Katwijks

___

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Oonder Katwijks (eige naom Katteks) weurt 't Zuid-Hollands dialek vaan Katwijk aan Zee, gemeinte Katwijk, verstande. 't Geit um e zier conservatief dialek, wat hendeg versjèlt vaan de dialekte oet 't achterland (inclusief Katwijk a/d Rijn) meh wel hiel väöl gemein heet mèt 't Noordwijks en in minder maote ander Hollandse vèssersdialekte: 't Schevenings, Zandvoorts en Egmonds. Vaan al dees dialekte hèlt 't Katwijks ziech in dezen tied 't bèste stoonde. Veur sprekers vaan de standaardtaol of vaan de dialekte in 't achterland is 't neet zoemer te volge.

Inleiding: historie en plaotsbestumming

In de vreug Middeliewe waor 't later Zuid-Holland, wie de ganse Noordziekösstriek, Ingweoonstaoleg: me spraok dao Fries of e dialek wat dao-op liekende. Mèt de Frankische euverhiersing begós me in dit gebeed Frankisch te spreke, meh met sterke Friese/Ingweoonse invlode: 't Hollands waor gebore. Dit Hollands dialek waor de taol die de oersprunkeleke stiechters vaan Katwijk aan Zee (oontstande in d'n dertienden iew) mètbrachte.

In de nuien tied oontstoont in Holland laankzaamaon 't Standaardnederlands. Dees taol waor wel veur e belaankriek deil Hollands, meh stoont ouch oonder invlood vaan 't Braobants (in de veertiende en vieftiende iew es sjrieftaol opgekoume) en 't Hoegduits (prestigieus o.a. door Luther zien Biebelvertaoling). Väöl typisch Hollands taoleige woort daorum aofgekäörd. Me begós ouch 't gesproke Hollands aon deze standaard aon te passe, iers in de stei, later ouch op 't umringend platteland. Sommege dörper evels laoge mie geïsoleerd. Dit gol oonder mie veur de Hollandse vèssersplaotse. De plaotseleke bevolking waor veural geriech op ander vèssersplaotse en mer hiel wieneg op 't achterland. Zoe kós 't gebeure tot de taol vaan de stei wel doordróng tot aon Katwijk a/d Rijn (e plattelandsdörp) meh neet in Katwijk aan Zee.

't Katwijks heet zoe zie Hollands taoleige vas kinne hawwe. Dit beteikent evels neet tot 't sinds de middeliewe neet veranderd is. Invlood vaan boete kaom veural vaan ander vèssersdialekte, en ouch 't Ingels speulde 'n rol. Katwijk bleef tot in de twintegste iew zoe geïsoleerd. Nao d'n oorlog evels raakden 't vasgegreujd aon Leiden, zoetot 't deil oet ging make vaan de Randstad. Ouch waor vèsserij neet mie 't veurnaomste (haos eineg) middel vaan bestoon en kaom 't massa(strand)toerisme op. Dit leit oonvermijdelek tot kwantitatief (achteroetgaank vaan sprekers) en kwalitatief (vernederlandsing) verval. Toch is de vitaliteit vaan 't Katwijks nog ummer hoeg: 't weurt in väöl situaties gebruuk en kint ouch oonder joongere nog sprekers.

Klaanklier

De klaankinventair vaan 't Katwijks is belaankriek groeter es dee vaan 't Standaardnederlands. Boe in de standaardtaol väöl opein liekende klaanke zien samegevalle zien in 't Katwijks die versjèlle dèks bewaord gebleve en soms zelfs in nog mie foneme opgesplits.

Korte vocale

	veur	middeveur	midde	midde-achter	achter
geslote	i • y u ɪ • ʏ o ə ɛ • œ ɔ ɑ
haos geslote
haafgeslote
midde
haafope
haos ope
ope

't Katwijks heet èlf korte klinkers, oongeveer die me ouch in de Limbörgse dialekte trökvint: a [ɑ], e [ɛ], sjwa [ə], i [ı], korte ie [i], o [ɔ], ó [o], ö [œ], korte oe [u], u [ʏ], korte uu [y]. De e geit get de riechting vaan de [æ] op.

