureur. In Amsterdam is hy reeds lid van verskeie letterkundige kringe en skryf daar reeds drie naamlose letterkundige werkies. Hierna tree hy in diens van die Oos-Indiese Kompanjie en trou in 1816 met Geertye Bakker (1780–1836), by wie hy ’n dogter (Anna Elizabeth Fredrica Geertruijda) het. In 1816 vertrek hy in 1816 saam met sy vrou na Batavia in Nederlands-Oos-Indië, waar hy twee jaar werk as staatsamptenaar. Hier word hy egter beskuldig van misbruik van dokumente en word as prokureur van die rol geskrap. In 1818 verhuis die egpaar na die Kaap waar hy deur die goewerneur toegelaat word as “beëdigd translateur”.

Aankoms in Suid-Afrika

In Kaapstad word Joseph Suasso de Lima 'n belangrike figuur van die Nederlandssprekende Afrikanergemeenskap. De Lima het in die hoogste sosiale kringe aan die Kaap beweeg en hy was 'n vurige taalstryder vir die Nederlandse taal. In die tyd toe Engels hoog in die mode was aan die Kaap, het hy 'slegs' in Nederlands geskryf. De Lima het sy hele lewe lank belangstelling gehad in die letterkunde en meer spesifiek die Nederlandse letterkunde. Aan die Kaap het hy gewerk as vertaler uit moderne en klassieke tale en was hy ook ’n tolk. Hy het ’n uitgebreide talekennis en bied sy dienste aan, in die Kaapsche Courant van 8 Augustus 1818, tot vertaling uit die “Hebreeuwsche, Grieksche, Latijnse, Arabische, Maleische, Chineesche, Malabaarsche en ander oostersche talen, zoo ook in het Fransch, Spaansch, Hoog- en Nederduitsch”.

Van sy vertaal- en skryfwerk kon De Lima egter nie lewe nie. In 1823 aanvaar hy die taak as skoolmeester aan die Evangeliese Lutherse Kerkskool aan die Kaap, waar hy onder meer onderwys gee aan die slawekinders. Hy is die vader van kinderteater aan die Kaap met die stigting van die toneelgeselskap Tot Oefening en Smaak in 1825, waarvoor die negejarige J.G. Tredoux as direkteur optree. Hierdie dramavereniging van De Lima voer onder sy regie ’n groot aantal kindertoneelstukke op, insluitende Het Dal van Almeria, De verjaring, De nachtwacht, De vriend van de kinderen, De regter, Die een kuil graft voor een ander val ter gemeenlijk zelfs in en De moedwillige jonge. Hierdie vereniging moet egter noodgedwonge sluit wanneer daar openbare druk is oor die moontlike effek wat teater op kinders se moreel sou hê. De Lima skryf ter verdediging verskeie pamflette en artikels ter verdediging van kinderteater, ook die oorsig oor kinderteater in 1825 getiteld Iets over het dansen en toneelspelen. Sy pogings om kinderteater te red is egter nie suksesvol nie.

Toe die Kaap in 1806 onder Britse Bestuur gekom het, het Engels vinnig opgang gemaak aan die Kaap te koste van Nederlands. Teen hierdie verengelsing het de Lima heftig gestry.

