John Ruskin

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Crìtich d'art.

Nassù dël 1819, mòrt dël 1900.

A l'é stàit ël pì amportant crìtich d'art dl'era vitorian-a, mecenate, dissegnator, aquarelista, eminent pensador e filàntrop. A l'ha scrivù sj'argoment pì spatarà, da la geologìa a l'architetura, dal mit a l'ornitologìa, da la literatura a l'educassion, da la botànica a la conomìa polìtica. Sò stil dë scritura e soe forme literarie a l'ero autërtant varià. Ruskin a l'ha scrivù d'ansagg, ëd tratà, poesìe e lession, guide torìstiche e manuaj, litre e 'dcò na fàula. Lë stil elaborà ch'a caraterisa sòj prim scrit sl'art a l'é peui rampiassà da 'n langage pì diret për comuniché soe idèje ëd fasson pi efetiva. An tuti ij sò scrit a sot-ligna j'anliure fra natura, art e sossietà. A l'ha 'dcò fait dë sbòss detajà dij ròch, dle piante, dj'osej, dij paisage e dle struture e dle decorassion architetòniche.

A l'é stàit motobin anfluent da la tarda mità dël sécol 19 fin-a la prima guèra mondial. Dòp un perìod ëd relativ declin, soa riputassion a l'é ameliorà ëd fasson costanta da j'agn 1960 con l'edission ëd vàire studi académich dzor soa euvra. Ancheuj, soe idèje e sòj concet a son largaman arconossù 'me d'antissipator dl'anteresse për l'ambientantalism, la sostnibilità e j'antich mësté artisanaj.

Ruskin a l'é fasse conòsse con sò prim volum ëd Modern Painters (1843), un gròss ansagg ch'a difend l'euvra ëd J.M.W. Turner, anté che chiel a dëscut la convinsion che 'l prim ròl dl'artista a l'é la "vrità dla natura". Da j'agn 50 dl'Eut-sent a l'ha sostnù ij Pre-Rafaelita, ch'a l'ero anfluensà da soe idèje. Soa euvra a l'é consentrasse sèmper pì sle chestion polìtiche e sossiaj. Unto This Last (1860, 1862) a l'ha marcà 'l cangiament. Dël 1869, Ruskin a l'é vnù 'l prim Slade Professor of Fine Art a l'Università d'Oxford, anté che a l'ha fondà la Ruskin School of Drawing. Dël 1871 a l'ha ancaminà soe litre mensij a j'ovrié e ai travajeur ëd Gran Brëtagna, publicà col tìtol "Fors Clavigera" (1871-1884). Ant ël cors dë st'euvra complessa e ancrosman përsonal, Ruskin a l'ha dësvlupà 'd prinsipi ch'a deliniavo soa sossietà ideal. L'arzultà a l'é stait la fondassion dla Corporassion ëd San Giòrs (Guild of St George), n'organisassion ancor ancheuj esistenta.

Vita e Euvre

Ruskin a l'era l'ùnica masnà dlë sgnor amportador ëd Jerez, John James Ruskin. Chiel-sì a l'ha marià soa cusin-a 'd prim grad Margaret Cox. Ij sò a l'avìo apopré quarant'agn cand John a l'é nassù. A l'ero calvinista e soa mare a vorìa fè dventè John un religios. Ij Ruskin dël 1828 a l'han cudì na cita cusin-a ëd John, ch'a l'era stàita butà sota tua da orfanin-a dòp la mòrt dla mare. Ij doi fieuj a son chërsù ansema. Ij sò a lo portavo dapress con la bàila durant sòj viagi d'afé e 'l giovo a l'ha podù vëdde castej, catedraj, badìe an ruin-a, scòle, natura, campagna e galarìe d'art. A sinch agn a l'ha compagnaje an Scòssia, a ses a Paris. Peui a Brussel e Waterloo. A quatòrdes agn a l'é andàit arlongh Ren, ant la Foresta Nèira e peui an Svìssera, a Schaffhausen. Da sì a l'é ancaminà sò amor për j'Alp. Dël 1823 ij sò a tramudo ant la neuva cà ëd contrà Herne Hill 28, a Londra (cà batìa dël 1801 e dësblà dël 1920). Dl'Otóber 1842 a l'han catà n'àutra cà neuva an contrà Denmark Hill 163, ant un quarté motobin pì sgnor anté che j'àutre famije a l'avìo caròsse e servidor an livrea. Tutun soa famija a l'é andàita anans a vive ëd fasson sempia.