In 't Katwijks zien bezunder väöl korte klinkers door versjèllende percesse geëvolueerd tot weerdes die in de standaardtaol oonbekind zien. Zoe'n percesse zien sleting, eupening, umlaut, runding en oontrunding. Väöl vaan de wäörd die hei-oonder volge zien gemeingood in de Zuid-Hollandse relikdialekte en kaome oets in gans Zuid-Holland veur. Sterk verwante veranderinge traoje bovedeen op in Noord-Holland en - in minder maote - in Zieland en Wes-Vlaandere. Mier in 't binneland, in 't Braobants beveurbeeld, zien die klaanke oonbekind.

De a kin in sommege posities tot o weure. E paar vaan die gevalle stamme nog oet de Ingweoonse daog: brocht "brach" en docht "dach". Die koume door gans 't weste vaan 't land veur en trejje ouch op in minder traditioneel dialekte. 'n Ander veurbeeld vaan dit versjijnsel is 't achtervoogsel -skop wie in blijskop "vräög" (Nederlands blijdschap).

De e heet ziech, veural veur 'n r, soms tot a geëupend: star "staar" zarrek "graafstein". Dèks is 't ouch 'n lang àà geweure; zuug oonder. In ander posities gebeurden 't tegeneuvergestelde en sleet de e ziech tot i: in "en", mit "met", miste "meste". Bovedeen is soms de e gerund tot 'n u: hurreburreg "herberg", prinsus, zus "zes". Geëupend en daonao gerund is de o in oonder mie dorde "derde", morreke "merke" en Korsemes "Keersemes".

De sjwa kump, wie in alle "Nederlandse" dialekte, väöl veur es svarabaktivocaal en in vreem wäörd mèt oersprunkelek 'nen andere vocaal in 'n oonbeklemtoende syllaab: menaen "banaan".

De i kump soms geëupend trök es e: gestere "gister", krebbe "krib", of gerund es u: dut "dit", wulle "wèlle".

De o kin, miestal veur 'n r, gepalataliseerd zien tot u (en weurt daan es ö oetgesproke; zuug oonder): durrep, murrege, sturrem. Soms is ze geümlaut én oontrund: vaan o via u (ö) tot e, wie in verrek "versjèt".

Bij wäörd mèt in 't Standaardnederlands u is soms de palatalisatie neet opgetrejje, of oonder drök vaan de umgevingsklaanke umgekierd, en o gewore: droppel, nochter, plokke. De u kin ouch oontrund zien, zoewel tot e es tot i: krik, stik, bregge, kenne (veur Nederlands kunnen), pet. Wie algemein bekind trejt in alle Hollandse dialekte verwarring tösse "kennen" en "kunnen" op (väöl Limbörgse dialekte make 't versjèl ouch neet of koelek: Mestreechs kinne veur ze allebei!). Dit heet zienen oersprunk in dees historische oontrunding.

Heibove stoont opgemerk tot 't Katwijks o neve ó kint, en ö neve u. Dat versjèl is evels mer marginaal aonwezeg en weurt in de spelling dèks neet wiergegeve (zuug oonder veur mie details daoreuver). Toch kinne dees klaankkwaliteite beteikenisoondersjeiend wèrke: [ik] jok "[iech] leeg" tegeneuver jók "jök", en ik störref "iech sterf" tegeneuver ik sturref "iech storf".

Bovedeen kint 't Katwijks nog nasaal vocale, die neet weure oetgesjreve. Die zien oontstande oet combinaties vaan 't typ Vns (korte vocaal - n - s). De n is daan verdwene, in de klinker goon zitte. Mens weurt [mɛ̃s], ons weurt [ɔ̃s]. Wie gezag heet dit geinen invlood op de spelling, die in dees wäörd neet vaan 't Nederlands aofwiek.

