Karl Valentin

Karl Valentin (München, 4 juni 1882 — Planegg, 9 februari 1948), artiestennaam van Valentin Ludwig Fey, was een Beiers komiek, schrijver en filmregisseur, die van groot belang was voor het expressionistisch cabaret en sterk vermaard was om zijn extreem doorgedreven taalexperimenten. Hij was een persoonlijke vriend van onder andere Bertolt Brecht.

Carrière

Valentin groeide in Au-Haidhausen als enig kind op, nadat zijn broers en zussen gestorven waren. Zijn vader bezat de expediteursfirma Falk & Fey. Hij maakte een bijzonderlijk onaangename periode aan de Volksschule door en volgde een opleiding in de schrijnwerkerij. In 1911 huwde hij met zijn dienstmeid, Gisela Royes, met wie hij twee kinderen had.

Vanaf 1902 begon Valentin Fey als Karl Valentin in de variétés op te treden. In datzelfde jaar overleed zijn vader, en met zijn moeder nam hij de leiding van het ouderlijke bedrijf over, dat echter reeds in 1906 failliet ging. Daarop trokken de beiden naar Saksen, waar de Beierse Valentin met andere dialecten in contact kwam, die een belangrijke inspiratiebron voor zijn artistieke creatie werden. Hij ondernam een tournee doorheen verschillende steden, die hem echter geen succes opleverde, waarop hij in 1908 naar München terugkeerde. In deze periode begon hij een eigen stijl te ontwikkelen, die gekenmerkt was door een uiterst expressieve, verwrongen lichaamshouding, waarbij zijn rijzige, magere gestalte hem goed te stade kwam. Zijn eerste monoloog, Das Aquarium, toonde de nieuwe richting die hij ingeslagen had: hij bekwaamde zich voortaan in absurde woordspelingen, ironie en experimenten met de grenzen van taal en begrip.

Vanaf 1911 trad Valentin tezamen met Elisabeth Wellano op, wier artiestennaam Liesl Karlstadt luidde, als eerbetoon aan Karl Maxstadt. Ze werden vaste partners op de bühne (en vermoedelijk ook daarbuiten). In 1912 werd Valentin een pionier van het nieuwe medium film. Hij richtte in München zijn eigen opnamestudio in en produceerde een veertigtal stomme films, Valentinades genoemd, waarin hij een surrealistische stijl ontwikkelde die later ook door Charlie Chaplin beoefend zou worden.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog speelde Valentin, die als astmaticus van de dienstplicht verschoond bleef, zijn populaire revue Tingeltangel; vanaf 1915 was hij directeur van het cabaret Wien-München. Zijn commentaar op de oorlog bleef steeds vergoelijkend en optimistisch. In 1922 werkte hij met zijn vriend Bertolt Brecht, die hem oprecht bewonderde, samen aan een parodie op diens toneelstuk Trommeln in der Nacht. Brecht en Erich Engel draaiden de film Mysterien eines Frisiersalons, met Valentin, Karlstadt en Blandine Ebinger. In 1932 speelde hij in Max Ophülsʼ verfilming van Bedřich Smetanaʼs opera Die verkaufte Braut, zijn eerste rol in een gesproken film.

In 1923 en 1924 trad Valentin in Zürich en Wenen op, en tot 1938 geregeld ook in Berlijn. In 1931 bezat hij in München zijn eigen theater, maar moest dit na acht weken door een conflict met de brandweer wederom sluiten. Hij opende in 1934 met Liesl Karstadt een panopticon voor nonsens, dat reeds snel over de kop ging, evenals een tweede poging in 1935, die het financiële fiasco compleet maakte en hun beider spaarcenten volledig kelderde. De derde poging, de Lachkeller, was eveneens weinig succesrijk. Een bijzonderheid van deze panoptica was echter zijn verzameling groene postzegels, die Valentin een reputatie als filatelist opleverde. Mogelijks was dit echter veeleer een grap, daar groen in de filatelie geen verzamelcategorie is en Valentin daarenboven kleurenblind was. In 1936 draaide Jacob Geis de film Die Erbschaft, met Valentin en Karlstadt in de hoofdrollen, die echter door de inmiddels aan de macht gekomen naziʼs verboden werd omdat hij Elendstendenzen (tendensen van ellende) vertoonde.

In het Derde Rijk veroorloofde Valentin zich grapjes over de NS-maatschappij, maar dreef het nooit zover dat hij gearresteerd werd. Om in zijn levensonderhoud te voorzien, schreef hij apolitieke bijdragen voor de Münchner Feldpost. Met zijn nieuwe geliefde, Annemarie Fischer, opende hij in 1939 de Ritterspelunke, maar sloot ze weer in 1940. In 1941 verhuisde hij met zijn gezin naar Planegg, nadat hun huis in een bombardement vernietigd was. Van toen af aan, tot 1947, trad hij niet meer op.