An soe memòrie Praeterita as les che Ruskin a l'ha amparà a lese e scrive fra ij quatr e sinch agn copiand dai lìber mentre j'àutr cit "a disegnavo 'd can e 'd cavaj". Sò pare a-j lesìa minca dumìnica Robinson Crusoe, The Pilgrim's Progress e pì tard j'euvre ëd William Shakespeare, George Byron, Miguel de Cervantes e Alexander Pope con granda empatìa e lassandje 'n fòrt arcòrd. Dai dódes agn a l'é stàit educà da 'n tuor. Dël 1836 a anandia, con dapress soa mare, motobin premurosa, sòj studi a Oxford andoa dël 1839 a l'ha vagnà 'n prémit poétich. Sò magìster e méntor a l'é 'l geòlogh e teòlogh William Buckland. Dël 1840 a l'ha pijà la consonsion e ij sò a l'han portalo a sud, a Venessia e Roma (d'àutre sorgiss a conto che 'l viagi ant le Venessie e an Italia a l'é stàit causà da sò prim amor Adèle Domecq ch'a l'avìa marià 'n cont fransèis). Dël 1842 a l'ha furnì jë studi e dël 1843 a l'ha publicà 'l Volum I ëd l'euvra Modern Painters.

Soa gioventura proteta e controlà daj sò, ant n'ambient andoa a j'ero sempe present sia dë stìmoj estétich sia dle pression moraliste, a l'ha fàit dësvlupé sò caràter genial, dle vire entusiasta e d'àutre depress, e con dle passion bin marcà. A Oxford a l'ha ancontrà William Turner (dont Ruskin a l'é restà amis për tuta la vita fin-a a esse l'esecutor dël testament dël pitor) e Lewis Carroll.

A l'ha fàit n'àutr longh viage dël 1845, ma sta vira da sol e a l'ha girà oltra a le Venessie, ëdcò la Toscan-a, dëscoatand soe art figurative, l'architetura gòtica e romànica e piturand soe mej aquarele.

Dël 1847 a l'ha marià Effie Gray, possà da la famija ch'a sperava 'd chietelo përparèj. Tòta Gray a l'era na cita, fija d'un client scossèis gròss debitor dël pare 'd Ruskin, e John a l'ha dedicaje 'la conta fantàstica Ël re dël fium d'òr. Tutun ël mariage a l'é stàit anulà set agn dòp. A l'é stàit në scàndol: ël matrimòni a l'é maj stàit consumà e la fomna, dòp sinch agn ëd mariage a l'ha portà plenta l'impotensa dl'òm; chiel a l'é scusasse con la rason che soa fomna a l'é maj smiaje adata e che chiel a l'era nen brav ant j'afet. A l'é peui stàit acusà d'atension morbose pr'ëd fijee tròp giovo: Effie midema a l'era stàita cortegià cand a l'avìa 12 agn. Dòp la fin dël mariagi con chila-sì, Ruskin a l'é vnù amis con na cita 'd 9 agn. Dla desen-a d'agn dal 1848 al 1858 Ruskin a l'ha vivù sò temp anteletual e creativ pì dru. A l'ha fàit n'àutr viage an Euròpa dël '58, e col a l'é stàit maraman ël darié moment seren ëd soa vita. Viaman a l'é passà da la contemplassion dla blëssa da soa mira ética e umanìstica e da l'angagg sossial contra 'l capitalism spregiudicà dl'Anghiltèra vitorian-a, ch'a ciamava money-making mob (maraja vagna-sòld), a d'anteresse për ël socialism utopìstich pensà da na mira cristian-a.

Con Seven Lamps of Architecture (Set Lampie d'Architetura), publicà an tre volum dal 1849 al 1851, a descriv da na mira poética ij fondament dl'architetura, scond chiel: I, Sacrifiss; II, Vrità; III, Podèj; IV, Blëssa; V, Vita; VI, Memòria; VII, Ubidiensa. A l'ha donch dàit dij criteri për traté j'euvre architeturaj scond soa qualità. John Ruskin a l'é avosà 'dcò për soa idéja an sla restaurassion architetural, definìa 'me "restaurassion romàntica", ch'a consìdera falà la sostitussion o la gionta ëd na còpia o d'un tòch neuv a l'original. Chiel a l'ha pi car ëd guerné lòn ch'a arzist, mach an fasend dla manutension (rampiassand un cop o na pera, cand a l'é frust) o montand dij pontej për slonghé pì ch'as peul la vita dl'edifissi antich, ch'a l'ha 'dcò 'l drit, cand a sarà ora, ëd meuire. La posission ëd Ruskin a rëspond a cola dij ruinista romàntich e a contrasta con cola d'Eugène Viollet-le-Duc ch'a favorìa j'arcostrussion dij tòch neuv dij monument imedesimand-se con j'òm d'àutri temp.

