Jalisco
.svg?lang=ast)
Jalisco[1] ye unu de los trenta y un estaos que, xunto cola Ciudá de Méxicu, formen los Estaos Xuníos Mexicanos. La so capital y ciudá más poblada ye Guadalajara. Ta allugáu na rexón oeste del país, llindando al norte con Nayarit, Durango, Zacatecas y Aguascalientes, al nordeste con San Luis Potosí, al este con Guanajuato, al sur con Michoacán y Colima, y al oeste col océanu Pacíficu. Con 7 844 830 habs. en 2015 ye'l tercer estáu más pobláu —por detrás d'Estáu de Méxicu y Veracruz— y con 78 599 km², el séptimu más estensu, por detrás de Chihuahua, Sonora, Coahuila, Durango, Oaxaca y Tamaulipas. Foi fundáu'l 16 de xunu de 1823.
Ye parte de la macro rexón del Bajío Occidente o Centro Occidente de Méxicu.[2][3][4][5][6][7][8][8][9] Ye la tierra de los charros, jaripeos, mariachi, tequila y munches de les tradiciones culturales que nel mundu acomuñar colo "carauterísticamente mexicanu". El clima nel estáu va de templáu subhúmedo a semiseco templáu, destacando'l semicálido subhúmedo con agües pel branu.[10]
Ye la cuarta entidá federativa más poblada de Méxicu; y unu de los estaos más desenvueltos nel país tocantes a actividaes económiques, comerciales y culturales. En ciertes partes de la capital y de dellos conceyos, el nivel de vida ye comparable a países desenvueltos. Pero, al igual que nel restu de Méxicu, nun ye representativu de tolos conceyos.
Estremar en 125 conceyos. La so capital ye Guadalajara, que la so zona metropolitana ta compuesta polos conceyos de Guadalajara, Zapopan, Tlaquepaque, Tonalá, Tlajomulco, El Saltu, Ixtlahuacán de los Marmiellos y Juanacatlán, faciendo d'ésta la segunda aglomeración urbana más grande de Méxicu, dempués de la capital. Otres llocalidaes importantes son Puerto Vallarta, San Juan de los Lagos, Tepatitlán de Morelos, Lagos de Moreno, Ameca, Ocotlán, La Barca, La Güerta, Arandas, Autlán de Navarro, Ciudá Guzmán, Chapala, Zapotlanejo.
Toponimia
[editar | editar la fonte]
El nome de Jalisco provién del amiestu de tres pallabres del náhuatl: xal-, que significa arena, īx-, cara o superficie, y la desinencia de llugar -co. Significa, d'esta miente, "Na superficie d'arena" o "Nel arenal". Mientres dellos sieglos, hasta alredor de 1836, Jalisco escribióse "Xalisco", con X inicial por cuenta de que yera la lletra utilizada pa reproducir el soníu correspondiente a la J hasta qu'esta última lletra incorporar al alfabetu llatín. Amás, en náhuatl la lletra X reflexaba'l fonema ʃ n'AFI, o bien el fonema "sh" inglés.
Historia
[editar | editar la fonte]Dómina precolombina
[editar | editar la fonte]
Na rexón esistió presencia humana dende hai 15,000 años aproximao según indicar restos humanos, ente ellos fragmentos de cranios, y diversidá de muertes d'animales, xunto con otros testimonios d'oxetos manufacturados, afayaos alredor de les llagunes de Zacoalco y Chapala, qu'entós taben xuníes ente sigo. Pudiéronse alcontrar puntes de flecha, raspadores de cuernu de venado, aguyes, punzones, xiblatos, anzuelos y colgantes de güesu o caniles, percutores de güesu de caballu, ya inclusive una vértebra de ballena con dos golpes producíos pol filu d'un preséu toscu, que foi alcontrada a fines del sieglu XIX en Zacoalco de Torres.
En 618 d. C. fúndase'l Reinu de Jalisco polos tolteques. El so orixe y desenvolvimientu allugar nel horizonte clásicu y nel posclásico. Polo que se conoz anguaño, el señoríu de Jalisco foi unu de los más importantes na rexón, con rellaciones comerciales que s'estendieron escontra los pueblos del centru de Mesoamérica colos que realizaben intercambios de productos agrícoles, lo mesmo que de artículos necesarios na vida diaria y d'ornatu.
El señoríu de Jalisco entendió poblaciones alcontraes nel occidente escontra la Badea de Banderes. Nesta rexón alcontráronse importantes restos arqueolóxicos que demuestren el nivel alcanzáu. Ente les sos poblaciones principales taben Tepique, Atemba, Pochotitán, Tecuitazco, Xalcocotán, Zacualpán, Xaltemba, Mazatán. El centru d'esti señoríu alcontrar nes faldes del cuetu del Coatepec, elevación qu'algama los 1.560 metros d'altitú sobre'l nivel mar y qu'apodera tol valle de Matatipac, nel actual conceyu de Xalisco.
Entá, con ello, tamién esistieron más señoríos en tierres jaliscienses a les que se suman los sayultecas, los tecuexes que teníen habitaos les zones de Xallostotitlán, Tzapotlán, Tecpatitlán, Tecomatlán, Ayahualicán, Teocaltitlán, Mexticacán, Acatic y Tonallan que taben en constantes enfrentamientos colos sos vecinos como'l señoríu de Teocaltiche, poblaos por Huachichiles y Caxcanes. Mentanto, tamién destacaron los señoríos de Colima y Autlán nel sur del estáu; según la Tradición Teuchitlán en tierres de Ameca, Tequila, Etzatlán y Teuchitlán onde s'alluguen les pirámides circulares de Guachimontones. Y en el centru del estáu nes tierres de Guadalajara y Tonalá esistieron les Coques, una tribu bien rellacionada colos Tecuexes tepatitlenses y qu'hai midida de que se realizaron cambeos comerciales con estos pobladores, surde'l xentiliciu de "tapatio" pa los habitantes de Guadalajara, qu'esi nome yera dau al trueque que los habitantes precolombinos de Tepatitlán daben a los Coques. Toes estes tribus menores pero igualmente resaltantes, fueron influyíes por Tolteques, Chichimecas, Estilu Mezcala, Estilu Chupicuaro, Estilu Nayarit y Estilu Baltes de Tiru.
Conquista española
[editar | editar la fonte]Tres la conquista de Tenochtitlán per parte de los españoles, el restu del territoriu nacional y parte de lo que güei son los Estaos Xuníos d'América pasaron a formar parte del Imperiu Español. Por cuenta de la baxa densidá de población, el territoriu de la Nueva Galicia nun causó problemes pa ser conquistáu; sicasí, en Michoacán, los españoles tuvieron qu'enfrentase a los indíxenes qu'ufiertaron fuerte resistencia al invasor.
Una vegada sometíos los tarascos, no que güei ye l'Estáu de Michoacán, dos razones primordiales fixeron que los españoles siguieren incursionando en direición al poniente. Per un sitiu, la busca d'un puertu fayadizu pa establecer un estelleru y zarpar d'ende en busca de les mariñes asiátiques; por otru, alcontrar los xacimientos qu'abastecieren a los tarascos de metales preciosos.
Asina, a fines de 1522, Cristóbal de Olid enfusó pola sierra de Mazamitla hasta llegar a lo que güei ye Tamazula. Llueu tornó a Tzintzuntzan, l'antigua capital purépecha que sirvía de base d'operaciones, dexando a un primu de Hernán Cortés, llamáu Hernando de Saavedra, al cargu de les mines del área esplorada.
Por instrucciones de Hernando, Gonzalo de Sandoval fundó una villa d'españoles ente Tecomán y el mar, a la que-y dio'l nome de Colima el 25 de xunetu de 1523, colo que s'estableció otra plataforma p'apoderar la rexón. De resultes, mientres el mes d'agostu de 1524, Cortés dispunxo qu'otru pariente so, Francisco Cortés de San Bonaventura, fora'l so llugarteniente na Villa de Colima y les sos contornes, que partiera tierres ya indios y realizara espediciones escontra'l norte pa conocer la mariña y buscar metales preciosos.
Los pueblos polos que pasaron y recibir en paz fueron convertíos n'encomiendes de los españoles, sometiendo a los que s'opunxeron. D'esta manera, dende Colima hasta Etzatlán, amás de ruines, tamién se fueron asitiando dellos espedicionarios que sirviríen tantu pa facilitar el regresu pol mesmu camín que siguió d'ida, como p'asegurar la potestá de Hernán Cortés en tola área.
A fines d'avientu de 1529, partió Nuño de Guzmán de la Tenochtitlán comandando a 300 españoles, amás de siete o ocho mil indios bien provistos de bastimento y a cargu del tresporte de 12 pieces d'artillería llixero. De camín por Tzintzuntzan trató de llograr tol oru que pudiera quedar en poder de los tarascos, faciendo inclusive que'l so Caltzontzín fora muertu dempués de grandes tortures. Sicasí, los conquistadores atopábense lloñe de peracabar la dominación por completu, yá que mientres dellos grupos d'aboríxenes remontáronse y asitiaron en sitios bien pocu accesibles de la Sierra Madre, otros causaríen entá más problemática antes de sometese por completu al orde colonial.
Vueltu a l'aguada del Pacíficu, dempués del so malhadada incursión por Durango, el contingente de Guzmán tuvo de permanecer dellos meses en Culiacán: tuvo de dexar que pasara la dómina d'agües por que baxaren los ríos y consolidar el dominiu na contorna. Pa esto últimu convenía fundar una villa d'españoles, fundada'l día 29 de setiembre de 1531, con un grupu d'españoles y con indios que nun seríen necesarios pa la torna, mesmu qu'habría d'empecipiase'l 15 d'ochobre siguiente.
Dempués de disponer la fundación de Chiametla por que sirviera de sofitu a la comunicación col norte, Nuño de Guzmán comandó que s'adelantrara hasta ende Cristóbal de Oñate pa prevenir el so apuerto. Ante'l vacíu qu'atopó en Tepic, Oñate siguió hasta Ahuacatlán, onde supo qu'un unviáu de l'Audiencia, Luis de Castiella, atopar con instrucciones de fundar un pobláu español pol aldu de Xalisco p'amontar el territoriu español.
La Corona pensó reproducir no posible el mapa peninsular n'América, de manera que'l noroeste de conquistar hasta entós llamóse igual que'l noroest'ibéricu, y Nuño procuraba de nuevu coneutar Nueva Galicia cola Provincia del Pánuco asitiando españoles cerca de Nochistlán.
Vueltu a Nueva España dende principios de 1530, Hernán Cortés esperó a que fueren camudaos los funcionarios de la Real Audiencia de Méxicu pa reclamar el gobiernu de Tamazula y Amula; pero, amás, contraatacó solicitando tamién Ahuacatlán y Xalisco, argumentando que'l so unviáu Francisco Cortés de San Bonaventura fuera'l primeru n'ocupales.
Los cinco villes fundaes por iniciativa de Nuño de Guzmán, San Miguel, Chiametla, Compostela, Purificación y Guadalajara, dieron llugar a la primer división alministrativa del territoriu. Sicasí, el númberu d'elles yera demasiáu pequeñu pa imponer la manera de vida a qu'aspiraben los españoles, y la so inestabilidá inicial una muestra de que los llugares escoyíos con criteriu de conquistador nun resultaron ser los más convenientes pa la colonización. N'efeutu, al cabu d'una década nenguna villa permanecía nel mesmu sitiu.
Cuando a principios de 1533 Nuño diba aldu al Pánuco, visitó la cortil onde esta villa atopábase y entendió que yera demasiáu grande l'esfuerciu riquíu pa vivir ende en cuenta de les magras ventayes. Arriendes d'ello, aportó al pidimientu de buscar otra sede, pero ensin que los colonos cruciaren la fuécara escontra'l sur, a efeutu de caltener la so presencia na caxcana. Sicasí, los moradores nun acataron esti requisitu y, cuando Guzmán volvió a mediaos de 1534, atopar instalaos nel valle de Tonalá, más fértil y pobláu que cualquier llugar de tola caxcana; cola ventaya adicional de que yeren una mano d'obra más apta por tratase d'indíxenes sedentarios.
La presencia d'una población hispana nestos llugares nun yera namái del interés de Guzmán, como lo amuesa'l fechu de que, p'ameyorar la situación xurídica de Guadalajara, en 1539 el Rei atendió la solicitú del cabildru de la villa y concedió-y les prerrogativas de ciudá y un flamante escudu d'armes. De tal manera los aboríxenes de Nueva Galicia pasaron al so nuevu estáu llenos de roxura y, por lo mesmo, propensos a insubordinarse.
Adulces dalgunos d'estos grupos aisllaos diríen adquiriendo mayor coherencia, de manera que, en 1538, empezaron a surdir síntomes d'una incipiente revuelta, llamada Rebelión de los Caxcanes, pos se dio na rexón que se conoz como Caxcanes, en Jalisco y Zacatecas; a la llarga, acarretaría series mortificaciones a los españoles y provocaría cambeos sustanciales nel mapa políticu de Nueva Galicia.
Los dos principales xefes indíxenes rebeldes que se recuerden son Coaxícar, na zona de Hostotipaquillo, y Tenamaxtli, vencedores de Pedro de Alvarado, en Nochistlán, Zacatecas. Este morrió por causa de una firida na Guerra del Mixtón. A esta rebelión tamién se-y conoz como la Guerra del Mixtón, porque asina se llama'l monte onde se dio la batalla más importante; el virréi Antonio de Mendoza aniquiló la resistencia nel Mixtón, n'ochobre de 1541.
Foi al mediar 1540 cuando Oñate entendió que nun bastaben los recursos neogallegos pa faer frente a la situación y pidió ayuda a Mendoza. Esti mandó-y dellos refuerzos direutamente a Guadalajara y ordenó a Pedro de Alvarado qu'allegara perentoriamente en defensa de los sos paisanos en peligru. Finalmente'l Virréi llogró ponese al mandu d'unu de los mayores exércitos que se vieren n'aición mientres tola dómina colonial p'allegar a pacificar Nueva Galicia. Dizse que devasaba los 50 mil individuos, mesmos que'l 29 de setiembre entamaron el camín de Guadalajara a tola velocidá que-y yera posible a un contingente de tal magnitú.
Nueva Galicia fuera "pacificada" "a fueu y sangre", "de seis partes d'indios morrieron cinco", lo cual significa, simple y llanamente, que fuera afarada pol exércitu de Mendoza, pero non que s'instaurara la paz completa. La so debilidá, que-y torgara defender se por sigo sola de la revuelta, amontárase. Agora, por causa de ella, quedaba so l'autoridá militar del virréi de la Nueva España y ésti cargaría de la mesma la responsabilidá de protexela, estableciéndose un llazu de dependencia respeuto de la ciudá de Méxicu que persistiría mientres tola dómina colonial.