Vriendskap met C.E. Bonafice

Hy is in 1823 kortstondig bevriend met die skrywer en dramaturg Charles Etienne Boniface, wat selfs ’n ruk by hom inwoon. Hy vertaal dan ook Boniface se toneelstuk L’enrage as De dolzinnige of De gewaande dolleman. Hierdie vriendskap gaan egter gou oor in vyandskap en hulle jarelange twisgesprek daarna besorg bekendheid aan beide. Die stryd begin wanneer De Lima die lang gedig Ieder word teleurgesteld in die South African Chronicle publiseer, waarin hy sydelings vir Boniface berispe, sonder om sy naam te noem, dat sy aangekondigde toneelopvoerings bykans nooit op die gestelde datum begin nie en gedurig uitgestel word. Boniface antwoord feitlik onmiddellik met die spotvers Rira Bien, Qui Rira le Dernier, waarna die sluise sodanig oopgemaak word dat die redakteur van die South African Chronicle kort daarna die volgende berig plaas, waarin hy weier om sy blad verder as slagveld vir die vyandighede te laat gebruik: De storm die zich lang heeft zaamgepakt, is eindelijk los gebroken, en reeds merkelijk hebben er vijandelijkheden tusschen de Heeren Boniface en S.d.L. als vertegenwoordigers der Franschen en Hollanders plaats gehad. Wij versoeken echter als bemiddelaars te mogen optreden, en geven bij dezen kennis, dat wij ons Blad niet langer als een middel willen laten gebruiken, om die vijandelijkheden te doen voortduren. Wanneer hunne bekendmakingen van een vredelievenden aard zijn, zullen wij daaraan gaarne een plaatsje inruimen, maar anders niet. De tempel van Janus is derhalve gesloten Die twee vyande laat hulle egter nie hierdeur afskrik nie en vir die volgende aantal jare, totdat Boniface in 1843 na Natal vertrek, is hulle gedurig besig om by wyse van spotverse of dramas die draak te steek met mekaar.

Stigting van onafhanklike nuusblad

In Januarie 1826 rig De Lima De Verzamelaar op, die eerste a-politieke en nie-godsdienstige weekblad in Suid-Afrika. Hierin kan hy vrye teuels gee aan sy digkuns en spotlus en gebruik die koerant dan ook as mondstuk om sy vyande, veral Boniface, aan te val. Om die leeslus en skryflus onder die minder bevoorregte klasse op te wek plaas hy ’n uittreksel uit die Reizen en Lotgevallen van die nuwe vertaler van die hooggeregshof J. Swaving. Met De Groote Regenboog Partij op de Breêstraat onder die pseudoniem Jack Roastboy behandel hy maatskaplike vraagstukke op satiriese wyse in ’n berymde gedig. Sy doen en late besorg hom egter meer vyande as vriende en hy verkeer gereeld in finansiële verknorsing. Sy vernaamste strategie in hierdie omstandighede was om met ’n lastersaak of dergelike die geregshof te gebruik om geld te kry om sy skulde te betaal en in 1829 pleeg hy selfs diefstal waarvoor hy in die tronk beland. Wanneer hy in 1830 weer in geldelike moeilikheid verval, word sy drukpers en koerant met al die intekenare deur sy grootste skuldeiser, Pieter van Breda, van hom weggeneem. Die koerant verander van naam na De Zuid-Afrikaan en sy teenstander Boniface word redakteur. Hy verlaat sy vrou in 1835 (sy is in 1836 oorlede) en knoop ’n verhouding aan met Magdalena Theron, wat tot baie skinderstories ly.

Boekhandelaar

Census of Cape Town 1855 deur J.S. de Lima

De Lima word in 1835 die eerste Nederlandse boekhandelaar in Suid-Afrika. Reeds in 1826 stig hy die Nederlandse Leesboekerij, die eerste kommersiële uitleenbiblioteek in die Kaap, wat dan ontwikkel tot die Boek-, Papier- en Prentenwinkel. In 1838 open hy ’n tweede tak, wat later verder uitbrei om die Zuid-Afrikaanse Bazaar en Boekwinkel te word. As boekhandelaar hou hy hom ook besig met die samestelling van almanakke en die vertaling van toneelstukke. Hy sit sy joernalistiek van 1839 tot 1848 voort in De Verzamelaar en van 1853 tot 1858 in Het Volksblad. Met sy boekhandel gaan dit so goed dat hy weer ’n pers kon bemagtig, wat hy later aan die Regering verkoop.

Sterfte

Op 19 Desember 1858 is hy in Kaapstad oorlede. As aktiewe Vrymesselaar word hy in die ou Hollandse Kerkhof aan Somersetweg in die grafkelder van sy vriend, ’n mnr. Theron, begrawe.