Lang vocale

	veur	middeveur	midde	midachter	achter
geslote	i: • y: u: e: • ø: o: ɛ: ɔ: æ: ɑ: • ɒ:
haos geslote
haafgeslote
midde
haafope
haos-ope
ope

't Katwijks heet tien of èlf lang monoftonge: àà [ɑ:], ae [æ:], àè [ɛ:] (meh zuug oonder), àò [ɒ:], ee [e:], eu [ø:], lang ie [i:], oo [o:], òò [ɔ:], lang oe [u:], lang uu [y:].

De klaank àà kin versjèllende etymologische aofkumste höbbe. Meistes correspondeert 'r mèt ei in 't Nederlands (zuug oonder); 'r kin evels beveurbeeld ouch oet 'n korte e oontstande zien (zuug bove).

De ae kump op bekans alle posities boe de standaardtaol 'n aa heet. Klaanke wie de ae zien ouch boete Katwijk algemein. Allerierst in ander vèssersdialekte wie 't Noordwijks en 't Schevenings, boebij de Scheveningse versie geslotener is (haos ee) en de Noordwijkse nao me zeet opener. Wijer kump 't oonder mie veur in zuidelek Zuid-Holland en veural in Zieland. 't Versjèl tösse de aajd-lang aa en de verlengde aa (wie in 't Limbörgs: laat en straot) weurt in 't Katwijks neet (mie) gemaak, anders es in beveurbeeld 't Aalsmeers of 't Sliedrechts. In 'n inkel geval is de aa tot ee geweure: drege, pereet.

't Katwijks heet 't versjèl bewaord tösse de zachlang en de sjerplang ee. De ierste klink es ee: ete, geve, wete, de twiede klink es àè: bràèd, snàèuw, zàèp. In zoe'n wäörd höbbe Limbörgse dialekte dèks ofwel 'n ei of 'n ie/ieë/iè etc.: "breid", "snie", "zeip". 't Liekent trop tot 't Katwijks de sjerplang ee mèt de lang a heet samegeveug; dewijl die twie in de Kleine grammatica van het Katwijks (2004) nog strik oeterein weure gehawwe (àè en ae), weurt in 't Katwijks woordenboek (2020) gei versjèl mie gemaak: allebei weure gewoen es ae gespeld. Dat zouw beteikene tot raep 'reube' en ràèp 'reip, touw' homonieme zien gewore.

't Versjèl tösse de bei ee's weurt in alle Hollandse relikdialekte wel gemaak (meh in de standaardtaol en 't moderner Zuid-Hollands neet), meh oongebrukeleker is de Katwijkse oetspraok vaan de zachlang ee: zoonder i-echtege naoslaag, wie in 't Limbörgs en Nedersaksisch. De zachlang ee is soms gerund tot eu: speule, teuge, zeuve. De sjerplang ee is soms geslote tot ie: bien, ien, twie. D'n awwen ei-klaank is gebleve in blààik en vlààis; bleik en vleis zien wijer o.m. in 't Zieuws bekind (zuug oonder veur de àài).

De eu klink, zjus wie de ee, zoonder naoslaag. Soms is ze oontrund tot ee: krepel, lene, smele.

De ie is 'nen inkele kier gerund: nuuw "nui".

De oo kint, evegood wie de ee, in 't Katwijks nog zachlang en sjerplang variante. In 't ierste geval huurt me 'n oo (alweer zoonder naoslaag!): boot; in 't twiede geval klink 'n òò (bròòd). In 't Limbörg heet de sjerplang òò dèks 'n ou of 'n oe/oeë/o(e)a etc. es tegehenger. Zoe maak me in 't Katwijks versjèl tösse hoop "hoop" en hòòp "houp", en tösse kool "kool" en kòòl "kuul". De zachlang oo kin 'n eu geweure zien: deur, neut, zeumer. Dit is algemein in väöl Nederlandse dialekte.