Les noticies sobre la sangrienta Guerra del Mixtón non yá corrieron por tola Nueva España, sinón tamién llamaron l'atención de les autoridaes peninsulares, quien decidieron, en 1544, qu'unu de los oidores de l'Audiencia de Méxicu, presentar en Nueva Galicia, ordenara'l so gobiernu en forma provisional y rindiera un informe de la situación. En cuanto al obispu, proponía que fora daquién del cleru regular por que fomentara la evanxelización y, tocantes a l'Audiencia, que tuviera inxerencia tamién sobre les contornes de Zacatula y Colima, y que, pa evitar abusos, esleiérase la so autoridá ente cuatro oidores. Constancia de que'l Conseyu d'Indies tomó en cuenta dicir pol oidor ye que nun pasó enforma tiempu ensin que se llevara a cabu lo que solicitó.
La mayoría de les encomiendes neogallegas fueron concedíes por Nuño de Guzmán a los sos siguidores, a más d'otres que fueron dispuestes por Antonio de Mendoza en manes d'aquellos acompañantes sos que buscaron aniciar nes tierres "pacificadas" y fixeren méritos abondos mientres la campaña.
El Virreinatu
[editar | editar la fonte]Rescampla que mientres el virreinatu, representar pa los naturales una calamidá mayor que la mesma guerra pa sojuzgarlos. Trabayos escesivos, escasa alimentación, castigos, epidemies, etc., fueron les causes direutes del mayor escalabru demográficu de la historia de Méxicu. Calcúlase aproximao un amenorgamientu d'un 91% ente 1550 y 1650.
Finalmente, fuera en 1560 cuando Guadalajara convertir en capital de la Nueva Galicia. Tanto'l presidente Morones como'l nuevu obispu, Pedro de Ayala, sofitaron la pretensión guadalajareña y el 10 de mayu del añu referíu espachóse la cédula que concedió'l cambéu de residencia. Morones fixo la so entrada'l 10 d'avientu, pero'l franciscanu Ayala nun tuvo que movilizase yá que taba morando dende diba dolce meses nel conventu que'l so Orde tenía establecíu en Guadalajara.
Los habitantes del occidente neogallego, onde la minería nun ye una actividá económicamente importante, nun podíen permanecer impávidos ante la evidencia de que los mayores recursos emigraben ensin dexa-yos provechu, pero nun pudieron llograr más, en cuantes que el Virréi pretendió inclusive pasar la capital de Nueva Galicia a Zacatecas, a lo que sí se negó la Corona española. Pero lo que sí se fixo, en 1571, foi establecer una Caxa Real en Zacatecas con toles de la llei y por completu independiente de la Caxa tapatia.
Ente les dificultaes más graves enfrentaes polos españoles nel so enfotu d'armar una nueva sociedá nel territoriu sometíu, figuró'l problema de la comunicación; en primer términu, porque'l vencedor entá nun atinaba a enllantar el so idioma; en segundu, porque na tierra falábense distintos llinguaxes, favoreciendo qu'hasta'l tratu ente los mesmos nativos fuera inciertu.
De tal manera, a pesar de les disposiciones oficiales y de los esfuercios del cleru secular en favor de la castellanización, Nueva Galicia vivió mientres el sieglu XVI un procesu de nahuatlización, tantu d'indios con otres llingües como de los pocos habitantes españoles, tres el cual sobrevendría'l mestizaje d'usos y costumes.
La vida de los neogallegos adineraos, como nel restu de l'América española, xiraba en redol de les sos cases. Nellos nacía y morría; conmemorábense les festividaes privaes y delles comunes; prestábense y atendíen negocios, y sobremanera, xugar a los naipes de bien distintes maneres.
De nun ser p'allegar al templu o a los eventos públicos, aquella oligarquía salía a les cais namái pa lo imprescindible. Rares vegaes movíense a cuerpu; casi siempres recurríen al caballu o al coche, anque'l tramu por percorrer fuera curtiu. El mediu de locomoción taba tan amestáu al estatus que difícilmente se prescindía d'él.
De les cases d'españoles namái salíen de xemes en cuando a la vía pública, sirvientes y emplegaos de baxu nivel. Les places, con bebederos al centru, cumplíen más bien una función comercial. N'el so contornes instalábense los vendedores que poníen los sos comercios pela mañana y retirar pela tarde con cuenta de guardar la mercancía nos almacenes que cada quien tenía na so casa.
Trés cuesas llamaben sobremanera l'atención al acabante llegar d'Europa escontra 1621: una yera la propensión a bañase nos numberosos manantiales, por simple gustu o pa curase llagues y dolores; la segunda consistía nel consumu xeneralizáu de chocolate y la postrera venía ser l'usu del tabacu (mazcáu o fumáu) reiteradamente.
Una de les obres importantes referentes a la historia novogalaica ye la Crónica Miscelánea de la Sancta Provincia de Xalisco, escrita por frai Antonio Tello (1567-1653) y publicada en seis tomos.[11]
Los pudientes gustaben de vivir nel centru; de cuenta que ente más escontra les contornes habitaba una familia, yera, ensin dulda, más probe. Hasta fines del sieglu XVII, nun se sabe d'una sola casa particular que fuera toa de cantera. En realidá, nin los edificios públicos ser, sacante la catedral y la ilesia de San Francisco.
Acordies con el nivel alcanzáu pola educación y l'arquiteutura neogallegas nel sieglu XVII, casi nada puede dicise del desenvolvimientu de les lletres y de les artes. Tonalá, por casu, unu de los llugares más poblaos cuando los españoles llegaron, caltuvo una maña alfarera qu'adquiriría gran sonadía gracies al consumu que los habitantes de Guadalajara realizaben de los sos productos y a les alquisiciones pa unviar a Méxicu y, inclusive, a España.
Nel campu de les lletres, el panorama viose más retrógradu, debíu al fechu de que Guadalajara nun dispunxo d'una imprenta hasta l'añu 1793.
De tal manera, si nun llograben los escritores que los sos trabayos imprimiérense fuera de Nueva Galicia, namái podíen aspirar a que se fixeren unes cuantes copies de los sos orixinales y circularen de mano en mano ente un raquíticu grupu de llectores. Comoquier, dalgunos pocos atinaron a ver los sos testos en lletres de molde.
So tales condiciones, llueu se sintieron los primeros efeutos d'una medría de los recursos humanu y económicu que se manifestaría, ente otres coses, nun aceleráu desenvolvimientu de Guadalajara y demás poblaciones importantes de la Provincia de Nueva Galicia.
A empiezos del sieglu XVIII, franceses y ingleses daben yá clares intenciones de tar interesaos en participar tamién de la colonización n'América. Llueu se sumaron los rusos, aumentando la esmolición de les autoridaes españoles qu'acolumbraben una competencia y un peligru pa los sos dominios más septentrionales, amás del riesgu de perder les probables riqueces de les tierres entá non colonizaes. Comoquier, la colonización de les tierres entá ayenes a la conquista española ocupó un importante sitiu na historia de Nueva Galicia, sobremanera porque dio llugar a una mayor trascendente metamorfosis económica, política y demográfica esperimentada pola rexón. Guadalajara, poro, pasó a ser el puntu de concentración pa una llarga serie d'intereses de toa índole, principalmente económicos. En 1767, la situación camudaría sópitamente onde imperaban les misiones de los xesuites. Carlos III, cafiante pola so resistencia al poder real más les numberoses acusaciones de que yera oxetu la Compañía de Xesús, disponer a proscribirla y espulsar a tolos sos miembros de los dominios españoles.
En Guadalajara'l trámite desenvolver ensin mayores contratiempos. La madrugada del 25 de xunu, por órdenes del Gobernador, se aprehendió a los 12 xesuites qu'había na ciudá y a otru día unvióse-yos a Veracruz, onde fueron embarcaos con camín d'Italia. Dempués siguieron los xesuites de lo que güei son los estaos de Nayarit, Sonora, Sinaloa y California.
Los xesuites fueron sicasí reemplazaos polos franciscanos. Tres el descensu d'habitantes sufiertu por casi tol Virreinatu hasta mediaos del sieglu XVII, por causa de les continues guerres colos indíxenes, Nueva Galicia empecipió una considerable crecedera que s'acentuó a partir de 1720, y entá ye más dempués de 1760.
Alredor de 1713, la población de Guadalajara llegaba a unos siete mil habitantes, en cuantes que para 1738 envalorar n'alredor de 12.000 habitantes, 20.000 a mediaos de sieglu y casi 35.000 al empezar el sieglu XIX. Guadalajara tresformóse rápido nun centru de comerciu privilexáu. Les alcaldíes mayores y los correximientos pasaron a denominase "partíos", permaneciendo suxetos a la so respeutiva intendencia por aciu subdelegaos impuestos por el mesmu intendente. Pensaba acabase col antiguu contubernio de comerciantes y alcaldes, según imponer orde nel manexu oficial y, sobremanera, n'evitar la fuximientu d'impuestos. La Caxa Real de Guadalajara engrosó beneficios, aumentando, por casu, al doble los sos ingresos ente 1770 y 1800.
Con un total de 26 partíos políticos, empecipió nel so comandu la Intendencia de Guadalajara, pero nun tardaron n'amenase dellos cambeos importantes. Dempués de 1803, Juchipila y Aguascalientes xunir a Zacatecas; Colima pasó a Guadalajara, y sumió por completu'l gobiernu de les fronteres de San Luis de Colotlán, que'l so territoriu xuntar al partíu de Bolaños, anque'l subdelegáu afitó la so residencia en Colotlán. Finalmente, Compostela y el departamentu naval de San Blas convirtiéronse tamién en partíu de la Intendencia de Guadalajara.
Pa dar llugar a la independencia tuvieron d'enfrentase criollos contra peninsulares, formando bandos opuestos perfectamente definíos. A esti supuestu se contrapone el fechu yá establecíu de cómo munchos de los españoles peninsulares taben, de por sí, más al serviciu de los nucleos criollos privilexaos que al del mesmu Rei; ello ensin considerar que'l criollaje non favorecíu, al marxe de les families prominentes, tenía rocea de dambos grupos, y que más de dalgún miembru d'estes esferes encoteraes entá nun dixería nin escaecía la so fonda rensía por ser movíu por unos y apostráu por otros. Cola implantación de les intendencies a partir de 1786, agravóse inda más la repulsa criolla escontra los emplegaos públicos "gachupines".
Independencia
[editar | editar la fonte]La noticia de que Carlos IV abdicara a favor del so fíu Fernando conocer en Guadalajara en xunetu de 1808, y les sos autoridaes se aprestaron a entamar xurar del nuevu Rei, tal como se fixera venti años tras con Carlos IV. Sicasí, el reporte depués informó de 16 de xunetu de la primida decisión de Fernandu VII d'abdicar en favor del so padre y ésti en favor de Napoleón Bonaparte. Esta maniobra, conocida como les Abdicaciones de Bayona polos españoles, desamarró una aguada oposición de casi tolos americanos. N'España y el so colonies sosteníase la Doctrina Suareciana del Poder, cobrando puxanza la idea de que'l pueblu yera la fonte orixinaria del poder y que'l Rei nun podía disponer d'él ensin la so avenida. Por eso Xosé I, hermanu de Napoleón, yera consideráu como'l rei illexítimu. N'España desamarró una serie d'oposiciones qu'arreyaben el movimientu juntista y la guerra de la independencia española ante Francia.
Con éses nel casu particular de Méxicu, y ante los fechos que ximelgaben a la Península, correspondía a los componentes de los conceyos decidir qué se fadría. Mientres los díes socesivos presentáronse ante'l Presidente persones de toles órdenes ufiertándose en defensa de "Relixón, Rei y Patria". Inclusive llegaron unviaos de les comunidaes indíxenes a la capital de Nueva Galicia, pa ofrendarse tamién n'ares de Fernandu VII.
N'abril de 1809, les autoridaes de la Intendencia xuraron obedecer a la Conseyu d'Indies Suprema Xunta Central Gubernativa d'España ya Indies, tal que se fixera na Ciudá de Méxicu, en cuantes qu'escoyíen al obispu Cabanes como'l so delegáu na Suprema Xunta. Pero como'l suelu hispanu, mientres el primer semestre de 1809, resultó atacáu pola fuercia invasora, y les perspectives del trunfu español paecíen bien remotes, Cabanes nun se movió de Guadalajara. Per otru llau, del sur d'América empezaron a llegar noticies revolucionaries: ciudaes como Caraques, Buenos Aires y Bogotá decidieren prescindir del gobiernu español y aspiraben a tomar la direición de les sos respeutives provincies.
Guadalajara tuvo noticia de la insurrección encabezada por Miguel Hidalgo en Dolores el 25 de setiembre de 1810. El canónigu José Simeón de Uría, recién electu diputáu a les Cortes españoles pola Intendencia de Guadalajara, dende les proximidaes de Querétaro unvió la voz d'alerta a les autoridaes neogallegas. Pa fines de setiembre, el berru de Dolores resonaba na Nueva Galicia; dos pequeños grupos sublevaos faíen actu de presencia: unu, empobináu por Navarro, Portugal y Toribio Huidrobo, mover ente Jalostotitlán, Arandas, Atotonilco y La Barca; otru, empuestu por José Antonio "L'Amu" Torres, percorrería Sahuayo, Tizapán l'Altu, Atoyac y Zacoalco.
El 28 de payares, los insurxentes de Mercáu se emplazaron frente al puertu riquiendo la so rindición, lo cual asocedió trés díes depués, sicasí qu'había elementos abondos pa la defensa. Al apoderase Torres de Guadalajara, de momentu informó a Hidalgo y a De cullá de los sos llogros y convidar a tomar posesión de l'acabante someter ciudá. Hidalgo recibió la ufierta en Valladolid (güei Morelia) y, ensin tardanza, treslladar a la sede neogallega al mandu de casi siete mil caballeru. El 25 de payares allegaron a Tlaquepaque les diverses corporaciones civiles y eclesiástiques de la ciudá pa recibilo y escoltalo mientres la so entrada. El 29 de payares expedió un primer decretu d'abolición de la esclavitú empobináu a tola Nación, pero una selmana más tarde, el 6 d'avientu, emitió otru, más concisu, onde la so firma acompañar pola d'Ignacio López Rayón, en calidá de secretariu.
Con cuenta de encalorar la rebelión, avanzaron camín de Guadalajara los brigadieres Félix María Calleja y José de la Cruz. Hidalgo, al enterase d'ello, salió a atopalos al mandu del so "exércitu", compuestu por ochenta mil homes. Ente ellos, diben los siete mil indios de Colotlán que comandaba el cura Calvillo, que namái sabíen remanar la flecha y la fonda. Inda cuando la superioridá numbérica insurxente llogró poner en graves apiertos al so contrariu, la meyor disciplina y téunica d'ésti fíxo-y ganar la batalla. Darréu, los principales caudiellos rebalbos, acompañaos por una pequeñu escolta, escaparon escontra'l norte, onde tendría llugar l'epílogu de la coraxosa empresa. Calleja, pela so parte, entró en Guadalajara'l 21 de xineru. Esa mesma tarde José de la Cruz apaeció tamién na ciudá. Dende esi mesmu momentu propunxéronse borrar cualquier muerte d'Hidalgo y acabar colos insurxentes que subsistieren na Intendencia.
