Jump to content

Karl Marx

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Karl Marx
Marx in 1875
NayanakKarl Heinrich Marx
5 Mayo 1818
Trier, Pagarian iti Prusia
Natay14 Marso 1883(1883-03-14) (tawen 64)
Londres, Nagkaykaysa a Pagarian
PanawenMaika-19 a siglo a pilosopia pilosopia
RehionLumaud a ppilosopia, Aleman a pilosopia
PagadalanMarxismo, Komunismo, Sosialismo, Materialismo
Kangrunaan a pagirayan
Politiko, ekonomiko, pilosopia, sosiolohia, obra, pakasaritaan, klase a panagsagsagaba,
Nalatak a kapanunotan
Kumaduaan a nagipatakder ti Marxismo (kaduana ni Engels), pakatda a pateg, dagiti parawad iti obra a teoria iti pateg, panagmaymaysa ken panaggundaway dagiti agob-obra, Ti Komunista a Warragawag, Das Kapital, materialista konsepto iti pakasaritaan
Nakaimpluensiaan
Naimpluensiaan
Pirma
[urnosen iti Wikidata]

Ni Karl Heinrich Marx (5 Mayo 1818 – 14 Marso 1883) ket maysa idi nga Aleman a philosopo, ekonomista, sosiolohista, historiador, agiwarwarnak, kenrebolusionario a sosialista. Dagiti kapanunutanna ket adda dagiti naipangpangruna a papel ti panagrangrang-ay iti siensia sosial ken ti sosialista a tignay ti politiko. Isu ket nangipablaak kadagiti nadumaduma a liblibro iti dagup a kabibiagna, a ti kalatakan ket ti Ti Komunista a Warragawag (1848) ken Kapital (1867–1894); adu kadagiti abrana ket kumaduaan nga insurat ti gayyemna ken kailiana a rebolusionario a sosialisata a ni, Friedrich Engels.[4]

Isu ket naipasngay iti nabaknang a tengnga a klase a pamilia idiay Trier, a dati a ti Prusiano a Renania a makunkuna tattan a ti Renania-Palatinado, ni Marx ket nagadal idiay Unibersidad iti Bonn ken ti Unibersidad iti Berlin, nga isu ket naginterasado iti pilosopiko a kapanunutan iti Katutubo a Hegeliano. Idi 1836, isu ket nakitulag a makiasawa ken ni Jenny von Westphalen, nga inasawana idi 1843. Kalpasan ti pinagadalna, isu ket nagsurat para iti maysa a radikal a warnakan idiay Cologne, ken nangrugrugi a nagobra ti teoriana iti dialektiko a materialismo. Isu ket immakar idiay Paris idi 1843, isu ket nangrugi a nagsursurat para kadagiti radikal a warnakan. Naammuanna ni Engels idiay Paris, ken dagitoy dua ket nagtinnulogda kadagiti serye dagiti liblibro. Isu ket naipammagtalaw idiay Brussels, isu ket nagbalin a nangyuna apigura iti Liga ti Komunista, sakbay a nagsubli idiay Cologne, nga isu ket nangipatakder ti bukodna a warnakan. Idi 1849 nipammagtalaw manen ken immakar idiay Londres a kaduana ti asawana ken dagiti annakna. Idiay Londres, nga idiay ket pimmanglaw ti pamiliana, ni Marx ket nagtultuloy a nagsursurat ken nagannurot kadagiti teoriana a maipanggep ti kasasaad ti kagimongan ken no kasano pammatina a mangparang-ay, ken nagkampania para iti sosialismo ket isu ket nagbalin a maysa a naisangsangayan a pigura iti Internasional nga Asosiasion dagiti Agob-obra a tao.