De Standaardnederlandse oe is oo gebleve in bozem en rope (vergliek de Limbörgse dialekte), en tot eu oontwikkeld in weunsdag "goonsdag".

De uu is in 'n inkel geval oontrund tot ie, beveurbeeld vier "vuur" (ouch in Zieland bekind).

Diftonge

Me kint in 't Katwijks tien diftonge: aai [a:i], àài [ɑ:i], aau [a:u], àèu [ɛ:u], au [au], ij [ɛi], ooi [o:i], ou [ɑu] ow [ɔu] en ui [œi].

In 't Katwijks zien zoewel de ei en de ij diftonge, meh ze klinke neet gliek. De ei is verwijd tot àài, in sommege posities geweure tot 'n monoftong àà: ààiland, mààid; ààge, mààsje. De ij daorentege klink wie 'n ei. Zoe maak me dus versjèl tösse lije "oondergoon" en Lààie "Leiden". De ij weurt allein 'n àài in Rààinsburreg "Rijnsburg" (e naoberdörp vaan Katwijks, boe allebei de ei's in àài verandere!). In de wäörd vijs en ijpehout heet ziech de ii tot diftong oontwikkeld boe dat in 't Standaardnederlands neet gebeurd is.

't Katwijks heet neet minder es veer au/ou-echtege klaanke. De Nederlandse ou is gemeinlijk au, 'ne get wijeren diftong es in de standaardtaol. Gevolg door 'ne sjwa weurt deze klaank verlengk tot aau: anskaauwe "bezeen". De Nederlandse au is in e paar gevalle àèuw geweure en wel bij die wäörd die op -auw indege: blàèuw, gràèuw, klàèuw. In 't Katwijks kump ouch 'n ou veur, es regel oontstande oet 'ne monoftong en corresponderend mèt oe of uu in de standaardtaol: bouk, houk, kouk; douwe, rouw, spouge. Douwe en rouw zien algemein Hollandse spreektaol. Tot slot kint me de ow: es variant op ou in now en wijer nog in snow "snie" (neve snààeuw, zuug bove).

De Katwijkse ui is wijer en indeg in 't oongerunde klinker (i), zjus wie de Limbörgse ui. Soms weurt ze oontrund tot àài: spààite, wààive.

Aai veur ooi kump veur in straaisel.

Consonante

De combinatie -ft is gebleve in after en koft. De verandering ft > cht begós in 't Aajdnederlands in zuidelek Braobant en Vlaandere, meh 't Hollands verzètde ziech iewelaank tege dees innovatie. -ft kump (dèks in mier wäörd) wijer veur in Noord-Holland en is gans gebleve in 't Fries.

De "typisch Noord-Hollandse" combinatie gn- trejt in 't Katwijks incidenteel op: gnieze "neze", gnorre "knorre".

De h blijf in 't Katwijks behawwe, dit in tegestèlling tot 't Schevenings, Noordwijks en Egmonds.

De n in d'n oetgaank -en weurt neet oetgesproke, wie haos euveral in 't Zuid-Hollands taolgebeed. Ze kint (zjus wie in 't Limbörgs) trökkiere in liaisons vaan 't typ katte-n-in honde.

De r weurt in alle posities gerold ([r]), wat in Zuid-Holland neet gans universeel is.

D'n Oergermaanse cluster sk-, in de standaardtaol bekind es sch- en in väöl Limbörgse dialekte es sj- gerealiseerd, is in 't Katwijks sk- gebleve: skaep "sjaop", skip "sjeep". Same mèt Zandvoort en Noordwijk, boe dat ouch 't geval is, vörmp Katwijk hei-in e taoleiland: nörges anders in 't Zuid-Hollands kump dit veur. Sk- kump wel weer veur in Egmond, wie in eigelek alle dialekte vaan Noord-Holland bove 't IJ.