Sicasí, ellí les idees d'independencia permanecieron nel ánimu popular. Máxime que'l gobiernu del virreinatu siguió amosándose incapaz d'oponer les soluciones conducentes a esa desamarrada disconformidá. Ente 1811 y 1817 producióse una "guerra de guerrilles" con trés principales y distintos focos de rebelión: el sur de la Intendencia, el llagu de Chapala y la zona alteña vecina al Bajío. A fines de 1812 llevantáronse tamién n'armes los pueblos indíxenes asitiaos na ribera de Chapala y na islla de Mezcala. La causa direuta foi la persecución entamada contra Encarnación Rosas, un excombatiente aborixe. Pa evitar ser aprehendido, Rosas armó a un grupu con fondes y piedres y "recibieron a los gachupines con tanta roxura, que derrotaos volvieron a Chapala...". Siguió una llarga serie d'enfrentamientos ente riberanos y soldaos de la Intendencia que s'enllargaríen hasta 1816.
La situación aselar en Guadalajara en 1814 y la economía criolla esperimentó un notable desenvolvimientu. El comerciu, por casu, recibió un gran impulsu al abrir el puertu de San Blas al comerciu estranxeru. Per otru llau, a partir de 1811, un númberu eleváu families emigraren del restu de la Intendencia y otros llugares más remotos a l'aselada capital neogallega en busca del abellugu y amparu qu'a les sos persones y fortunes negábase-yos nos sopelexaos llugares onde moraben. D'esa suerte, Guadalajara algamó en 1814 los 60 mil moradores, comparada cola cifra de 30 mil, calculada a principios del propiu sieglu XIX.
Dau'l peligru que la Constitución y el lliberalismu imperante nes nueves Cortes representaben pa los grupos más privilexaos de tol Virreinatu, un primer mecanismu defensivu sería'l de la oposición dientro de les mesmes Cortes. La provincia de Guadalajara collaboró con Iturbide, cuando ésti fixo'l so triunfal entrada a la Ciudá de Méxicu, al frente del Exércitu Trigarante, el 27 de setiembre de 1821. Más tarde, la Constitución Particular de 1824 de la Nueva Galicia prohibió espresamente la esclavitú nel so territoriu y sobre cada xefe políticu recayó la responsabilidá de lliberar a cuantos caltuvieren esa condición.
Lo qu'endrecharía la nave del país con namái peracabar la Independencia nun sobreviniera como se naguar# por, y hasta hubo quien empezara a considerar erróneu l'habese separáu d'España. N'última instancia, realizárase un viraje políticu importante: la Independencia, non esperada especialmente por grandes sectores de la población, nin peracabada na forma imaxinada polos insurrectos de 1810. Esto ye que nun se realizaron los tresformamientos sociales indispensables pa compensar l'aforfugu en que vivía la inmensa mayoría de los habitantes.
D'una o d'otra forma, los neogallegos tuvieron d'afaer al so cambiante escenariu dende les más sencielles y íntimes costumes llariegues, hasta los complexos y impostergables mecanismos de subsistencia. Nello quedaba implícitu'l allegamiento de nueves fórmules de diversión, de tresporte, de proceder relixosu, d'educación y de tratu con visitantes nacionales o estranxeros – qu'empezaron a percorrer la entidá en busca de contactos mercantiles y d'otra índole.
En resume, los tiempos de l'apacible vida neogallega xacíen soterraos na alcordanza de los sos antecesores. El Reinu de la Nueva Galicia yera a partir d'esi momentu'l Departamentu de Jalisco.
Sieglu XIX
[editar | editar la fonte]Al sumir l'Imperiu, los líderes locales pretendieron una completa autonomía, polo cual desamarróse una intensa campaña en favor del federalismu que se sofitó en dos grandes figures: Francisco Severo Maldonado y Prisciliano Sánchez, dambos sofitaos por el mesmu xefe políticu Luis Quintanar (¿?-1837).
Dende marzu de 1821, circulara en Guadalajara'l Contratu d'asociación pa la República de los Estaos Xuníos del Anáhuac, onde Maldonado sostenía que'l sistema federal yera'l más apropiáu pa gobernar un territoriu de grandes dimensiones y pa da-y mayor cohesión a los habitantes de cada provincia.
Pela so parte, el Pactu Federal de Anáhuac, de Prisciliano Sánchez, apaecíu en 1823, aseguraba que'l federalismu constituyía "un inventu feliz" de la política porque s'afaía a les condiciones naturales del home, con cuenta de representar l'únicu mediu capaz de moderar la fuercia del gobiernu central y la manera más eficaz por que cada individuu desenvolviera con plenitú les sos virtúes cíviques. Sobre Don Prisciliano Sánchez esiste un bien completu estudiu biográficu denomináu Reivindicación de Don Prisciliano Sánchez, Precursor del Federalismu Mexicanu y Fundador del Estáu de Jalisco, publicáu en 2003 pol historiador Marco Antonio Cueves Contreras.
.svg?lang=ast)
Pela so parte, en Méxicu instalóse finalmente'l nuevu Congresu Nacional el 7 de payares de 1823 y, dempués d'encaloraos alderiques, el 31 de xineru de 1824 aprobóse l'Acta constitutiva federal, que'l so artículu 50 axustaba que la república habría de ser entamada so les bases del federalismu. Foi unviada de momentu a tolos estaos, siendo xurada'l 7 de febreru de 1824 poles autoridaes de Jalisco, sicasí que nella se concedíen facultaes tales al Congresu Xeneral y al Executivu que-yos dexaríen controlar dende'l Centru a tola Nación.
El primer gobernador constitucional, Prisciliano Sánchez, y el so vicegobernador, Juan N. Cumplíu, lo mesmo que la I Llexislatura del estáu, tomaron posesión de los sos cargos el 24 de xineru de 1825.
La xestión del primer gobernador, que tenía de concluyir en 1829, viose atayada pola so muerte repentina víctima d'una infeición, el 30 d'avientu de 1826, dando llugar a que Juan N. Cumplíu convirtiérase yá na pieza política principal de Jalisco. Hasta'l día de la so muerte (en 1851) foi nomáu seis veces gobernador interín en periodos que tomaron de dos meses a un añu, a más de resultar electu en trés causes diputáu llocal.
Polo xeneral, los socesores de Prisciliano Sánchez siguieron cola mesma llinia política d'este. Nel añu de 1827, el Gobiernu llogró intervenir nel manexu de los diezmos y, en marzu de 1829, quitar a la Ilesia de la so opción d'adquirir bienes raíz y fundar obres pías.
Per otra parte, l'usu estensivu de la llibertá d'imprenta dio llugar a una profusa Boletería que fizo posible la espresión escrita de toes aquelles idees que les restricciones anteriores acallantaren. Agora, nin censura nin tribunal dalgunu podíen torgar y, muncho menos, castigar la crítica abierta de cuanto asuntu anduviera en boga.
De 1821 data la primer escuela en Guadalajara sostenida puramente con fondos del Conceyu; pero nun foi hasta'l gobiernu de Prisciliano Sánchez cuando se llevó a cabu una intensa campaña d'escolarización, en cuantes que la Constitución local sentaba'l compromisu de crear escueles de primeres lletres en tolos pueblos de la entidá y d'ellaborar un plan xeneral d'estudios. Este foi publicáu'l 20 de marzu de 1826 y establecía que la enseñanza oficial en Jalisco habría de ser "pública, gratuita y uniforme", nos sos cuatro niveles: municipal, departamental, cantonal y estatal. Coles mesmes, clausuráronse'l colexu de San Xuan Bautista y la Universidá de Guadalajara por causa del so marcáu enclín colonial, y fundóse l'Institutu del Estáu con un programa académicu más ampliu y acorde a lo que'l Gobiernu esperaba de la educación cimera.
Tocantes a la educación de neñes, el Plan prescribía que tamién s'establecieren escueles públiques "en tolos pueblos d'Estáu" por qu'aprendieren a "lleer, escribir, cuntar, el dibuxu y los llabores convenientes al so sexu".
Anque de fechu yá lo taba dende'l trunfu de los planteamientos de Cuernavaca, nun foi sinón el 23 d'ochobre de 1835 cuando'l federalismu quedó oficialmente suprimíu en tol país. Jalisco y les demás entidaes pasaron por entero a depender de Méxicu, mientres los partidarios del centralismu, entusiasmaos pol trunfu, llanzar a demostrar que les coses diben colar meyor en delantre.
En xunu de 1836, José Antonio Romero cesó como gobernador interín de Jalisco pos pasó al gabinete presidencial, tomando'l so llugar el vicegobernador Antonio Escobedo, a quién correspondió dar a conocer les llamaes Siete Lleis Constitucionales que fueron proclamaes na Ciudá de Méxicu el 30 d'avientu de 1836.
Nel agora "departamentu" de Jalisco, los trés gobernadores habíos ente 1835 y 1841: Romero, Escobedo y José Xusto Cuerro – quien cubrió un interinato de payares a avientu de 1837 –, fueron fieles executores de la voluntá del Centru, a pesar de que los trés yeren jaliscienses de nacencia.
L'entusiasmu qu'espertó'l advenimiento del federalismu viose avafáu llueu poles noticies alrodiu de la invasión de fuercies militares d'Estaos Xuníos y de que la corbeta de guerra estauxunidense Cyane fondiara en San Blas el 2 de setiembre de 1846. Nun se sabe con certidume cuánto tiempu permaneció'l referíu buque bloquiando'l puertu, pero rescampla que torgó, o cuandoquier enzancó, les operaciones de los comerciantes comarcanos, aparte del respigu que semó ente los moradores.
Magar ye ciertu que Jalisco vía trescurrir l'asediu de les tropes norteamericanes a distancia, por cuanto éstes nun daben traces d'intentar una meyora o un desembarcu per tierres occidentales, el Gobiernu del estáu nun dexó de preparar dispositivos pa la defensa en prevención de que la guerra camudara'l so cursu inesperadamente. Asina, al mediar 1847 cristalizaben les negociaciones tendentes a constituyir una alianza colos estaos de Méxicu, Querétaro, San Luis Potosí, Zacatecas y Aguascalientes, pos s'axuntó en Lagos con representantes d'ellos a aldericar les maniobres militares conducentes. A mediaos d'agostu, el gobernador Angulo allegó a Zamora colos sos colegues de Méxicu, Zacatecas y Guanajuato pa definir nueves prevenciones destinaes a la salvaguardia del área.
A principios de xineru de 1848 aportaron a San Blas los buques Lexington y Whiton, que la so tripulación apoderar de dellos bagaxes ensin importancia. El puertu nun foi atacáu nin reteníu pol enemigu; comoquier, la cercana presencia estranxera amedranó al Gobiernu de Jalisco. Bien llueu – el 2 de febreru de 1848 – sobrevieno'l tratáu de Guadalupe Hidalgo que punxo fin a la guerra. Conforme a tal pactu, Méxicu perdía, amás de Texas, l'Alta California, Arizona y Nuevu Méxicu, que nel so conxuntu significaben un pocu más de la metá del territoriu nacional.
Francia, España ya Inglaterra alcordaron el 31 d'ochobre de 1861 intervenir militarmente na República Mexicana, en virtú de la suspensión de pagos ordenada pol presidente Juárez. Darréu, namái los franceses siguieron cola empresa, n'ares d'otros fines. Al contrariu de la indiferencia amosada cuando la invasión estauxunidense 15 años tras, esta vegada Jalisco se aprontó a movilizase verdaderamente en defensa de la Nación. El mesmu Congresu estatuyó, antes d'eslleise, que los jaliscienses ente los 18 y los 50 años d'edá teníen d'emprestar serviciu militar, de manera que el 2 de mayu, el gobernador Ogazón pudo disponer la organización de 10 cuerpos d'infantería y de caballería.
El 6 de xineru de 1864, aportó a la capital de Jalisco l'exércitu francés llevando a la cabeza al mariscal Aquiles Bazaine, sustitutu de Forey. Naide opunxo resistencia, pos Arteaga tenía dos díes de salir cola tropa escontra'l sur de Jalisco, dando llugar a les espresiones despreciatibles de los soldaos jaliscienses que fizo públiques Bazaine, agorando que la "pacificación sería bien rápida". Mas la guerra de guerrilles resultó a la llarga muncho más dañible pal invasor que l'enfrentamientu abiertu.
Por cuenta de les derrotes sufiertes polos franceses n'Europa n'ochobre de 1866, fíxose inminente'l total retiru de les fuercies espedicionaries en Méxicu, máxime que l'exércitu imperial yá amosaba series cuarteaduras y empezaba a dar graves tumbos en distintes partes del país.
Yeren tiempos malos los que veníen: la dictadura de Santa Anna, la Revolución d'Ayutla y la Guerra de trés años, causaron serios daños a la educación. D'esta miente, en 1860 – un añu antes de la muerte de López Flera – namái subsistíen 19 escueles oficiales en Guadalajara y, peor entá, al restablecese en 1867 el réxime republicanu, depués de la invasión francesa, Guadalajara nun cuntaría más de 11 planteles municipales qu'atendíen un total de 590 neños y 69 neñes.
Benito Juárez foi reelecto Presidente de la República por resolución mayoritariu del Congresu; pero caltener nel poder bien debilitáu pola disidencia de Lerdo de Tejada y Porfirio Díaz que yá encabezaben dos tales faiciones de lliberales. Debilitamientu que nun dexó de repercutir en Jalisco, por cuanto la Unión Lliberal alzar nel principal enemigu del Gobernador, favoreciendo una agafada llucha política que namái terminaría cuando los vallartistas consiguieron consolidase nel poder en 1871. Mientres los diputaos esperaben a que concluyera'l periodu constitucional de Gómez Cuervo, ésti completó'l númberu necesariu de maxistraos pa reinstalar en payares al Supremu Tribunal de Xusticia, suspendíu a raigañu del cese del so presidente. En febreru de 1871, la Llexislatura tuvo yá constitucionalmente en tiempu hábil pa regularizar les sos funciones, mas el Gobernador, alegando la so mala conducta anterior, nun la reconoció.