Ti teoria ni Marx a maipanggep ti kagimongan, ekonomia ken politiko—a naumnong a tinawtawagan akas ti Marxismo—ket agibagbaga nga amin a kagimongan ket agparang-ay babaen ti dialektiko iti klase a panagsagsagaba: ti maysa a panagsuppiat a nagbaetan ti agtagikua a klase a daytoy ti agtengngel ti panagpataud ken ti nababbaba a klase nga agpataud kadagiti panagobra para iti dayta a sanikua. Isu ket naregget a kritiko iti agdama a sosio ekonomiko a porma iti kagimongan, kapitalismo, nga isu ket tinawtawaganna daytoy ti "diktadora iti burguesia", nga isu ket namatmati a daytoy ket pinatpataray dagiti babaknang a klase a puro laeng para iti bukodda a pagimbagan, ken nagipadto a, a kas dagiti naplabas a sosio ekonomiko a sistema, a daytoy ket agpataudto kadagiti nakinuneg nga irteng a mangiturong ti bukodna a pannakadadael ken sikatanto babaen ti baro a sistema, ti sosialismo.[5] Isu ket nakisuppiat a babaen ti sosialismo a kagimongan daytoy ket turayan babaen dagiti agob-obra a klase a tinawtawaganna a ti "diktadora iti proletariado", ti "estado dagiti agob-obra" or "workers' democracy".[6] Isu ket namatmati a ti sosialismo, a daytoy, ket masukatanto babaen ti awan ti estado, a awan ti klase a kagimongan a tinawtawagan a komunismo. A mairaman pay ti pamatmatina ti di maliklikan iti sosialismo ken komunismo, ni Marx ket aktibo a nangilablaban para iti panakaisayangkat dayta dati, a nagsuppiat a dagiti sosial a teorista ken dagiti awan ti gundawayna a tattao ket naskenda nga agaramid kadagiti naurnos a tignay ti rebolusionario tapno rebbaenda ti kapitalismo ken mangisangpet ti panagbalbaliw ti sosio ekonomiko.[7][8]

Dagiti rebolusionario a sosialista a gobierno nga agtaltalek ti Marxista a konsepto ket nagala kadagiti nadumaduma a pagpagilian iti maika-20 a siglo, a nagiturong daytoy ti panakaporma kadagiti kastoy a sosisalista nga estado a kas ti Kappon ti Sobiet idi 1922 ken ti Republika dagiti Tattao iti Tsína idi 1949. Adu kadagiti kappon dagiti agob-obra a partido iti sabgalubongan ket naimpluensiaan pay babaen kadagiti Marxista a kapanunutan. Adu dagiti nadumaduma ken sabsabali a teoretiko a kita ti naparang-ay idi, a kas ti Leninismo, Stalinismo, Trotskyismo ken Maoismo. Ni Marx ket kadawyan a nakakamat, ken ni Émile Durkheim ken Max Weber, a kas maysa kadagiti tallo a kangrunaan nga arkitekto iti moderno a siensia sosial.[9] Ni Marx ket naipalpalawagan a kas maysa kadagiti kaimpluensian a pigura iti pakasaritaan ti nagtagitaoan.[10][11]

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ Mehring, Franz, Karl Marx: The Story of His Life (Routledge, 2003) pg. 75
  2. ^ John Bellamy Foster. "Marx's Theory of Metabolic Rift: Classical Foundations for Environmental Sociology", Amerikano a Warnakan iti Sosiolohia, Tomo. 105, Bilang. 2 (Septiembre 1999), pp. 366-405.
  3. ^ Allen Oakley, Marx's Critique of Political Economy: 1844 to 1860, Routledge, 1984, p. 51.
  4. ^ "Karl Marx". Karl Marx – Stanford nga Ensiklopedia iti Pilosopia. Metaphysics Research Lab, Stanford University. 2021.. Immuna a naipablaak idi Mar 26 Agosto 2003; nga adu a pannakabalbaliw idi Lunes 14 Hunio 2010. Naaa idi 4 Marso 2011.
  5. ^ Baird, Forrest E.; Walter Kaufmann (2008). From Plato to Derrida. Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Prentice Hall. ISBN 978-0-13-158591-1.
  6. ^ Karl Marx: Critique of the Gotha Program (Marx/Engels Selected Works, Volume Three, pp. 13–30;)
  7. ^ Craig J. Calhoun (2002). Classical Sociological Theory. Wiley-Blackwell. pp. 23–24. ISBN 978-0-631-21348-2. Naala idi 5 Marso 2011.
  8. ^ Wheen, Francis (2002). Karl Marx: A Life. New York: Norton. Introduction.
  9. ^ "Max Weber". Max Weber – Stanford nga Ensiklopedia iti Pilosopia. Metaphysics Research Lab, Stanford University. 2021.
  10. ^ "Marx the millennium's 'greatest thinker'". BBC News World Online. 1 Oktubre 1999. Naala idi 23 Nobiembre 2010.
  11. ^ Hart, Michael H. (2000). The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History. New York: Citadel. ISBN 0-89104-175-3.
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Karl_Marx&oldid=376728"