De w weurt bilabiaal oetgesproke, dat wèlt zègke mèt twie luppe [w], en neet labiodentaal, mèt de tan op ein lup [ʋ]. Allewel tot dat in 't Limbörgs ouch zoe is, is dees oetspraok veur 't Hollands, veur 't westelek Nederlands in 't algemein, oongebrukelek. Ze weurt wijer opgegeve veur Noordwijk, Zandvoort en Egmond. De bilabiaal w waor oersprunkelek regel veur 't gans Hollands. Behave de sterke isolatie vaan de vèssersgemeinsjappe kin ouch invlood vaan 't Ingels 'n rol gespeuld höbbe: in dees taol kint me ouch 'n bilabiaal w en de Katwijkse vèssers (wie ouch de Noordwijkse, Zandvoortse en Egmondse) hadde hun werkterrein op de Noordzie. De bilabiaal w is zelfs bewaord gebleve bij wäörd die mèt wr- beginne, wie wrijve en wringe. In dees wäörd huurt me dudelek 'ne svarabaktivocaal tösse de w en de r (wərijve). 'n Oetzundering is frikke.

Accent

Katwijk ligk oonder (te zuie van) de palatalisatielijn, de lijn die de "Amsterdamse" oetspraok vaan dentale aon e woordind aofgrens. Wäörd wie hond en pad weure daan ouch ieder "op ze Zuid-Hollands" oetgesproke.

'ne Katwijker dee Standaardnederlands sprik blijf dèks te herkinne aon de bilabiaal w en de monoftongische ee, eu en oo (zuug bove).

Spelling

De Katwijkse veurbeelde in dit artikel zien gooddeils gespeld nao de Kleine Grammatica van het Katwijks vaan L. de Vink (zuug oonder). Deze grammair spelt svarabaktivocale consequint oet, gief de sjwa mèt ə weer op alle plaotse boe 't Standaardnederlands get anders sjrijf es e en maak gei versjèl tösse o en ó of ö en u. In dit artikel is 't sjwa-teike euveral vervaange door e of eweggelaote.

In ander veurbeelde, inclusief die vaan de hand vaan De Vink, weurt vaan dees spellingsregele aofgeweke. Zoe tröf me dèks de ö aon en is de Katwijker gewoen de naom vaan zie dörp es Kattuk te spelle.

Vocabulair

Wie bij wel alle dialekte 't geval is, weurt in 't Katwijks 't typisch vocabulair 't mies geraak door vernederlandsing. Dat hèlt in tot 't aontal typisch Katwijkse wäörd snel aofnump en oonder de awwer generatie väöl hoeger ligk es bij middelbare en jóngere. Toch gief 't nog altied 'n aonzeenlek aontal wäörd dat neet in 't Standaardnederlands veurkump of in die beteikenis neet gebrukelek is. Väöl vaan die wäörd koume of kaome door gans Zuid-Holland veur, andere tröf me ieder daoboete aon. Mer 'n inkel woord kump boete Katwijk neet (mie) veur. Veurbeelde zien: bien (veur "voot"), dàòneg ("vochteg"), gruizeg ("gölzeg", "jóngesgek"), kreen ("veis, wie 'ne pikker"), onterjuin ("vrech"), twielicht ("sjiemer") en skis ("gaw"). Ouch opvallend is iet veur "neet" (ouch bekind oet 't Schevenings).