Escontra 1878, la superficie de Jalisco – calculada entós en – allugaba nos sos dolce cantones, 30 departamentos y 118 municipalidaes que conformaben la estructura territorial del estáu, más del 10% de los 9,5 millones de mexicanos; anque'l Séptimu cantón – Tepic –, con seis departamentos y 28 conceyos, de fechu yá nun pertenecía a Jalisco desque, en 1867, fuera convertíu en distritu militar. Comoquiera, los sos pobladores llegaben a la cifra de 857.000, mayor que la de cualesquier otra entidá. Más del 70% vivía n'árees rurales y tenía a l'agricultura como principal ocupación, tantu que, en 1877, les colleches jaliscienses algamaron el 16,5% de la productividá de tol campu nacional. Jalisco yera'l mayor cultivador de maíz, frijol y trigu. El primer llugar correspondía al maíz y el segundu a los otros dos ceberes acompañaes d'algodón, la caña d'azucre y el tabacu, que los sos respeutivos volumes, a más de satisfaer la industria llocal, llograben asitiar escedentes n'otres partes. Nel intre taba'l cultivu del agave que, añu tres d'añu, convertir en creciente riqueza agroindustrial a consecuencia del mayor consumu del "vino mezcla" o tequila, que sobreviniera arriendes de la fiebre del oru na Alta California. Coles mesmes, anque en cantidá enforma menor, los suelos jaliscienses collechaben ajonjolí, papa, llenteya, arroz, cebada, chile, comín, garbanzu, fabona, etc.
Cuando Porfirio Díaz foi escoyíu por gran mayoría en febreru de 1877, Ignacio L. Vallarta ganó la presidencia de la Suprema Corte de Xusticia, lo que dio vuelu a les sos aspiraciones d'asoceder a Díaz y causó la dixebra ente dambos comandantes.
Ente les principales aiciones del nuevu gobiernu tuvo la de fundar un Monte de Piedá y Caxa d'Aforros. Coles mesmes, promulgar en mayu de 1887 un nuevu Reglamentu d'Instrucción Primaria per mediu del cual el Gobiernu del estáu absorbía los gastos de la educación elemental y, en xunu de 1889, otra Llei Orgánica d'Instrucción Pública qu'imponía'l llaicismu. Amás, a mediaos de 1888 empecipió la construcción d'un mercáu en Guadalajara y dispunxo convenientes reformes a la Escuela de Medicina.
Coles mesmes, en 1889, Corona pudo vanagloriarse de que la tranquilidá pública caltuviérase "encalorándose puestu y enérxicamente la intentona de dellos malfechores".
La principal aición del gobiernu de Ramón Corona enfocar a promover el comerciu por aciu la supresión de les alcabalas, a partir de marzu de 1888, y l'introducción en Guadalajara del ferrocarril procedente de la ciudá de Méxicu, que'l so primer viaxe concluyó'l 15 de mayu de 1888 metanes grandes fiestes.
Dende 1882, el gobernador Riestra consiguiera l'autorización pa fundar el "Bancu de Jalisco". Sicasí, los estatutos propuestos nun fueron aprobaos porque se contraponían con dellos artículos de la Constitución. Nun foi sinón hasta un añu dempués, cuando Tolentino volvió a la carga y el Congresu local autorizar por que designara al grupu d'accionistes qu'habría d'establecer en definitiva el Bancu de Jalisco, institución qu'efeutuaría, exenta de cualquier gravame, operaciones de depósitu, descuentu, circulación y emisión de dineru.
Sicasí, antes de concluyir 1883, sí pudo establecese una sucursal del Bancu Nacional de Méxicu, que terminó per potenciar en Jalisco l'entamu de les actividaes creiticies, nes cualos, amás de participar como sociu de dellos capitales, l'estáu viose favorecíu cola apertura d'una cuenta de creitu hasta por 30 mil pesos. Años dempués, en 1889, estableceríase tamién en Guadalajara una sucursal del Bancu de Londres y Méxicu.
La ganadería, que dende tiempos antiguos fuera una de les actividaes económiques más importantes, al tornar el porfiriato tamién rexistró un ciertu descensu. De tal suerte, si en 1903 tenía un valor cimeru a 18,5 millones de pesos, pa 1909 topar en menos de 17; tal descensu tamién puede ser valoráu per mediu del númberu de bovinos; un millón en 1903 qu'en 1909 baxó a 735.000. A pesar d'ello, hasta 1902 Jalisco foi'l primer productor de ganáu vacuno y de lleche col 10% de la esistencia nacional, y de ganáu porcino col 9%. No que se refier al so preciu tamién xubió casi un 40% ente 1890 y 1910.
Para 1895 el valor total de les colleches en Jalisco casi algamó 15 millones de pesos, 8% del total nacional; en 1901 xubió a 23 millones (casi'l 9%) pero en 1904 baxó a 17 millones (el 7%), y anque en 1906 tornó a xubir, yá nun recuperó'l nivel de 1901.
El creciente interés por perpetuar la cara propia atopó un nuevu satisfactor na cámara fotográfica. Sobremanera porque'l costu d'una fotografía, muncho más baxu que los honorarios de cualquier pintor, dexaron a munches más persones tener la reproducción. N'efeutu, entá cuando los primeres en fotografiase fueron los más fanegueros, llueu innumberables fotógrafos ambulantes percorreríen pueblos y ciudaes en busca de veceros de menores recursos dispuestos a posar frente a los sos avolumaos aparatos. Paez ser que foi Jacobo Gálvez, en 1853, unu de los primeros en traer a Guadalajara, dempués del so viaxe por Europa, los elementos téunicos pa reproducir imáxenes casi instantánees: una cámara fosca p'afitar imáxenes, non en llámina como se faíen yá naquella dómina y según el métodu de Daguerre, sinón en papel.
Al rematar el sieglu XIX, quien se caltuvieren nel cumal de la pirámide socioeconómica de Jalisco atopábense de fechu concentraos en Guadalajara, onde gociaben de les crecientes comodidaes y meyores perspectives pecuniaries que'l mediu ufiertaba. Más agora, esta minoría atopábase arrodiada por una bona cantidá d'européos que s'asitiaren en Guadalajara, atraíos poles sos posibilidaes comerciales, y munchos hasta casaos con fíes de los más opulentos, incorporando asina los sos apellíos a la grana d'aquella sociedá.
De 1904 a 1909, Porfirio Díaz escoyó Chapala pa folgar cada añu mientres les selmanes Santa y de Pascua, colo cual tamién collaboró a poner de moda a la población ente les riques families tapatías, quien acabaron tresformando l'aldega nun verdaderu sitiu de descansu.
Escontra 1909, apaecieron les llanches de motor y los deportes acuáticos; en 1910 fundóse'l Yacht Club y la Compañía de Fomentu, mesma que construyó la estación y la vía ferroviaria y foi propietaria del serviciu de vapores Vicking y La Tapatía, dambos estrozaos por un fuerte aguaxe en 1926. Un añu antes acondicionárase l'antiguu Camín Real de Guadalajara qu'enforma impulsaría'l fluxu turístico sobre Chapala.
Sieglu XX y sieglu XXI
[editar | editar la fonte]Antes de 1908, nun hubo en Jalisco una oposición al Gobiernu verdaderamente entamada. Más bien manifestóse n'amenorgaos grupos d'estudiantes, profesionistas y ciertos mineros y obreros testiles que llevaron a cabu delles fuelgues. Ello ye que la crítica de mayor trescendencia deber a personaxes como Roque Estrada, Ignacio Ramos Praslow y Miguel Mendoza López, apiguraos en redol a un partíu de nome "Obreru Socialista", del que remaneció una publicación llamada Aurora Socialista. Pero en febreru de 1908, Porfirio Díaz manifestó a un periodista estauxunidense'l so deséu de retirase llueu del poder y el presto con que vería a un partíu d'oposición pa les eleiciones de 1910.
Acompañáu de Roque Estrada, Francisco I. Madero tuvo en Guadalajara n'avientu de 1909. Magar les torgues puestes pol Gobiernu, pudo llevar a cabu un mitin que patentizó una gran popularidá; pero mayor entá resultó la concurrencia en mayu de 1910, cuando volvió a Guadalajara yá como candidatu formal a la Presidencia de la República y con un proyeutu más precisu, amás de les instancies de corte políticu que remanara antes.[12]
Asina diéronse a conocer los resultaos de los sufraxos que dieron a Madero'l trunfu, el Gobiernu de Jalisco dar a la xera de restaurar l'orde constitucional. Convocar a eleiciones municipales pal 5 de payares, manifestándose yá una clara preponderancia del Partíu Católicu Nacional (PCN), que ganó la mayor parte de les alcaldíes. Ello refrendóse al restaurase'l Poder Llexislativu local, en marzu de 1912, con dolce diputaos propuestos pol partíu de referencia.[13]
En Jalisco, amás de que'l so Congresu enunció la so propuesta de que la propiedá territorial fora accesible a un mayor númberu d'habitantes, declaróse tamién en favor de que la condición de los trabayadores ameyorara y de que se diera fin a les inxusticies. Los cambeos, dicíen, habríen de realizase por aciu una evolución lenta y firme, "ensin llucha de clases, pero con midíes enérxiques".
En marzu estableció'l descansu dominical obligatoriu y en xunetu reconoció'l derechu de los trabayadores a entamase y confirióse personalidá xurídica a los sindicatos, coles mesmes controlaos pol cleru na so mayoría. Mas, per otru llau dispúnxose la militarización de los emplegaos comerciales y que cualesquier fuelga ensin autorizar fora reprimida con celeridad.
El 8 de xunetu de 1914, con Álvaro Obregón al frente, les fuercies constitucionalistas esplegaron el so trunfalismu demostrando'l so ánimu anticlerical. La meyora trescurriera pola mariña del Pacíficu, onde les fuercies de vanguardia de Manuel M. Diéguez, Rafael Buelna y Lucio Blanco abrieren el camín dempués d'apoderase d'Acaponeta, San Blas y Tepic.
La ocupación de la capital tapatía realizóse pacíficamente, pos la plaza fuera sacupada, pero'l gobernador huertista José María Mier y les sos tropes fueron sorprendíos n'El Castiellu por Lucio Blanco y Enrique Estrada: l'exércitu foi desbandado y Mier resultó muertu.
Les fuercies revolucionaries nun fueron bien recibíes na capital de Jalisco. Non yá los miembros del cleru, como afirmó Obregón, oponer al nuevu gobiernu. El refugu fíxose más patente a midida que empezaron a enllantase les reformes y decretos expedíos pol Gobiernu constitucionalista.
El 11 d'avientu, Medina ganó a los carrancistas y fizo que Diéguez retirar a Ciudá Guzmán, de manera que, en cuanto algamar Villa, pudieron entrar xuntos a Guadalajara ensin mayor dificultá. Equí fueron recibíos con grandes muestres d'entusiasmu, dada la esperanza de qu'anularíen les disposiciones constitucionalistas. De primeres, Villa nomó gobernador de Jalisco a Julián Medina, quien de momentu prohibió la moneda carrancista y punxo en circulación la mesma; de la mesma, prometió seguridá tanto al trabayu como a la capital y decretó que los inmuebles de la clase acomodada, confiscados pol xeneral Diéguez, volvieren a los sos antiguos propietarios, en cuantes qu'ordenaba reabrir al cultu los templos que fueron cerraos mientres el gobiernu de Diéguez y lliberar a los sacerdotes presos.
Pa los primeros díes de 1915, Diéguez fortaleciera al so exércitu y retornaba a Guadalajara, asina que reinstaló el so gobiernu en Guadalajara ensin mayor represalia y, de momentu, se aprestó pa siguir la campaña. El 18 d'abril de 1915, Diéguez apoderóse nuevamente de Guadalajara, en ganando al xeneral Medina que fuxó camín de Lagos. Dempués designó a Manuel Aguirre Berlanga, una vegada más, como gobernador interín, en tanto él diba en busca de Obregón, que daba los últimos toques a la so campaña contra los restos del exércitu enemigu.
Per otra parte, el pleitu nes coraes mesmes de la Revolución fizo que les resoluciones referentes a un cambéu radical nes estructures socioeconómiques nacionales, reflexaes principalmente nes rellaciones obreru-patronales y na tenencia de la tierra, adquirieren un calter ambiguu, destacar meyor la precisión de les propuestes de la doctrina social católica.
La llexislación agraria carrancista del 6 de xineru de 1915 – incorporada al estáu por Diéguez en marzu del mesmu añu – nun resultara prevalecedora. D'ende les reclamaciones llabradores y que llueu dellos trabayadores agrícoles pasaren a tomar tierres, sicasí qu'Aguirre Berlanga amenació con castigar severamente a los autores de tales "atropellos". Los conflictos siguieron hasta l'estremu de que'l mesmu Diéguez pidió al Constituyente de Querétaro que la nueva Carta tuviera en mente a los llabradores mestizos probes y non yá a los indíxenes.
Resultáu de la Constitución de 1917 foi tamién la medría de la entrega de tierres;[14] sicasí, non tolos demandantes y precisaos recibir pel momento. Como la reforma agraria funcionó en rellación direuta col apremiu llabrador, los primeros grupos beneficiaos fueron, o bien comunidaes indíxenes desaposiaes non muncho antes, o aquellos pueblos mayormente afeutaos pola crisis de principios de sieglu que s'estremaren pola so participación activa nel movimientu revolucionariu.
Siendo yá presidente electu, n'ochobre de 1920, Álvaro Obregón manifestóse partidariu de la pequeña propiedá y de que cada llabrador tuviera una parcela vencida polos llatifundistes. Arriendes d'ello, dempués de tomar posesión el 1 d'avientu, expedió una serie de decretos empuestos a regular la estensión y funcionamientu de los ejidos ya instauró les procuradoríes de pueblos p'apurrir a les comunidaes l'auxiliu llegal precisu, tamién llexisló sobre les grandes y pequeñes propiedaes privaes, declarando inafectables a les que constituyíen unidaes agrícola-industriales de producción.[15]
Nel mes d'ochobre de 1921 foi celebráu en Guadalajara un Congresu d'Obreros Llibres, nel que tuvieron representaos 35 mil trabayadores xuntaos a les uniones católiques del país. Toos manifestar contra la sindicalización y a favor del mutualismo como forma d'organización llaboral, amás de que condergaron les fuelgues y tou aquello que tuviera que ver colos "obreros coloraos" de la CROM (Confederación Rexonal Obrera Mexicana) y de l'acabante fundar CGT (Confederación Xeneral de Trabayadores).[16]
Magar ye ciertu qu'en 1926 les condiciones llaborales garantizaes pol poder civil devasaben a les que taba dispuestu a conceder el réxime, non menos lo ye que'l problema de la tenencia de la tierra faltaba de tar resueltu satisfactoriamente.
Por eso al empecipiase'l choque violentu ente la Ilesia y el Estáu, mientres los obreros desertaben de les files católiques, éstes engrosábense con llabradores dispuestos a defender los sos medios de subsistencia. por Fátima Elizabeth Ramos Ortiz
Gobiernu
[editar | editar la fonte]
Jalisco ye un estáu llibre, autónomu y soberanu a la federación de Méxicu. El so gobiernu estremar en tres poderes que son l'executivu, llexislativu y xudicial. El poder executivo ta a cargu del gobernador del estáu con un periodu de gobiernu de seis años, que ye escoyíu democráticamente, el gobernador ye'l que tien que coordinar tolos programes de desenvolvimientu pal estáu. El poder llexislativu ta conformáu polos diputaos locales que formen el congresu del estáu y escoyer por trés años, nél alderiquen les reformes a les lleis del estáu y el presupuestu. D'últimes al poder xudicial correspuénde-y aplicar les lleis, el gobernador noma a los miembros del poder xudicial. L'actual gobernador ye'l priísta Aristóteles Sandoval pal periodu 2013-2018, asitiando'l fin de 18 años del PAN exercíos nel estáu. Cabo mentar que nes pasaes eleiciones a gobernador, la izquierda tuvo una crecedera importante, moviendo asina al partíu que gobernó por 3 sexenios consecutivos al 3ᵉʳ sitiu de preferencia.