Scond Ruskin a l'é inacetàbil da na mira moral e filològica d'arbatì 'd tòch mancant ëd j'euvre d'art dovrand dij materiaj uguaj a j'originaj, përchè parèj a së sfrosërìa cheicòs ëd neuv për dla ròba veja: la pàtina dël vej a va guernà e nen imità. A l'é 'dcò nen acetàbil batì torna lòn ch'a dròca, gavà cand as guerno la pì part dij tòch e as peul dabon arcuperé tut da lòn ch'a-i resta.

An The Stones of Venice (Le pere ëd Venessia, 1851) a arpresenta ëd fasson idealisà l'architetura gòtica venessian-a, dont l'ambient sossial. Ant ël motobin avosà capìtol The Nature of Gothic (La Natura dël Gòtich) a tenta 'd caraterisé lë stil con sti trat-sì: I, Crudëssa; II, Varietà; III, Naturalism; IV, Gust grotesch; V, Reidëssa; VI, Bondansa. An dzorpì Le Pere ëd Venessia a comprendo sia 'l test sia dle figure piturà da l'autor midem con d'arpresentassion e descrission soagnà dl'architetura venessian-a e la pitura (dzortut Tintoret), ch'a resto ancor ancheuj motobin anteressant për l'anàlisi costrutiva. Soa teorìa, smonùa an st'euvra, scond che l'òm e soa art a devo esse arreisà 'd fasson ancreusa ant la natura e ant l'ética a lo fa rintrè fra ij fondator dël moviment Arts and Crafts, ch'a l'ha avù tanta anfluensa a travers William Morris e Philip Webb. Andasend anans ant ij temp, soe teorìe as rëscontro 'dcò ant l'architetura e ant ël gust d'Art Nouveau.

Ant j'agn apress a l'é anteressasse 'd pì ai problema dël travaj e dij pòver, fin-a a vnì motobin contrari al liberism e a fé dle conferense contra ij capitalista pròpe a Manchester, un-a dle sità pì industriaj dla Gran Brëtagna. Ste conferense a son stàite prima publicà 'me d'ansagg sël Cornhill Magazine e peui cujìe ant l'euvra Unto this Last (Fin-a 'l dariè, 1862), la pì amportanta, conforma chiel-midem. St'euvra a sarà arpijà quarant'agn pì tard da Gandhi: a l'avosà òm indian a son piasuje nen mach j'argoment contra 'l capitalism, ma 'dcò la propòsta 'd na sossietà anté che le class sossiaj a son passificà da lë Stat sensa 'd prevalense d'un-a sj'àutre.

J'idèje formà ant ës perìod, dont l'utopìa retro dl'artisanà gòtich me' model ëd vita pì san che col capitalìstich a son stàit lòn ch'a l'han faje fondé la Gilda 'd Sant Giòrs (Guild of St. George), na sòrt ëd comun-a dij travajeur. L'esperiment a l'é falì, ma Ruskin a l'ha fàit vàire conferense dzora a lòn, ch'a son stàite motobin agradìe da la sossietà vitorian-a (bele ch'a la criticavo). L'archeujta dle conferense a l'é stàita edità dël 1865 con ël tìtol Sesame and Liles (Sésam e Liri). Dòp la mòrt dla mare dël 1871 a l'è artirasse a Brantwood, an sla riva dël lagh Coniston Water an Cumbria, continuand soa atività 'd crìtica e arserca, mostrand ëdcò a Oxford fra 'l 1869 e 'l 1888 (a l'ha avù 'me student ëdcò Oscar Wilde). Peui sémper pì soens a l'ha avù 'd perìod ëd depression e folìa. Sò darié scrit, prima dë vnì malavi, a l'é stàita soa autobiografìa Praeterita, scrivùa ant ij moment ëd ment bon-a. A l'é mòrt dël gené 1900 an soa cà a Coniston, peui dventà 'n musé.