De waordesjat vaan 't Katwijks bevat diverse wäörd oet 't vèssersjargon, soms oet 't Ingels euvergenome, wie dam ("sjeepswerf"), demmes ("averij", "sjaoj aon e sjeep", vaan damage), donkje ("sjeepsmotor", vaan donkey), halleverzàè ("haafweeg tösse Nederland en Ingeland", "nog neet wied eweg"). Wijer kint 't Katwijks diverse eige topografische naome. In de ierste plaots zien dit locaties in Katwijk zelf, wie De Vierbaek (de vuurtorie) en De Wurft (de boulevard). Diverse aander plaotse kinne ouch hun Katwijkse naom, dee soms wel, soms neet euvereinkump mèt de inheimse. Dat zien plaotse in de buurt, wie Kattek-Binne ("Katwijk aan den Rijn"), Rààinsburreg ("Rijnsburg", vreemp genoog mèt korte ei), Lààie ("Leiden") en Nòòrteg/Nòòrtek ("Noordwijk", i.'t b. Noordwijk aan Zee), meh ouch wijeraof gelege, concurrerende vèssersplaotse wie Vlaering ("Vlaardingen"), Skeveling ("Scheveningen"), Emuie ("IJmuiden", mèt sjwa aon 't begin) en Aàimend ("Egmond", veural Egmond aan Zee). Ouch veur Ingelse kösplaotse bestoon soms Katwijkse exonieme, wie Hipswicht ("Ipswich") en Skaerreburreg ("Scarborough").

'nen Dictionair vaan 't Katwijks kaom in 2020 nao vieftien jaor veurbereiing veerdeg.

Bezunderhede in de grammair

Naomwäörd

De naomwäörd valle veural op door reste vaan 't naomvalssysteem. 't Katwijks kint 'ne zoegenaomde casus obliquus, eine vörm veur de genitief, datief en accusatief same, die in e paar gevalle nog optrejt. De casus obliquus weurt gevörmp mèt d'n oetgaank -s es 't groondwoord op 'ne vocaal indeg (d'n awwen oetgaank vaan de genitief) en mèt 'n -e als de lèste letter vaan 't groondwoord 'ne consonant is (historisch d'n oetgaank bij d'n datief). 't Gebruuk vaan deze vörm beperk ziech tot persoensnaome, inhaajdsmaote en sommege veurnaomwäörd.

• Hè-je Janne nog 'ezien?
• Dat is Janne skoe.
• Dat boek is van Annes.
• We hebbe 'n kiste turf staen
• Ze ginge nae Lààie toe mit 'n vrachte vis
• Weete-je wies ik teuge-n-ekomme ben?
• Van wies is die fiets daer?

Es bepaolinge mierledeg zien en oet mier eigenaome bestoon weurt allein de lèste naom verboge. In zoe'n gevalle kin de naom 'ne döbbele of zelfs tripele buigingsoetgaank kriege: Dat huis is van Jan van Piet van Nellese. Verwante systeme tröf me aon in relikdialekte door gans Zuid-Holland. 't Gebruuk vaan de buiging bij inhaajdsmaote is väöl minder gebrukelek es de buiging vaan persoensnaome.

Naomvalle zien ouch es relik bewaord gebleve in stoonde oetdrökkinge mèt d'n datief of accusatief. De Vink (2004b) gief es veurbeelde uit-ter zàè ("vaan zie"), teuges-ten aevend, uit-ten òòge ("oet 't oug"), op, onder, nae den ete ("tijdens, oonder, nao 't ete") en in/deur de midde. Sommege daovaan tröf me ouch (dèks) boete Katwijk aon, neet allein in Zuid-Holland meh veural ouch (euveral) in Zieland.

Katwijkse substantieve kinne, wie haos alle Hollandse dialekte, twie geslachte höbbe: geslachtelek en oonzijeg. Aofgezeen vaan versteinde naomvalsoetdrökkinge wie heibove besjreve weurt tösse mannelek en vrouwelek laank gei versjèl mie gemaak.

't Miervoud weurt gevörmd op -e bij einlettergrepege stamme die op 'ne consonant oetgoon; bij wiedoet de mieste wäörd boe 't Standaardnederlands -en gebruuk. Oetzunderinge zien in de ierste plaots wäörd die op 'ne klinker indege: knie - knien ("knee(ë)"), skoe - skoen ("sjoon, sjeun"), tàè - tàèn ("tien(e)"), zàè - zàèn ("zie(ë)"), zo - zoon ("groos, groze"). Wäörd die op 'n -d indege kinne ouch zoe'n miervoud; de -d- is dao gans verdwene, zelfs zoonder 'n -j- achter te laote: blad - blaen, bròòd - bròòn, mand - màòn ("kö.rf, körf"). Umtot de -n in d'n incluster -en neet weurt oetgesproke, höbbe de paar wäörd die op 'n -e indege 'n miervoud op -s: bigge - bigges, skobbe - skobbes ("sjöb(be)"), vlagge - vlagges. Stapelmiervoud op -es - frequint in groete deile vaan Zuid-Holland - kump o.m. veur bij kip - kippes, mààid - mààides, vent - ventes.