División alministrativa
[editar | editar la fonte]
En total l'estáu entiende 125 conceyos, distribuyíos en 12 rexones con una subrexón, cada rexón tien un conceyu sede designáu pola importancia y allugamientu estratéxicu de dichu conceyu na rexón respeutiva. La división en rexones ye una simple división alministrativa que facilita'l manexu del estáu. Les rexones alministratives son les siguientes:
| # | Rexón | Capital | Superficie (km²)[17] | Superficie (%) | Población (2010)[18] | Población (%) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Norte | Colotlán | 10,305 | 12.9% | 78,835 | 1.1% |
| 2 | Altos Norte | Lagos de Moreno | 8,882 | 11.1% | 383,317 | 5.2% |
| 3 | Altos Sur | Tepatitlán de Morelos | 6,667 | 8.3% | 384,144 | 5.2% |
| 4 | Ciénega | Ocotlán | 4,892 | 6.1% | 503,297 | 6.8% |
| 5 | Sureste | Tamazula de Gordianu | 7,124 | 8.9% | 116,416 | 1.6% |
| 6 | Sur | Zapotlán el Grande | 5,650 | 7.1% | 332,411 | 4.5% |
| 7 | Sierra de Amula | El Grullo | 4,240 | 5.3% | 95,680 | 1.3% |
| 8 | Costa Norte | Puerto Vallarta | 5,985 | 7.5% | 300,760 | 4.1% |
| 9 | Sierra Occidental | Mascota | 8,381 | 10.5% | 61,257 | 0.8% |
| 10 | Valles | Ameca | 6,004 | 7.5% | 345,438 | 4.7% |
| 11 | Centru | Guadalajara | 5,003 | 6.2% | 4,578,700 | 62.3% |
| 12 | Costa Sur | Autlán de Navarro | 7,004 | 8.7% | 170,427 | 2.3% |
| total | Jalisco | Guadalajara | 80,137 | 100% | 7,350,682 | 100% |
Xeografía
[editar | editar la fonte]
L'Estáu de Jalisco alcontrar na zona occidente de la República Mexicana. Atópase llindáu al norte polos Estaos de Zacatecas, Aguascalientes; al noroeste con Nayarit; al nordeste con Guanajuato y San Luis Potosí; al sur con Colima; al sureste con Michoacán y al suroeste col océanu Pacíficu. Tien una estensión territorial de 80.137 km², lo que representa'l 4,09% de la superficie total de Méxicu.
Jalisco tien problemes de llendes territoriales colos sos vecinos, cuantimás col Estáu de Colima, con quien apuesta una bien importante zona de la mariña. Tradicionalmente les llendes ente entidaes definiéronse por llendes naturales, nesti casu la llende ye un ríu, casi na so desaguada nel océanu Pacíficu. El conflictu estremeru empecipióse cuando se modificar el cursu del ríu, quedando la zona de sablera na parte que pertenez a Colima y que Jalisco tien cuenta de reclamar pol so potencial económicu al traviés del turismu qu'anguaño recibe como nel Complexu Grand Bay - Isla Navidá. Anguaño la solución del problema ente estos dos estaos depende del Senáu de la República.
Anguaño Jalisco cuenta yá cola más alta teunoloxía tocantes a prevención de desastres naturales, apocayá asitiáronse nes mariñes del estáu de Jalisco alarmes de tsunamis(maremotos) coles cualos nun cuntaba. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
L'estáu de Jalisco zarra árees que correspuenden a 4 provincies fisiográficas de Méxicu: Exa Neovolcánico, Mesa Central, Sierra Madre Occidental y la Sierra Madre del Sur.
Provincia de la Exa Neovolcánico Representada nel estáu poles subprovincies: Bajío Guanajuatense, Sierres y Bajíos Michoacanos, Altos de Jalisco, Chapala, Guadalajara, Sierres de Jalisco, Sierres Neovolcánicas Nayaritas, Volcanes de jalisco y Serrapatosa Estremera del Sur.
Subprovincia del Bajío Guanajuatense Namái una pequeña porción, al sureste del conceyu de San Diego d'Alexandría, enfusa nel estáu de Jalisco y acomúñase a un solu sistema de topoforma; el llanu de pisu predresu que representa'l 0,001% de la superficie total del estáu.
Subprovincia de les Sierres y Bajíos Michoacanos Ye un rincón bien pequeñu d'esta subprovincia el qu'enfusa nel estáu de Jalisco y abarca parte de los conceyos de Ayo el Mozu y Degolláu; presentando tres sistemes de topoformas: Pandos Lávicas, Lomerios de Llombes Arrondaes con Terrenes Ondulaos y Valles de Fasteres Tiñíes.
Subprovincia de los Altos de Jalisco La mayor parte d'esta subprovincia queda dientro del estáu de Jalisco, carauterizar por amplios pandos d'orixe volcánicu y presenta la mayor densidá de topoformas degradativas, xeneraes por diseición hídrica y bayura de valles fondos de fasteres serrapatoses a fines de los caños de la Sierra Madre Occidental. Representa'l 17,51% con al respeutive de la superficie total de la entidá y estrémense nella los siguientes sistemes de topoformas: Escudo-Volcanes Aisllaos o en xunto, Pequeñu Pandu acomuñáu con lomeríos, Gran Pandu con Cañaes, Pandu Lávica, Pandu Lávica asociada con lomeríos, Pandu Gradiáu, Lomerío de Llombes Arrondaes, Lomeríos Nidia n'Arenisca Conglomeráu, Valle de Fasteres Serrapatoses asociaes a lomeríos, Valle con Terraces, Cañón y Depresión.
Subprovincia de Chapala Esta subprovincia algama una magnitú significativa en afallamiento acomuñáu con manifestaciones volcániques y grabens (árees fundíes ente sistemes de falles). Tiense equí a 1.500 msnm el mayor llagu del país, que les sos agües ocupen un enorme graben allugáu ente sistemes de grandes falles esti oeste y otres más pequeñes empobinaes burdamente de norte a sur. Per otru llau, el vulcanismu desenvolver a lo llargo de delles llinies de falles y llevantó les sierres que bordien el llagu. La resultancia ye un paisaxe d'orixe unitariu pero de morfoloxíes combinaes qu'apurren una notable singularidá a la provincia.
Na subprovincia de Chapala estrémense 4 rexones o sectores:
1. Una rexón occidental con importantes sistemes de falles noroeste-sureste y norte-sur que xeneraron grabens con esos mesmos aldos y que formen los vasos de los llagos Atotonilco, Zacoalco, San Marcos y Sayula, asitiaos a una altitú de 1.350 msnm.
2. El mesmu llagu de Chapala y les Sierres de Fasteres d'Escarpia de falla que la arredolen, más la so estensión buelguiza al este: La Ciénega de Chapala. El llagu, abondo someru, calteníu fundamentalmente por apurrir del ríu Lerma al que recibe nel estremu oriental.
3. Les sierres afalladas y llanos al norte de los llagos.
4. Les sierres afalladas y la rexón de lomeríos al sur de los llagos
Dientro del estáu de Jalisco la subprovincia de Chapala presenta los siguientes sistemes de topoformas: Sierres de Fasteres Abruptas con Cañaes; Sierra de Fasteres Tendíes; Sierra con Fasteres d'Escarpia de Falla; Sierra con Fastera d'Escarpia de Falles y Pandos; Escudo-Volcanes Aisllaos o en Conxuntos; Sierra Volcánica con Pandos; Lomeríos Acomuñaos con Llanos; Lomeríos Nidiu (tobas); Lomeríos Nidios (conglomeraos y arenisques); Valle de Fasteres Tendíes; Valle de Fasteres Tendíes con Terrenes Ondulaos; Depresión; Gran Llanu; Pequeñu Llanu Aislláu y Llanu Salín.
Subprovincia de Guadalajara Esta pequeña subprovincia queda toa dientro del estáu de Jalisco ocupando'l 3,73% de la superficie. Cubre totalmente los conceyos d'Antonio Escobedo, L'Arenal, Guadalajara y Zapopan, Ahualuco de Mercáu, Amatitán, Etzatlán, Hostotipaquillo, Madalena, San Marcos, Balta, Tequila, Teuchitlán, Tlaquepaque y Tonalá.
La subprovincia carauterizar poles notables manifestaciones de vulcanismu esplosivu, que data de tiempos relativamente recién y que les sos buelgues reparar na ciudá de Guadalajara y na sierra de la primavera.
A pesar de ser una subprovincia pequeña ye la menos uniforme, teniendo una gran complexidá nel so panorama fisiográfico, nel que s'atopen sistemes tan distintos como sierres, pandos, lomeríos y llanos; sicasí, polo xeneral la so litoloxía ta constituyida por roques ígnees extrusivas acedes, vidrios volcánicos (obsidiana) basaltos y nubes enceses.
Subprovincia de les Sierres de Jalisco Esta subprovincia enserta totalmente nel estáu de Jalisco, ta constituyida por dos tipos básicos de topoformas xenerales: montes y pandos. Ente los sos estremos norte y sur, les cadenes montascoses atópense afeches talmente que describen la forma d'una burda lletra "S".
Dientro del área arrodiada pola curva cimera de la lletra quedaríen agospiaos los sistemes de topoformas más occidentales de la vecina subprovincia de les Sierres de Jalisco. Dellos cumes de los nucleos montascosos de roques ígnees que componen la sierra llevántense percima de los 2.000 msnm, en cuantes que les superficies más baxes atopar a una altitú de 800 msnm.
La subprovincia de les Sierres de Jalisco presenta los siguientes sistemes de topoformas: Gran Sierra Volcánica Complexa o Grandes Estratu-Volcanes, Sierra de Fasteres Abruptas, Sierra de Fasteres Tendíes, Sierra de Fasteres Tendíes con Llanos, Sierra Complexa, Escudo-Volcán Aislláu, Pandu Lávica, Pandos Lávicas asociaes con cañaes, Pandos Gradiaos acomuñaes con lomeríos, Pandos Pequeños con lomeríos, Lomerío Nidiu acomuñáu con cañaes, Valle de Fasteres Serrapatoses, Valle de Fasteres Tendíes, Valle de Fasteres Tendíes acomuñáu con lomeríos, Cañón y Pequeñu Llanu Aislláu.
Subprovincia de les Sierres Neovolcánicas Nayaritas Un pequeñu rincón d'esta subprovincia de la Exa Neovolcánico, enfusa nel estremu norte del estáu de Jalisco, del qu'ocupa'l 0,007% de la superficie, alcontráu en parte del conceyu de Hostotipaquillo y distribuyíu en tres sistemes de topoformas que son: una Sierra de Fasteres Tendíes, un Pandu Lávica con Cañaes y un Valle Tendíu con Terrenes Ondulaos.
Subprovincia Volcanes Neváu de Colima y de Fueu" Esta subprovincia enfusa al estáu pel este y recibe esti nome por cuenta de los sos dos geoformas más representatives, El Neváu de Colima y el Volcán del Fueu. Ocupa apenes el 2,36% de la superficie total estatal; cubriendo totalmente los conceyos de Tonila y Zapotitlán de Vadillo y parte de los de Zapotlán El Grande, Tolimán, Tuxcacuesco, Tuxpan, Venustiano Carranza y Zapotiltic. El panorama fisiográfico de la subprovincia ta integráu por siete sistemes de topoformas: Gran Sierra Complexa o Grandes Estratu-Volcanes Aisllaos, representaos pol Neváu y el de Fueu, que tán constituyíos por andesitas (roques ígnees medies en xil) y les sos altitúes son de 4.240 y 4.220 m respeutivamente; Sierra de Fasteres Abruptas, que s'atopa sobre la base occidental del Neváu, representada pol Cuetu'l Petacal, de roques lávicas sílicas; los Lomeríos Nidios (tobas) acomuñaos con cañaes y los Lomeríos Nidios (arenisca conglomeráu) integren les amplies faldes que s'estienden en redol a los volcanes, derrotes por regueros radiales; el Valle de Fasteres Serrapatoses, que ye'l sistema de cañaes fondes y ramificaes, que sobre la base occidental de los volcanes llabraron los sos cárcavas; el Pequeñu Llanu Aislláu, d'orixe aluvial que s'alcuentra nel estremu norte; y el Pisu de Valle, que ta formáu pol valle planu y angostu del río Armería.
Subprovincia de la Escarpia Estremera del Sur Solo una pequeña parte d'esta subprovincia enfusa nel estáu de Jalisco y toma una porción del conceyu de Jilotlán de los Dolores, con un solu sistema de topoformas, el Pandu Lávica asociada con Sierres que ye un conxuntu de pandos basálticos gradiaes y que baxen escontra'l sur, a altitúes de 1.000 a 1.500 msnm atayaes por Escudu-Volcanes tamién basálticos.
Provincia Mesa Central Enfusa al estáu de Jalisco pel noroeste; ocupa'l 3,44% de la superficie total estatal y nella preséntense parte de tres subdivisiones de la provincia que correspuenden a la subprovincia Llanos de Ojuelos y les discontinuidaes fisiográficas Sierra de la Cuatralba y Valles Paralelos del suroeste de la Sierra de Guanajuato.
Estes subdivisiones de la provincia tienen patrones carauterísticos de topografía y morfoloxía; presencia y distribución de suelos y vexetación distintes, polo que la descripción de suelos, vexetación, posibilidaes d'usu agrícola, ganaderu y forestal, y l'estáu actual de les formes de producción agrícola, atópase referida por rexones
Esta provincia cunta con una subprovincia llamada Llanos de Ojuelos.
Subprovincia Llanos de Ojuelos Esta subprovincia enfusa al nordeste del estáu y llinda al sur colos Altos de Jalisco; darréu al norte d'Encarnación de Díaz. Entiende una porción pequeña de la entidá (2.310,297 km²), que cubre totalmente el conceyu de Ojuelos y parte de los d'Encarnación de Díaz y Lagos de Moreno. Los sistemes de topoformas más representativos de la subprovincia, dientro del estáu son: Les Llanures de Pisu Predresu, cubiertes per suelos someros d'ábanu y chiscaes de pequeñes llamargues; y los Pandos con Cañaes que s'atopen ente les llanures. Les Sierres Baxes y los Lomeríos probablemente deriváronse de la erosión de pandos similares a les yá mentaes; les sos fasteres son rectes y la so elevación ye de 2.300 y 2.250 msnm respeutivamente. Polo xeneral, la litoloxía d'estos sistemes de topoformas ta constituyida por roques d'orixe volcánicu, riques en xil.