Skryfwerk

Digkuns

"De Hollandsche Taal"' uit die digbundel "Nieuwe Gedichten" deur J.S. de Lima

In 1821 verskyn sy eerste bundel Gedichten in Amsterdam, opgedra aan J.A. Truter, toenmalige hoofregter in die Kaap. Die bundel open met die lang Heldenroem van Nederland, waarin die helde van sy vaderland (ook die belangrike digters en skrywers) se dade en deugde besing word. Dit is inderdaad ’n soort beknopte vaderlandse geskiedenis op rym. Hierby skryf hy ook ’n reeks gedigte oor die koninklike familie van Nederland, terwyl hy ook ’n aantal geleentheidsverse oor die verjaarsdae of dood van hierdie familie insluit.

Sy nuwe vaderland is ook die onderwerp van ’n aantal gedigte en De Kaapstad word in vier sange besing. Op het graf mijner Dochter is ’n huldeblyk aan sy dogtertjie wat tydens sy kort verblyf in Batavia oorlede is en daar begrawe lê.

In 1840 word ’n tweede digbundel onder die titel Nieuwe Gedichten uitgegee, waarin hy verskeie satiriese verse en geleentheidsgedigte saambundel. Die bundel bevat vyf afdelings, naamlik Bijbelstoffen, Godsdienstige mengelgedichten, Vaderlandse zangen, Lijkgedichten en Mengelgedichten. Die gedig De Hollandsche Taal kritiseer die verengelsing aan die Kaap en wys op die gehegtheid van die Nederlandssprekende Afrikaners aan hulle identiteit en taal. De uitgewekenen van Port Natal is ’n gedig oor die Voortrekkers. Die langste gedig in die bundel, Mijn Gezelschap, besing die honderde boeke van tientalle skrywers in verskeie tale wat sy lewe verryk het.

Hy dig steeds tot aan die einde van sy lewe en word die geleentheidsdigter by uitnemendheid van die Kaap. Hierdie geleentheidsgedigte sluit in Ter verjaring van P.B. Borcherds in 1846, Heilgroet bij de Gouden Bruiloft van P.B. Borcherds in 1856 en Regelen aan de nachedachtenis gewyd, van myn aangenomen zoontje George, aan de gevolgen van een verschrikkelyken val overleden op Zondag den 22 November 1857.

Van sy gedigte word opgeneem in Heerengracht Zuid-Afrika van Francken en Praamstra en in Gerrit Komrij se bloemlesing Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte.

Drama

Benewens die digkuns is sy vernaamste werke op die gebied van die drama. In 1825 stig hy die toneelgroep Tot oefening en Smaak. Met die toneelgroep het de Lima ook felle kritiek ontlok. Dit het gekom van die kerk en Het Nederduitsch Zuid-Afrikaansch Tydschrift, wat ’n calvinistiese blad was. Die blad het gevind dat toneelspel niet bevorderlijk was voor de jeugd en de wijsheid van de jeugd. In 1826 het sy toneelgroep opgehou om te bestaan, maar de Lima sou hom nog verder met toneelwerk besig gehou het.

Sy stryd teen Boniface het dikwels gelei tot dramas waarin hulle mekaar takel. Boniface se ballet Limaçon de dichter, hekel die gebreklike uiterlike voorkoms van De Lima. Hierop antwoord De Lima met die Zamenspraak tusschen Limaçon een dichter en een prosaisch gaskonjer, waarin hy veral Boniface se ondankbaarheid vir hulp wat aan hom verleen word aan die kaak stel. Boniface se antwoord in dieselfde jaar is ’n alleenspraak De twee slakken of Limaçon snr en Limaçon jun, wat niks meer is as persoonlike beledigings nie. De Lima se verlating van sy vrou gee vir Boniface geleentheid om hom aan te val in ’n toneelstuk getiteld Clasius of Het proces om een komedielootje, waarin die karakter wat op De Lima gebaseer is se naam Clasius Stupidibus Bavianus is. De Lima antwoord met Aballino junior, wat hy deur sy kindergeselskap laat opvoer.