Mèt de Katwijkse verkleinwäörd is get unieks. In 't inkelvoud weure ze gevörmp wie in de standaardtaol (allemaol indegend op -je), in 't miervoud indege ze allemaol op -ies. Alle verkleinwäörd op -ie is get wat op de Zuid-Hollandse eilen väöl veurkump, meh zjus neet in de umgeving vaan Katwijk, boe -ie allein nao bepaolde klaanke optrejt. Dit maak 't Katwijks systeem extra vreem. Dit kump op 't volgende neer: bakje - bakkies (Standaardnederlands bakje(s), Haags, Leids, Amsterdams bakkie(s), Oud-Beijerlands bakkie(s)); kannetje - kannetjies (Standaardnederlands kannetje(s), Haags, Leids, Amsterdams kannetje(s), Oud-Beijerlands kannechie(s)), dagje - daegies (Standaardnederlands dagje - da(a)gjes, Haags, Leids, Amsterdams daggie(s)). Sommege verkleinwäörd vörme ziech anders es in de Standaardtaol: bord - borretje ("teleur(ke)"; in de standaardtaol aofgekäörd meh in väöl Zuid-Hollandse dialekte wel gebrukelek). Bijwäörd die ziech vörme mèt 't verkleinwoordsuffix + s mutere volges dezelfde regele wie 't miervoud vaan verkleinwäörd: strakkies ("strak, later").

Veurnaomwäörd

Persoenleke veurnaomwäörd vertuine neet al te väöl versjèl mèt de ander Zuid-Hollandse dialekte. De beklemtoende veurwerpsvörm vaan ik is mijn (Stdnl. mij), dee vaan hij is zijn (Stdnl. hem). De oonbeklemtoende vörm zien wel me en 'm. Mijn en zijn koume door groete deile vaan Zuid-Holland veur, neet allein in relikdialekte. Veurwerpsvörm en bezittelek veurnaomwoord bij zij (inkelvoud) is heur. In de standaardtaol kump heur veur haar archaïsch euver; in ander streektaole es 't Hollands zien heur en verwante vörm evels hiel gebrukelek. Veur de twiede persoen miervoud kump neve jollie ouch jelui veur (obbenuits e woord wat in de standaardtaol es awwerwèts herkind weurt); veur de daarde persoen kint me heulie (vgl. hullie in groete deile vaan Zuid-Holland), veurwerpsvörm ouch heulie of d'rlui. U kump vaan oersprunk neet veur in 't Katwijks; 't is evels wel in gebruuk (geraak). In plaots vaan u zag me en zeet me nog dèks gewoen jij of sprik me de gesprekspartner mèt de daarde persoen aon.

't Katwijks is 'n Ingweoons dialek en heet daorum sinds zien oontstoon gei cognaot vaan zich. Aanders es in de res vaan Holland evels gebruuk me hei nog de wäörd 'm of d'r, wie in Hij wast 'm "Heer was ziech". Bij naodrök gebruuk me z'n ààge, d'r ààge ("ziechzelf"), die in 't Hollands achterland altied es reflexief gebruuk weure. 't Wederkierig veurnaomwoord - in 't Limbörgs nogal zeldzaam, meh soms presint in constructies wie d'ein-d'ander - is mekààr, soms mekander. Soms weurt 't opgeplits in ellek ... d'ààr/ander: Ellek gaf d'ààr 'n borrel.