Provincia de la Sierra Madre Occidental Esta provincia cunta con dos subprovincies: La de les Sierres y Valles Zacatecanos y la de Los Pandos y Cañones del Sur
Subprovincia Pandos y Cañones del Sur Esta Subprovincia atópase en casi tola estremidá norte de Jalisco hasta la llende sur del estensu cañón que formó'l Ríu Grande de Santiago, quedando la so frontera sur-oriental nel estáu al norte de la ciudá de Tequila; toma la totalidá de los conceyos Bolaños, Huejuquilla l'Altu, Mezquitic, Teocaltiche y Villa Guerrero, y parte de los conceyos de Colotlán, Chimaltitlán, Hostotipaquillo, Huejucar, San Martín de Bolaños y Tequila.
Forma parte de la "escayu dorsal" de la Sierra Madre Occidental. El so paisaxe ta constituyíu por altos pandos, dalgunes d'elles enormes, que s'atayen abruptamente por fondos cañones.
La superficie total d'esta subprovincia ye de 8.165,349 km² y representen el 10,35% con al respeutive de la superficie total del estáu. Los sistemes de topoformas que s'atopen nesta subprovincia dientro del estáu de Jalisco son: Superficie Disectada de Gran Pandu, que son agrupaciones de pandos de tamañu pequeñu; Pequeños Pandos; Acomuñaes a Cañaes; Lomeríos, que s'atopen como pequeños grupos aisllaos nos Pisos de Valle, xeneralmente amplios; Lomeríos y Cañaes, Pisu de Valle con Terraces; Pisu Ampliu de Valle con Lomeríos y d'últimes Cañones.
Biodiversidá
[editar | editar la fonte]Munchos animales
| colspan=8
style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|Flora y fauna de Jalisco | ||||
|
|
|
|
|
| Armadillu | Puma | Coralillo | Foín | Águila real |
|
a.jpg?lang=ast)
|
|
|
|
| Huilota | Víbora de cascabel | Venado bura | Coyote | Borregu cimarrón |
|
|
|
|
|
| Agave | Tuna | Cactus corcuspín | Cardón | Pinu |
Elevaciones principales
[editar | editar la fonte]| Num. | Elevación | Altitú | Num. | Elevación | Altitú | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Neváu de Colima | 4260 msnm | 10 | Cuetu Gordu | 2670 msnm | ||
| 2 | Volcán de Colima | 3820 msnm | 9 | Sierra'l Tigre | 2840 msnm | ||
| 3 | Sierra de Tapalpa | 2960 msnm | 8 | Sierra de Manantlán | 2840 msnm | ||
| 4 | Volcán de Tequila | 2940 msnm | 7 | Sierra Alta | 2850 msnm | ||
| 5 | Cerro Viejo | 2880 msnm | 6 | Sierra Huichola | 2860 msnm |
Tipu de clima
[editar | editar la fonte]| Clima | Porcentaxe de la superficie estatal |
|---|---|
| Semicálido subhúmedo con agües pel branu | 44,7 |
| Templáu subhúmedo con agües pel branu | 23,1 |
| Templáu subhúmedo con agües pel branu | 18,5 |
| Semiseco semicálido | 5,6 |
| Otros tipos de climes | 8,1 |
Demografía
[editar | editar la fonte]Población
[editar | editar la fonte]Según los resultaos que refundió'l II Censu de Población y Vivienda, realizáu pol Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI) con fecha censal del 12 de xunu de 2010, l'estáu de Jalisco cuntaba hasta esi añu con un total de 8 079 782 habitantes, de dicha cantidá, 4 064 941 yeren homes y 4 014 841 yeren muyeres.[20] La tasa de crecedera añal pa la entidá mientres el periodu 2005-2010 foi del 1,7%.[21] Según indica esti censu, 4.434.252 de los jaliscienses viven na zona metropolitana de Guadalajara.[ensin referencies] La población aumentó aproximao 750.000 habitantes dende'l postreru conteo, realizáu en 2005.[ensin referencies] Anguaño, la población del Estáu representa'l 6,5% del total del país.
|
Num. | Conceyu | Pob. | Num. | Conceyu | Pob. |
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Guadalajara | 1.494.134 | 11 | Ocotlán | 92.958 | ||
| 2 | Zapopan | 1.243.538 | 12 | Arandas | 72.885 | ||
| 3 | San Pedro Tlaquepaque | 608.187 | 13 | Balta | 69.031 | ||
| 4 | Tonalá | 478.981 | 14 | San Juan de los Lagos | 65.219 | ||
| 5 | Tlajomulco de Zúñiga | 416.552 | 15 | La Barca | 64.629 | ||
| 6 | Puerto Vallarta | 255.725 | 16 | Zapotlanejo | 63.636 | ||
| 7 | Lagos de Moreno | 153.855 | 17 | Atotonilco l'Altu | 57.717 | ||
| 8 | El Saltu | 138.226 | 18 | Autlán de Navarro | 57.559 | ||
| 9 | Tepatitlán de Morelos | 136.123 | 19 | Ameca | 57.340 | ||
| 10 | Ciudá Guzmán | 100.534 | 20 | Encarnación de Díaz | 51.395 |
Zones Metropolitanes de Jalisco
[editar | editar la fonte]| Zona Metropolitana | Conceyos | Población |
|---|---|---|
| Zona Metropolitana de Guadalajara | *Guadalajara *Zapopan *Tlaquepaque *Tonalá *Tlajomulco *El Saltu *Ixtlahuacán *Juanacatlán |
4 434 252 |
| Zona Metropolitana de Puerto Vallarta | *Puerto Vallarta *Badea de Banderes (Nayarit) |
379 934 |
| Zona Metropolitana de Tepatitlan de Morelos | *Tepatitlan de Morelos *Arandas *San Miguel el Alto *Capiya de Guadalupe *San Ignacio Cuetu Gordu |
288 635 |
| Zona Metropolitana de Ocotlán | *Ocotlán *Poncitlán |
*Jamay 176 158 |
| Zona Metropolitana de Autlán | *Autlán de Navarro *El Grullo *La Güerta |
90 253 |
Vivienda
[editar | editar la fonte]Según el XII Censu de Población y Vivienda 2010, realizáu pol INEGI en Jalisco, hai 1.801.306 viviendes particulares, de les cualos 1 697 299 disponen d'agua corriente dientro o fora de la vivienda, pero nel mesmu terrenal, lo que representa'l 94,2%; 1.754.481 tienen drenaxe, lo qu'equival al 97,4%, y 1.182.473 cunten con enerxía llétrica, esto ye, el 65,6%.
Llares
[editar | editar la fonte]Según el XII Censu de Población y Vivienda del 2010 (INEGI), en Jalisco hai 1.802.424 llares, de los cualos el 25% (443 000 llares) tienen xefatura femenina, esto ye, son dirixíos por una muyer, y el 75% (1.359.424 llares) tienen xefatura masculina, esto ye, son dirixíos por un home.
Tipos de llares
[editar | editar la fonte]| Tipu | Porcentaxe | Descripción | ||
|---|---|---|---|---|
| Nuclear | 13,7 | El pá, la ma y los fíos. Dalgún de los cónyuges colos sos fíos. Una pareya ensin fíos Ampliáu | 22,2 | Un llar nuclear más otros parientes |
| Compuestu | 55 | Un llar nuclear o ampliáu más persones ensin parentescu col xefe del llar Unipersonal | 8,8 | Una sola persona |
| Corresidente | 0,7 | Dos o más persones ensin parentescu |
Grupos indíxenes
[editar | editar la fonte]
Los wixaritari son el grupu étnicu más conocíu y numberosu del estáu de Jalisco, concéntrense principalmente al norte del estáu en conceyos como Mezquitic, Bolaños, Huejuquilla l'Altu y Villa Guerrero, anque comparten asentamientos con otros estaos como Nayarit, Durango y Zacatecas. Al sur atopa otru grupu indíxena nativu de Jalisco, los nahuas, de filiación uto-azteca, quien anicien nos conceyos de Tuxpan y Tonila; y en menor proporción los purépechas, mixtecos, mazahuas otomíes y zapotecos.
Marcu socioeconómico
[editar | editar la fonte]A mediaos del sieglu pasáu, la medría de la población de Jalisco nel periodu 1950-1960, presentó una tasa de crecedera añal del orde del 3,4%. El periodu qu'entiende 1970-1980 amuesa un descensu con al respeutive de la década precedente, enclín que se caltién darréu. Reparóse l'amenorgamientu nel ritmu de crecedera hasta llegar a un 1,33% del añu 2000 al 2005. Nel Altu Santiago, atópase la Zona Metropolitana de Guadalajara (ZMG), que ye'l principal centru de población de la entidá. Una serie de factores xeneró la conurbación de la ciudá de Guadalajara colos conceyos estremeros, lo qu'aceleró la crecedera de la so población.
Acordies con cifres de INEGI, pal añu 1950 la población total del estáu de Jalisco yera un pocu más de 1,7 millones d'habitantes, nel añu 2005, ésta xube a más de 6,7 millones, xunto a esti significativu aumentu fuéronse dando diversos tresformamientos demográficos a nivel subrexón, cuantimás nel Altu Santiago, que pasó d'una participación relativa na concentración de población del 46,6% al 71,2% nesti periodu de tiempu. Con base nel últimu rexistru oficial del añu 2005, la población total de la entidá suma 6.752.113 habitantes, lo cual representa'l 6,5% de la población total del país (103,3 millones); no que se refier a la población rural, ésta representa'l 13,9% de la población total del estáu y la población urbana equival al 86,1%.[22]
Educación
[editar | editar la fonte].jpg?lang=ast)
La ciudá de Guadalajara, capital de Jalisco, ye la sede de la segunda universidá fundada en Méxicu, la Universidá de Guadalajara. Esta entidá educativa pública ye la segunda en cantidá d'estudiantes nel territoriu (dempués de la UNAM), (195.116 estudiantes de profesional mediu, bachilleratu, téunicu cimeru, llicenciatura y posgráu).
Tamién ye sede de la que ye la primer universidá privada de Méxicu, la Universidá Autónoma de Guadalajara, poles sos sigles O.A.G. La sede principal de la Universidá Autónoma de Guadalajara ye Ciudá Universitaria, allugada nel conceyu de Zapopan; en dichu llugar atopa la rectoría y la mayoría de les carreres que s'imparten. Cunten tamién col Institutu de Ciencies Biolóxiques, UAG campus Santa Anita (Tlaquepaque), UAG Campus Tepic, UAG Campus Tabasco, Institutu Autónomu d'Educación de Tecomán (IAETAC), el sistema d'educación básica y media José Vasconcelos en Baxa California, y la primaria Antonio Caso más Santa Anita.
Cuenta con dos campus de la universidá privada más importante del país, l'Institutu Teunolóxicu y d'Estudios Cimeros de Monterrey (Tec de Monterrey).
L'Institutu Teunolóxicu y d'Estudios Cimeros d'Occidente (ITESO), ye una universidá privada con sede na ciudá de Tlaquepaque, Jalisco, Méxicu. Esta institución educativa foi fundada nel añu de 1957 y pertenez al Sistema Universitariu Xesuita (SUJ) que de la mesma forma parte de la Compañía de Xesús. Nesti sentíu la universidá tamién ye nomada como la Universidá Xesuita de Guadalajara pero ye conocida comúnmente como'l ITESO.
Ufierta 26 programes de llicenciatura, 2 d'especialidaes, 13 de maestría y 3 doctoraos. La matrícula del ITESO ye d'alredor de 8.000 estudiantes. La Universidá cunta namái con un campus, que ta allugáu al sur de la Zona Metropolitana de Guadalajara na redoma de Tlaquepaque onde s'atopen les sos diverses instalaciones.
Trés campus de la Universidá del Valle de Méxicu, trés campus del TecMilenio (Tlaquepaque, Zapopan y Executivu), la Universidá del Valle de Atemajac con trés campus (Zapopan, Lagos de Moreno y Puerto Vallarta), la Universidá Panamericana, la Universidá Cuauhtémoc, la Universidá Marista de Guadalajara l'Institutu Teunolóxicu Superior de Arandas, l'Institutu Teunolóxicu Superior de Chapala, l'Institutu Teunolóxicu Superior de Cocula, l'Institutu Teunolóxicu Superior d'El Grullo, l'Institutu Teunolóxicu Superior de la Güerta, l'Institutu Teunolóxicu Superior de Lagos de Moreno, l'Institutu Teunolóxicu Superior de Mascota, l'Institutu Teunolóxicu Superior de Puerto Vallarta, l'Institutu Teunolóxicu Superior de Balta, l'Institutu Teunolóxicu Superior de Tamazula, l'Institutu Teunolóxicu Superior de Tequila, l'Institutu Teunolóxicu Superior de Zapopan y l'Institutu Teunolóxicu Superior de Zapotlanejo. Amás, esiste'l Centru d'Investigación y Asistencia Teunolóxica del Estáu de Jalisco CIATEJ.
D'estos centros educativos 18 tienen carreres d'inxeniería y otres carreres allegaes a la industria de la electrónica, como inxeniería electromecánica, inxeniería en teunoloxíes electróniques, en teunoloxíes de la información y comunicaciones, inxeniería industrial, inxeniería de sistemes, teleinformática, alministración de teunoloxíes de la información, y teunoloxíes computacionales, ente otres.
Asina mesmu, na llocalidá de Atequiza, Ixtlahuacán de Los Marmiellos; cuenta con La Escuela Normal Rural Miguel Hidalgo, fundada a partir de los ideales de la Revolución, ye una institución formadora de docentes pal ámbitu rural, atendiendo gratuitamente a fíos de llabradores y obreros.
Economía
[editar | editar la fonte].JPG?lang=ast)
Jalisco, el séptimu Estáu n'estensión y el cuartu más granible de la república mexicana (dempués de Ciudá de Méxicu, Estáu de Méxicu y Nuevo León), esperimentó una importante crecedera na so actividá económico y comercial mientres los últimos años. Ente los principales productos que formen parte de la comercialización del estáu destaquen los cosméticos, aparatos electrónicos, teunoloxía, farmacéuticos, construcción, testiles, tabacu, alimentos y bébores, artículos deportivos, etc. Asina mesmu, el sector de servicios tamién creció con intensa pujanza, al igual que'l sector turísticu y el financieru.