Diverse kreatiewe en nie-fiksie prosawerke

Vanaf 1823 tot 1827 het de Lima as onderwyser gewerk aan die Evangelisch-Lutherse skool in die Kaap. Dit het hom geïnspireer om sy Allereerste beginselen der geschiedenis van de Kaap de Goede Kaap in 1825 te skryf. In verskeie artikels wat in koerante en tydskrifte verskyn, bespreek hy sake van die dag. In 1825 kom die eerste stoomboot, die Enterprise, in Tafelbaai se hawe aan en dit gee hom die inspirasie vir ’n geleentheidsvers asook ’n prosabeskrywing van Het stoomvaartuig, waarin hy gedeeltelik op die werk van vername skrywers steun.

In die jare 1826 tot 1828 verskyn daar in De Kaapsche Courant of De Verzamelaar nege Afrikaanse briewe in ’n poging om die plattelanders deur middel van ’n nabootsing van hulle taal grapperig voor te stel, almal waarskynlik geskryf deur De Lima. In die reeks Huisbraken en diefstallen in de Kaapstad lewer hy in 1835 en periodiek daarna kommentaar oor die ongeregtighede wat in die stad gebeur. Hy neem eksepsie wanneer dr. A.N.E. Changuion in sy boek De Nederduitsche Taal in Zuid-Afrika hersteld ’n hoofstuk opneem met die titel Proeve van een Kaapsch Taaleigen, waarin voorbeelde gegee word van Kaapsche Taaleigen of Kaaps-Hollands, Afrikaans in wording. De Lima is van mening dat dit die laer klasse is wat so praat en nie die opgevoede klasse nie en gee ’n brosjure uit met die titel De Taal der Kapenaren verdedigd tegen de schandelyke aanranding derzelve van Prof. Changuion. In 1854 stel hy die Census of the municipalities of Cape Town op en in 1857 die Ties and index to ordinances (1825–1856).

Vertaalwerk

Reeds in Amsterdam vertaal hy in 1814 en 1815 “geschiedenissen” en “werken van smaak” en tydens sy kortstondige vriendskap in 1823 met Charles Etienne Boniface vertaal hy laasgenoemde se toneelstuk L’enrage as De dolzinnige of De gewaande dolleman. Hy vertaal verskeie ander toneelstukke, onder andere die Franse toneelstuk De zwervende Jood, waarskynlik na ’n opera van Fromental Halévy. Die sentimentele Franse roman Raymond vertaal hy in 1822 en gee daaraan sy eie ontknoping.

Nalatenskap

Uit sy gedigte blyk duidelik dat de Lima hom al gou tuis gevoel het in sy nuwe vaderland. Hy het ’n besondere liefde gehad vir die Nederlandse taal en die beskerming daarvan teen Engels. Hy was baie bekommerd oor die toenemende verengelsing. Hy het homself as 'n getrouw Afrikaner beskou en ’n taalpatriot. Die onafhanklikheid van België in 1830 was vir de Lima ’n treurige gebeurtenis. Vir de Lima was die behoud van die Nederlandse taalband tussen die Nederlanders, Vlaminge en Afrikaners van groot belang.

Eerbewyse

G.S. Nienaber gee in 1971 die boek J. Suasso de Lima uit, waarin sy lewe en die tydperk waarin hy gelewe het, behandel word.

Publikasies

Werke wat uit sy pen verskyn sluit in:

Jaar	Publikasies
1821	Gedichten
1824	Geschiedenis van de Kaap de Goede Hoop
1825	Iets oor dansen en toneelspelen
	Het Stoomvaartuig
1835	Aballino junior
1839	Cabo de Bonne Esperance
1840	Nieuwe Gedichten

Bronne

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk. Derde hersiene uitgawe. Tweede druk, 1964.
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk, 1970.
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk, 1988.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica. Pretoria en Kaapstad. Tweede druk, 1984.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica. Pretoria en Kaapstad. Vierde uitgawe. Eerste druk, 1973.
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Eerste uitgawe, 1949.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 2006.

Internet

• Joseph Suasso De Lima