Vanaf 1947 trad hij opnieuw met Liesl Karstadt op, maar kon het vroegere succes niet meer evenaren. Hij overleed op Rosenmontag (carnavalsmaandag)1948 aan een longontsteking, na per ongeluk bij nachte in een theater opgesloten te zijn geweest. Valentin was een hypochonder, die beweerde 88 artsen geconsulteerd te hebben en zich graag als vrijwilliger voor medische experimenten opgaf.

Zijn verzameling foto's belandde in 1938 in het stadsarchief van München. Pas in de jaren 60 kwam zijn werk weer in de belangstelling.

Karakterisering

De theater- en schrijfstijl van Valentin valt als dadaïstisch te typeren. Vaak maakt hij gebruik van vaste idiomen, die hij dan herinterpreteert of letterlijk neemt en zodoende de logica uitdaagt. De absurde humor was dikwijls taalgeïnspireerd, zoals in de dialoog Semmelnknödeln, die een loopje met de Duitse grammatica neemt. Dit aftasten van de grenzen van het menselijke begrip door middel van de taal heeft echo's van de late Wittgenstein (Bachmaier 1993:99). Onder zijn bewonderaars bevonden zich Kurt Tucholsky en Carl Zuckmayer.

Zijn eigenzinnige spraakgebruik heeft enkele bekende uitdrukkingen nagelaten, zoals de spreekwoordelijke Buchbinder Wanninger. Ook de ironische uitdrukking Graag hebben zou ik wel gewild hebben, maar mogen dorst ik niet stamt van Valentin.

Filmografie

Korte films

1912 of 1913: Karl Valentins Hochzeit
1912: Die lustigen Vagabunden
1913 of 1914: Der neue Schreibtisch
1921: Die Schönheitskonkurrenz oder: Das Urteil des Paris
1921: Der entflohene Hauptdarsteller
1923: Mysterien eines Frisiersalons
1923: Auf dem Oktoberfest
1929: Der Feuerwehrtrompeter
1932: Im Photoatelier
1933: Orchesterprobe
1934: Der Zithervirtuose
1934: Es knallt
1934: Der verhexte Scheinwerfer
1934: Im Schallplattenladen
1934: Der Theaterbesuch
1934: So ein Theater!
1934: Der Firmling
1936: Musik zu zweien
1936: Die Erbschaft
1936: Strassenmusik
1936: Ein verhängnisvolles Geigensolo
1936: Die karierte Weste
1936: Beim Rechtsanwalt
1936: Kalte Füße/Beim Nervenarzt
1936: Der Bittsteller
1937: Ewig Dein
1937 of 1938: Selbst Valentin macht mit (reclamefilm voor de Deutsche Sparkasse)
1937 of 1938: Nur nicht drängeln (reclamefilm voor de Deutsche Sparkasse)
1938: München
1938: Der Antennendraht/Im Senderaum
1941: In der Apotheke

Speelfilms

1929: Der Sonderling
1932: Die verkaufte Braut
1935: Kirschen in Nachbars Garten
1936: Donner, Blitz und Sonnenschein

Verloren gegane films

Rond 1913: Der Kuss (fragment, zonder titel)
Tussen 1914 en 1918: Erbsen mit Speck
1920: Der Kinematograph
1920 oder 1921: Zirkus Schnabelmann
Rond 1920/22: Die Schönheitskonkurrenz oder: Das Urteil des Paris
Rond 1921: Der dritte Schlüssel
Rond 1921: Drei Stunden im Himmel
Rond 1922: Udet-film
Rond 1922: Anekdotes op film
1922 of 1923: Die harten Köpfe
1923: Orkest- en luchtvaartscène(s)
1923: Opelwochenschau
1928 of 1929: Die Schreinerwerkstätte
1929: Fernkino
1931: Die verhexten Notenständer
1933: Snip, der springende Punkt
1934: Der Geizige oder der Geizhals
1934: Der Bittsteller
1937: Kohlenreklame
1937 of 1938: Ewig dein
1939 of later: Valentins Wochenschau

Luisterspelen (selectie)

Buchbinder Wanninger
Radfahrer und Verkehrsschutzmann
Der Trompeter von Säckingen
Die Brille
Das Aquarium
Der Ententraum
Der Hutladen
Der Schäfflertanz
Der verlorene Brillantring
Die gestrige Zeitung
Der Notenwart
Der neue Buchhalter
Das Brillantfeuerwerk
Semmelnknödeln
Der Spritzbrunnenaufdreher

Bronnen, noten en/of referenties

Helmut Bachmaier (1993), Karl Valentin. Buchbinder Wanninger. Sprachclownerien und Grotesken. Stuttgart: Reclam.