Esti desenvolvimientu intensivu del sector comercial na entidá ye superáu pela Ciudá de Méxicu, l'Estáu de Méxicu y Nuevo León. La población económicamente activa nel sector agropecuariu menguó, ente que nel sector terciario y secundario amontó la so demanda, sobremanera nos servicios y nel comerciu. Sicasí, l'estáu estremar pol cultivu de granos como: maíz, sorgu, frijol, arroz, cebada, trigu, caña d'azucre, algodón, cártamo, soya, alfalfa, melón, papa, jitomate, papaya, café, mangu, aguacate, plátanu, guayaba, sandía y llimón agriu. Esiste ganáu porcino, bovín utilizáu pa abasto, y llecheru, ovín, caprino y equín. L'actividá pesquera realizar nos puertos de Barra de Navidad, consideráu puertu de cabotaxe, en Puerto Vallarta, consideráu puertu d'altor, y na laguna de Chapala. Les especies que se llogren son: huachinango, charal, pexe blanco, tortúa, bagre, carpa, camarón, tiburón, mojarra, xaronca y popocha. La so actividá industrial ye extractiva, mineru metalúrxica, siderúrxica, maquinaria, equipu y material de tresporte, productos químicos, madera, testil, llétrica y electrónica, material fotográfico, alimentaria, bebíes, tequila, cerveza y calzáu.
Turismu
[editar | editar la fonte]El turismu en Jalisco creció d'una manera significativa nos últimos años.
Zones arqueolóxiques
[editar | editar la fonte]
Guachimontones (o Huachimontones) ye'l nome d'un centru ceremonial y antiguo asentamientu prehispánicu allugáu na ciudá y conceyu de Teuchitlán, aproximao a una hora al oeste de la ciudá de Guadalajara nel estáu de Jalisco. Esti asentamientu foi bautizáu asina pol nome del llugar onde s'afayó esti primer sitiu arqueolóxicu, darréu afayáronse otros asentamientos de la mesma Tradición Teuchitlán,1 una complexa sociedá qu'esistió probablemente dende 300 e.C. hasta 900 d.C. Esti centru ceremonial inclúi delles construcciones con un estilu arquiteutónicu peculiar, ente elles dellos túmulos cónicos gradiaos o pirámides arrodiaes de patios circulares, dos xuegos de pelota, un anfiteatru y delles terraces y edificios. La pallabra Teuchitlán derivar de la voz Teotzitlán o Teutzitlán que s'interpreta como “llugar dedicáu a la divinidá”, “llugar del dios Tenoch” o “llugar dedicáu al dios reverenciado”.
Posiblemente la fundación del pobláu remontar a los azteques que lu alzaron nun cuetu denomináu Huachimontón, al norte del so actual asientu.2 Foi fundáu por integrantes de les tribus Nahuatlacas que colonizaron el centru de Méxicu nel periodu postclásico, sicasí sábese que les construcciones vecines a Teuchitlán son anteriores a tal colonización. La cultura creadora de les construcciones en Guachimontones recibe'l nome de Tradición Teuchitlán, y tuvo el so periodu d'apoxéu ente los años 200 y 400 d. C, sumiendo hacia l'añu 900 d. C., posiblemente antes del apuerto de los colonizadores náhuatl.
Amás, de dichu asentamientu, nel centru del estáu y en Los Altos de Jalisco alcuéntrense restos de poblaos yá en deterioru nos poblaos de Valle de Guadalupe, Zapopan, Atotonilco l'Altu, Cuetu del chiquihuitillo en Pegueros, Cuetu encantáu en Teocaltiche y Teocaltitlan de Guadalupe en Jalostotitlan, que la so mayor influencia arquitectónica tuvo relatividá a los pueblos chichimecas y a la cultura chupicuaro del estáu de Guanajuato.
Zones de monumentos históricos
[editar | editar la fonte]-
Centru Históricu de San Miguel el Alto, Patrimoniu Nacional. -
Parroquia de San Miguel Arcánxel en San Miguel el Alto, Patrimoniu Históricu de la Nación. -
Santuariu de la Purísima en San Miguel el Alto -
Rotonda del Bicentenariu en San Miguel el Alto -
Kiosco del Centenariu de la Plaza d'Armes de San Miguel el Alto -
San Miguel Arcánxel inmortalizado en cantera rosa de San Miguel el Alto
-
Catedral de Guadalajara, Patrimoniu de la Humanidá. -
Estatua y fonte de La Minerva -
Fachada del Hospicio Cabañes -
-
-
Los Arcos de Guadalajara -
Palaciu de Gobiernu y Plaza d'Armes de Jalisco
Pueblos máxicos
[editar | editar la fonte]- Mazamitla
- Tequila *Tapalpa
- San Sebastián del Oeste *Lagos
de Moreno *Talpa de Allende
- Mascota
| colspan=8
style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|Mazamitla | |
|
|
| colspan=8
style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|Tequila | ||
|
|
|
| colspan=8
style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|Lagos de Moreno | ||||
|
|
|
|
|
| colspan=8
style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|San Sebastián del Oeste | ||
|
|
|
| colspan=8
style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|Tapalpa | ||
|
|
|
|
Centros Relixosos
[editar | editar la fonte]- Catedral Basílica de La nuesa Señora de San Juan (San Juan de Los Lagos )
- Basílica de La nuesa Señora de Zapopan (Zapopan)
- Catedral Metropolitana (Guadalajara)
- Templu Espiatoriu de Guadalajara *
Basílica de La nuesa Señora del Rosario/ o de Talpa (Talpa de Allende)
- Santuariu del Señor de la Misericordia (Tepatitlán)
- Santuariu de Santu Toribio Romo, (Jalostotitlán)
- Parroquia de La nuesa Señora de l'Asunción (Lagos de Moreno)
- Señor de Los Inxemes (Capiya de Guadalupe)
- Santuariu de Los Reis Magos (Cajititlan de los Reis, Tlajomulco de Zúñiga)
- Santuariu de San José Obreru (Arandas)
- Santuariu del Señor de los Rayos (Totatiche)
- Santuariu de La nuesa Señora del Rosario y De'l Señor de la Misericordia (Unión de Tula)
 |
 |
 |
 |
 |
Infraestructures
[editar | editar la fonte]En Jalisco alcuéntrase la segunda ciudá más poblada del país, Guadalajara, que xunto con Tlaquepaque, Tonalá, El Saltu, Tlajomulco de Zúñiga y Zapopan formen la zona metropolitana de la ciudá. L'estáu amuesa una imaxe comercial importante por cuenta del so sistema de comunicaciones y víes ferriales, que reflexen un factor importante p'ampliar el so desenvolvimientu.
El conceyu de Villa Hidalgo, que ta alcontráu en Los Altos de Jalisco forma una gran importancia na economía tanto como del estáu y del país yá que ocupa'l tercer llugar n'importancia testil en tol país, ende ígüense principalmente prindes de texíu de puntu.
Jalisco cunta colos siguientes destinos carreteros: Guadalajara-Mazatlán-Nozales; Ciudad Juárez-Zacatecas-Lagos de Moreno-Oaxaca-Tapachula y Guadalajara-Méxicu-Veracruz. Cuenta con instalaciones portuaries qu'aprovechen les condiciones naturales del esteru El Saláu en Puerto Vallarta, dientro de la badea de Banderes. Coneutar colos puertos de Manzanillo y Mazatlán. Tien dos aeropuertos internacionales: el de Guadalajara y Puerto Vallarta, que asitien a Jalisco dientro de les rutes internacionales más importantes.
Turismu
[editar | editar la fonte]Jalisco ye unu de los estaos más típicos del país, yá que ye'l símbolu de la tequila, mariachi, charrería y muyeres belles. Ye un estáu xeográficamente privilexáu yá que cunta con sableres como Puerto Vallarta, Barra de Navidad, Melaque, Costalegre y Tenacatita. Asina mesmu cuntamos col llagu más grande de Méxicu que ye Chapala onde pueden atopase pueblos típicos como Chapala, Ajijic, Jocotepec y Tizapan l'Altu. Nel ámbitu de turismu relixosu cuntamos con trés de los centros Marianos más visitaos en Méxicu; San Juan de los Lagos (Virxe de San Juan), Zapopan (Virxe de Zapopan) y Talpa de Allende (Nuesa Señora del Rosario), otros centros relixosos como'l Santuariu de Santu Toribio Romo (Mártir de la revolución cristera) en Jalostotitlán.
Comunicación y tresporte
[editar | editar la fonte]
Les comunicaciones y tresportes son dos actividaes importantes pal desenvolvimientu social y económico del Estáu, yá que la so función primordial ye la de facilitar la integración social y xeográfico del territoriu pal treslláu de persones y bienes.
L'allugamientu xeográficu de Jalisco nel Occidente de la Nación Mexicana ye estratéxica, lo que-y valió una privilexada comunicación, tantu col Centru, Sur, Este, Norte de la Nación, como colos Puertos del Pacíficu, coles entidaes vecines y al interior del Estáu.
La participación de les comunicaciones na formación del Productu Internu Brutu xeneró'l 6% del Estáu. La estructura interna d'esti sector esperimentó dellos cambeos, yá que la evaluación de les actividaes tradicionales de correos y telégrafos, viose compensada ante la rápida crecedera de la infraestructura telefónica, actividá qu'aumentó la so importancia de manera considerable pa 1997. Esti aumentu pon de manifiestu la integración ya intercomunicación qu'al traviés d'esti mediu ta teniendo la entidá.
Carreteres
[editar | editar la fonte]
L'Estáu atópase comunicáu por una amplia rede de carreteres, al traviés de les cualos integra a la entidá col restu del país y que, conxuntamente coles carreteres estatales, dexa comunicación coles 124 cabeceres municipales de la entidá, nuna estensión de 25.303,098 km, de los que: 5.148,28 km correspuenden a carreteres llibres; 5.148,28 km de rede Federal y 3.095,46 km de rede Estatal; carreteres de cuota 566,10 km; 5.433,70 km a caminos rurales y 14.155,90 de fiendes. Les sos principales víes de comunicación venceyen a la entidá col interior de Jalisco, cola capital de la República y colos principales centros industriales, tales como Monterrey, N.L., Saltillo y Torrexón, Coah.; Querétaro, Qro.; León y Salamanca, Gto.; San Luis Potosí y el Noroeste, Centru y Sur del país.
La meyora llograda na construcción de caminos, impulsó notoriamente a los conceyos que se venceyaron a la rede carretera, los qu'esperimentaron un aumentu nel so nivel de desenvolvimientu, dau principalmente nes rexones d'altu potencial, lo que tuvo un efeutu acelerador de la dinámica social y económico de les zones favorecíes ente les rexones.
La Capital del Estáu cunta con una eficiente rede vial, sobremanera nes víes d'entrada y salida a la ciudá, lo mesmo que de víes rápides que la crucien, nes que s'alcuentren los pasos a desnivel nes cruces de les víes de ferrocarril y en víes rápides.
- Carretera Guadalajara-Nozales, que dexa comunicación colos estaos del Norte del país, los Puertos del Pacíficu y la Frontera colos Estaos Xuníos de Norteamérica.
- carretera Federal 80 vía de comunicación que coneuta cola Mariña Allegre, y conceyos como Cocula, Tecolotán, Autlán y Cihuatlán. Según la Zona metropolitana de Guadalajara y l'afamada rexón de los Altos de Jalisco pasando por Tepatitlán, Jalostotitlán, San Juan de los Lagos y Lagos de Moreno, por mentar los conceyos más importantes.
Igualmente esiste la vía cuota y llibre a Colima, que coneuta conceyos como Sayula y Zapotlán El Grande cola capital del Estáu.
- Escontra'l centru del país l'Estáu coneutar pela carretera Guadalajara-Méxicu, interconectando al sur y sureste del país; amás de les carreteres de Guadalajara-Chapala-Jocotepec y La Barca-Ocotlan, dando comunicación esta postrera al Corredor Industrial del Saltu.
- Escontra'l noroeste del país la comunicación dase al traviés de la carretera Guadalajara-Zacatecas-Saltillo, onde esiste comunicación cola frontera central colos Estaos Xuníos de Norteamérica.
La carretera León-Lagos de Moreno-Aguascalientes y la continuación de la carretera Lagos de Moreno- San Luis Potosí. Asina mesmu, la carretera Guadalajara-Colotlán, colos ramales a San Martín de Bolaños y Mezquitic, qu'integren a la rexón Norte col restu del Estáu.
Rede ferroviaria
[editar | editar la fonte]Na rede ferroviaria converxen tres eje ferroviarios, que xune a la entidá coles rexones del Norte de la república, hasta la frontera colos Estaos Xuníos de Norteamérica; al Sur dexando comunicación col Puertu de Manzanillo y col Centru de la república al traviés de la llinia Guadalajara-Méxicu. L'Estáu cunta con un llargor de rede ferroviaria de 153,22 km de víes. El sistema ferroviariu na entidá establez vinculación al traviés de les llinies: Guadalajara-Ocotlán- La Barca-Méxicu, Llinia en que s'alcuentra la mayor parte de la industria de Jalisco, yá que establez comunicación col Corredor Industrial del Saltu. La segunda llinia n'importancia venceya a Guadalajara col puertu de Manzanillo, Colima, xuniendo a Guadalajara con Zacoalco de Torres, Sayula, Zapotlán El Grande y Tuxpan. La tercera comunica a Guadalajara col noroeste del país escontra la frontera norte colos Estaos Xuníos de Norteamérica por Mexicali, B.C. y Nozales, Son.
Infraestructura aérea
[editar | editar la fonte]
Ye innegable la importancia de la crecedera de la infraestructura aérea, a pesar de les bones comunicaciones terrestres na entidá. Esta medría vese reflexáu non yá en cuanto al movimientu de pasaxeros, sinón tamién nel de tresporte de express y carga. L'aviación comercial comunica al Estáu per mediu d'un importante númberu de compañíes aérees nacionales y estranxeres. Pa ello cunta con dos aeropuertos internacionales operaos pol grupu aeroportuario del pacíficu, l'aeropuertu internacional de Guadalajara Don Miguel Hidalgo, l'aeropuertu internacional de Puerto Vallarta Lic. Gustavo Díaz Ordaz, l'aeropuertu nacional d'Unión de San Antonio, Lic. Primu de verdá y Ramos según tamién una aeropista de medianu algame en Colotlan, Tuxpan, Mascota y apocayá en Tomatlan.
L'Aeropuertu Internacional de Guadalajara "Miguel Hidalgo", allugáu nel conceyu de Tlajomulco de Zúñiga, atopar a 13 km de la ciudá de Guadalajara.
El tresporte aereu nel interior Estáu toma tamién relevancia, yá que cubre les árees onde la comunicación terrestre atópase escasamente desenvuelta. Esti tresporte d'aeronaves pequeñes, sofitar nuna terminal amiesta al Aeropuertu Internacional de Guadalajara y en 63 aeropistas alcontraes nos diversos destinos dientro del Estáu, coneutando a llugares como: Zapotlán el Grande, Talpa, La Barca, Mascota, Autlán, Barra de Navidad, ente otres.
Comunicación marítima
[editar | editar la fonte]Jalisco cunta con un Puertu Marín: Puerto Vallarta, consideráu tantu pesqueru y de turismu, como de tráficu d'altor; últimamente adquirió cierta importancia comercial. Sicasí, la producción de Jalisco mover escontra los mercaos esteriores al traviés del Puertu de Manzanillo alcontráu nel estáu de Colima a 313 quilómetros de Guadalajara pela autopista Guadalajara-Colima, que apurre servicios d'altor y cabotaxe. Cola reconstrucción y modernización del puertu mentáu, asegúrase un tráficu marítimu más fluyíu y una proteición y cuidu mayor a les mercancíes.
Telecomunicaciones y correos
[editar | editar la fonte]Les telecomunicaciones tuvieron un ampliu desenvolvimientu nos últimos años, tando Jalisco comunicáu pola rede nacional y col restu del mundu.
L'Estáu cunta con una eficiente rede telegráfica y postal, según con un ampliu sistema telefónicu que dexe la comunicación fluyida de mensaxes, tanto al interior del Estáu como al restu del país y internacionalmente, y con un sistema de radiocomunicación que dexa integrar aquella área onde la instalación d'otros servicios resulta demasiáu onerosa.
La Zona Metropolitana de Guadalajara atópase xunida a la rede nacional ya internacional de telmex y microondes que constitúi la columna vertebral de les telecomunicaciones nel país, enriáu al traviés del sistema de servicios de teleseñalización, telecontrol, teleinformación y al sistema telefónicu de llarga distancia, lo que-y dexó una comunicación mayor con otres grandes ciudaes del interior del país y el restu del mundu.
Polo xeneral toles cabeceres municipales tienen serviciu de corréu, quedando por ser incorporaes delles llocalidaes debíu a la medría na población.
Teléfonos
[editar | editar la fonte]El serviciu telefónicu ye l'actividá que presenta más participación y mayor dinamismu na so crecedera: (7,5% permediu añal del sector). N'avientu de 1997, la cobertoria telefónica amontar en más de 51.000 llinies con al respeutive de 1996; nesti últimu añu quedaron digitalizadas el 100% de les llinies na Zona Metropolitana de Guadalajara. El serviciu concentrar na parte central del Estáu, principalmente na Zona Metropolitana de Guadalajara qu'en marzu de 1998 absuerbe 409.969 llinies residenciales instalaes, 61.259 llinies comerciales instalaes y cuenta con 52.435 llinies disponibles. Nes árees rurales viose amontáu'l serviciu, tratando d'integrar a les zones más aisllaes, y nes urbanes, considérase suficiente pa cubrir la demanda.
En 1998 nel Estáu esistíen 13,47 llinies per cada mil habitantes.
Cultura
[editar | editar la fonte]
Gastronomía
[editar | editar la fonte]La cocina jalisciense contribuyó llargamente a dar fama internacional a la gastronomía mexicana. Los platillos jaliscienses tienen una rellación direuta colos productos locales como'l maíz, el fríjol, la calabaza, el trigu, el agave y los árboles frutales.
Dalgunos de los platillos más representativos son: la birria, el pozole blancu o colloráu, los sopes, el guacamole, frijoles charros, el menudu, les tortas afogaes, la carne nel so zusmiu, les enchiladas coloraes y verdes, los tamales de elote, el borregu al pastor y los tamales de frijol ente muncha más variedá. Unu de los platillos que s'incorporaron nes últimes décades son los tacos al pastor, sobremanera nel conceyu de Atotonilco l'Altu anque'l conceyu de Arandas ye tamién reconocíu polos sos tacu.
Ente los sos dulces sobresalen el alfajor, palanquetas de cacahuate o pebíes de calabaza, cocadas, dulces en conserva, dulces de lleche, la jericalla, perones enmielados coloraos, algodones, buñuelos, camote y calabaza enmielada.
Ente que nes sos bebíes la tequila, aguamiel, pulque, tejuino y agües fresques d'horchata y de frutes naturales, marquen la distinción.
La cocina jalisciense ye un espaciu nel que se xunen, per un sitiu la ellaboración de platillos, nos que s'estremen los guisaos, mueyos, entá les más picantes, duces y bébores que se destacar pola so apariencia y esquisitu sabor, per otru llau los instrumentos y productos necesarios pa la so preparación.
Música
[editar | editar la fonte]El mariachi por excelencia, destacar el más vieyu ya internacional " Vargas de Tecalitlán ", que'l so fundador foi don Montés Vargas.
Traxe típicu
[editar | editar la fonte]Ye variable d'alcuerdu al conceyu, pero ye predominante na totalidá d'ellos, el traxe de charru pa los homes y pa les muyeres, el vistíu de llistones , yá que s'utilicen delles vegaes pa baillar con esa vistimienta , como'l son de la negra , la culiebra , el tranchete , etc
Artesanía
[editar | editar la fonte]
En Jalisco produzse una gran variedá d'artesaníes que dieron fama a numberosos pueblos, como los equipales de Zacoalco, les conserves y lácteos de Tapalpa, los bordaos y dulces de los Altos, los artículos de "pita" de Colotlán, la cerámica de Tlaquepaque y Tonalá, ente otres. Los artículos artesanales son de tal guapura y calidá que fueron perbién aceptaos nel estranxeru a onde espórtense. Estos oxetos son ellaboraos en talleres afechos nes viviendes onde xeneralmente participa tola familia y la téunica pa la so realización ye tresmitida de xeneración en xeneración. Ente les artesaníes atopamos: Ropa típico de vistir que tien demanda internacional, xoyería, huaraches y sandalies de sablera, muebles de madera, intereses de conches y alfarería, aretes y pulseres, aniellos y collares de chaquira, alfarería, talabartería; sielles de montar, bordaos de tela y pita en petrines, fundas portanavajas, febielles de cueru, morrales etc. (piteado), lloza de folla, petates y canastes de carrizu, sombreros de soyate y palma, texíos de llana (sarapes y gabanes), deshilados, rebozos, etc.
Deportes
[editar | editar la fonte]Deportes tradicionales
[editar | editar la fonte]
Con frecuencia dizse que'l deporte nacional de los mexicanos ye la charrería, nun s'atribúi'l so orixe dientro del estáu pero si ye l'estáu de Jalisco el que mayor emblema dio-y a esti deporte. Ye deriváu de les xeres de los caporales nes faciendes ganaderes. El so orixe data de la dómina colonial, y atribúyese a Maximiliano d'Habsburgu, segundu emperador de Méxicu, la creación del traxe de charru na so forma definitiva. La práutica de la charrería ta llindada a un sector bien pequeñu de la población, debíu al eleváu costu de la mantención del caballu y de los preseos necesarios (indumentaria, accesorios). La reconocencia como deporte nacional ye más bien honoríficu, porque como otros supuestos símbolos mexicanos, nun tien declaración oficial. La versión popular de la charrería ye'l jaripeo, presente en casi toles fiestes de los pueblos.
Deportes profesionales
[editar | editar la fonte]El Fútbol ye'l deporte con más afición na entidá. Los dos clubes profesionales más populares son el Club Deportivo Guadalajara (Chivas) y Atlas de Guadalajara (Foinos), que se destacaron na Primer División Mexicana y enfréntense nel Clásicu Tapatío. En tantu, los Leones Negros de la Universidad de Guadalajara apuesten anguaño la Lliga d'Ascensu.
Tocantes a béisbol, los Charros de Jalisco ganaron la Lliga Mexicana de Béisbol en 1967 y 1971. Na temporada 2014-15 pasó a apostar la Lliga Mexicana del Pacíficu.
Otros deportes y espectáculos
[editar | editar la fonte]El boxéu y la llucha llibre gocien igualmente de bona reputación. Na primer disciplina hai boxeadores jaliscienses.
La fiesta taurina ye tamién bien siguida, sobremanera nel centru del país, siendo la plaza más importante: La Monumental Plaza de Toros de Guadalajara, tamién conocida como Plaza de Toros "Nuevu Progresu" del arquiteutu tapatío José Manuel Gómez Vázquez Aldana[23] y otres places importantes como la de Jalostotitlán y Autlán de Navarro nos sos antroxos.
Participación de Jalisco nel mundu
[editar | editar la fonte]Per otra parte, la ciudá de Guadalajara llogró ser sede de los Xuegos Panamericanos de 2011 que s'empecipiaron nel mes d'ochobre, siendo este l'eventu deportivu de mayor trescendencia ya importancia nel continente americanu.
Otramiente, Guadalajara foi sede del eventu de fútbol más grande del orbe, el Mundial, pos nel mundial Méxicu 1970 tanto como nel mundial Méxicu 1986 l'Estadiu Jalisco allugo diversos partíos de felicidá xusta mundialista.
Estaos hermanos
[editar | editar la fonte]| País | Estáu / Distritu / Rexón / Condáu | Añu | Ref. | ||
|---|---|---|---|---|---|
|
Méxicu | 
|
Nuevo León | — | [ensin referencies] |
|
|
Méxicu | 
|
Ciudá de Méxicu | — | [ensin referencies] |
|
|
Méxicu | 
|
Guanajuato | — | [ensin referencies] |
|
Estaos Xuníos | 
|
Maryland | — | [24][24] |
|
Canadá | 
|
Manitoba | — | [24][25] |
|
|
Estaos Xuníos | 
|
Idaho | — | [24][26] |
|
|
Estaos Xuníos | 
|
Washington (estáu) | — | [24][27][28] |
|
China | 
|
Shanghai | — | [24][29][30] |
|
|
Canadá | 
|
Alberta | — | [24][29][31] |
|
|
China |
|
Henan | — | [24][32] |
|
Costa Rica | .svg?lang=ast){kind=small}
|
San José | — | [24][33] |
|
Chile | 
|
Rexón del Maule | — | [24][34][35] |
|
|
Chile | 
|
Kentucky | — | [24][36] |
|
Italia | 
|
Toscana | — | [24][37] |
|
|
Chile | 
|
Rexón del Biobío | — | [24][38] |
|
Corea del Sur | 
|
Kyonsangnam-Do | — | [24][39] |
|
|
Corea del Sur |
|
Gyeongsang del Sur | — | [40][41] |
|
|
Estaos Xuníos | 
|
Colorado | — | [40][42] |
|
|
Estaos Xuníos | 
|
Wisconsin | — | [40][43] |
|
|
Canadá | 
|
Quebec | — | [40][44] |
|
|
Méxicu | 
|
Aguascalientes | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Baxa California | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Chiapas | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Estáu de Chihuahua | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Estáu de Durango | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Estáu de Méxicu | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Estáu de Michoacán | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Estáu de Morelos | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Estáu d'Oaxaca | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Estáu de Querétaro | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu |
|
San Luis Potosí | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Sinaloa | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Sonora | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Estáu de Tlaxcala | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Veracruz de Ignacio de la Llave | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Yucatán | 2011 | [45] |
|
|
Méxicu | 
|
Estáu de Guerrero | 2011 | [45] |
Referencies
[editar | editar la fonte]- ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: mariachi
- ↑ http://www.reportur.com/mexico/2016/05/11/fibra-inn-podria-llegar-a-50-hoteles-antes-de-que-remate-2016/
- ↑ http://eleconomista.com.mx/estaos/2016/05/02/guanajuato-vivienda-mas-cara-region-bajio
- ↑ http://www.excelsior.com.mx/nacional/2013/06/02/902058
- ↑ http://t21.com.mx/opinion/bitacora/2013/08/16/bajio-nuevu-milagru-mexicanu
- ↑ http://libreriacide.com/librospdf/DTE-550.pdf
- ↑ http://www.informador.com.mx/economia/2015/583574/6/estaos-del-bajio-crecen-a-ritmu-asiatico-banamex.htm
- ↑ 8,0 8,1 http://www.colmich.edu.mx/rellaciones25/files/revistes/004/LuisGonzalez.pdf
- ↑ Bataillon, C. (1988). Les rexones xeográfiques en Méxicu. Sieglu xxi.https://books.google.com.mx/books?id=h9WXGiF4-dYC&pg=PA273&lpg=PA273&dq=guadalajara+como+ciudá+del+bajio&source=bl&ots=o8DbzPm0g2&sig=QHFFYeNYqOQMBf4z5fQRxCsWT-g&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi8rbXCjLnTAhVC5YMKHYrkAhgQ6AEIWjAG#v=onepage&q=guadalajara%20como%20ciudá%20d'el%20bajio&f=false
- ↑ fonte: INEGI. carta de climes, 1:1.000.000
- ↑ «Frai Antonio Tello y la Crónica de Jalisco».
- ↑ «Monografíes de la Revolución Mexicana».
- ↑ «Historia de Méxicu».
- ↑ «Constitución de Jalisco de 1917». Archiváu dende l'orixinal, el 14 d'abril de 2017.
- ↑ «Álvaro Obregón - elbalero.gob.mx».
- ↑ «Answers.com».
- ↑ «INEGI». Archiváu dende l'orixinal, el 2 d'avientu de 2015.
- ↑ Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Méxicu en cifres: Información Nacional por entidá federativa y municipio» (2010). Consultáu'l 10 de marzu de 2014.
- ↑ Perspeutiva estadística Jalisco, setiembre de 2011 - INEGI
- ↑ Error de cita: La etiqueta
<ref>nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaesITER - ↑ Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Tasa de crecedera media añal de la población por entidá federativa, 1990 a 2010». Consultáu'l 5 de marzu de 2011.
- ↑ Fonte INEGI II Conteo de Población y Vivienda. 2005
- ↑ http://laaficion.milenio.com/masaficion/juan_manuel_gomez_vazquez_aldana-plaza_toro_nuevu_progreso-mileniu_aficion_0_896310479.html
- ↑ 24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 24,11 24,12 24,13 «entidaes federatives/148?task=view/ http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/index.php/oficines-en-l'esterior-de-les entidaes federatives/148?task=view/».
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034156/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal2.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034201/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal43.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034205/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal3.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034301/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal47.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ 29,0 29,1 «https://web.archive.org/web/20120627034210/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal5.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034256/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal33.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034253/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal24.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034305/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal34.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034310/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal6.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034316/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal16.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034321/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal18.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034327/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal66.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034334/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal59.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034346/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal22.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034218/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal37.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 phttp://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/index.php/oficines-en-l'esterior-de-les entidaes federatives/83?task=view/
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034227/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal36.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034232/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal42.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034544/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal14.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ «https://web.archive.org/web/20120627034802/http://www.sre.gob.mx/coordinacionpolitica/images/stories/documentos_gobiernos/rai/jal/jal97.pdf/». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-27.
- ↑ 45,00 45,01 45,02 45,03 45,04 45,05 45,06 45,07 45,08 45,09 45,10 45,11 45,12 45,13 45,14 45,15 45,16 «http://www.oem.com.mx/esto/notas/n2172819.htm/». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-05.
- ↑ «http://www.oem.com.mx/esto/notas/n676069.htm». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-05.
Ver tamién
[editar | editar la fonte] Nayarit
|
 Zacatecas
|
Aguascalientes Zacatecas
|
| Océanu Pacíficu | 
|
Guanajuato
|
  
| ||
| ||
 Colima
|
Michoacán
|
Michoacán
|
Enllaces esternos
[editar | editar la fonte]
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Jalisco.
| Control d'autoridaes |
|
|---|