Aonwiezende veurnaomwäörd zien deuze en dut veur kortbij (dutte in zelfstandeg gebruuk), die en dat veur wied-eweg en geune en gunt veur wied-eweg. Gunt en geune zien typische manifestaties vaan d'n aard vaan 't Katwijks es relikdialek; cognaote zien in sommege Limbörgse dialekte g'n en genne (in 't zuidooste vaan 't Heuvelland) en in awwerwèts Standaardnederlands gene en ginds(e). 't Gebruuk vaan die en dat is nogal beperk en trejt veural op bij zelfstendeg gebruuk. Geune en gunt weure, sterker es die en dat, in tegestèlling tot deuze en dut gevoolt. Dezelfde/'tzelfde bringk me tot oetdrökking mèt de/'t ààge: daer vaert 't ààge skip as gister.

Bij de oonbestumde veurnaomwäörd vèlt 't gebruuk vaan alles veur "edereine" op, wie ouch e paar archaïsmes: allegaer "allemaol" (collectief, tegeneuver distributief gebruuk allemael), allegerhand "allerhande" (in de standaardtaol nogal sjrieftaoleg), nimmendal "niks" (niemendal vreuger in de Hollandse spreektaol hiel gewoen, allewijl get awwerwèts), mieneg, menneg "väöl" (distributief; menig in 't Standaardnederlands typisch sjrieftaol), ààr(s) "aander(s)" (awwen Ingweoonse vörm, gebrukelek in Noord-Holland en Zieland meh in Zuid-Holland bekans euveral door ander vervaange) en verskààie "versjèllende" (mèt mie es twie leie; verscheidene in de standaardtaol allein sjrieftaoleg gebruuk). Ouch in dit verband kin me de oetdrökking veul in vijf neume, die "gans get" beteikent.

Betrèkkeleke veurnaomwäörd zien die en dat. Die heet es verboge vörm wies, mèt variante dies (veur manneleke persoene), wie-'r (veur vrouweleke persoene) en die-'r (veur miervoudege betrèkkinge). In situaties boe de standaardtaol wat vereis gebruuk 't Katwijks nog ummer dat: Dat nou die bròòdwinkel is, dat hààt ààndelek 'n slagerij eweest ("wat noe dee bekkerswinkel is, dat is eigelek 'n slechterij gewees"). Zjus zoeget geit op veur 't relatief bijwoord daer tegeneuver 't standaardtaoleg waar: In 't kaemertje daer me zatte was 't minstes vijfentwinteg graen.

Tèlwäörd

Aofgezeen vaan aofwiekinge in de oetspraok - zuug bove oonder "klaanklier" - höbbe de Katwijkse tèlwäörd nog e paar bezunderhede. In de hoeg tientalle kin 'n t- optrejje: tseuventeg, tacheteg, tnegenteg. In 't Middelnederlands waor die t- universeel, meh in de modern variante is ze allein bij tachteg gebleve. De t- veur tseuventeg en tnegenteg kump wijer allein veur in 't Wes-Vlaams.

In 't Middelnederlands, entans in 't Ingweoons, waor 't ouch gebrukelek um getalle wie twie'nhaaf en vief'nhaaf te beneume es functies vaan 't volgend gans getal. Die meneer vaan have tèlle is in 't groetste deil vaan Nederland en Vlaandere verdwene. In 't Katwijks kump 't evels nog wel veur: dord'allef, zusd'allef. Toch weurt dit tèlsysteem zelfs in 't Katwijks al es verawwerd gezeen. Allewijl kump 't veural nog veur in 't Fries.

E bezunder soort tèlwäörd zien de soort-distributiva, die mèt -gerand gevörmp weure: Ze hebbe driegerand vis evange "Ze höbbe drei soorte vès gevaange".

Werkwäörd

In de wèrkwäörd trejje e paar aofwiekinge op. 't Opvallendste zien de voltoejde deilwäörd die neet mèt ge- meh mèt e- beginne (dit kump op versjèllende plaotse in zoewel Wes- es Oos-Nederland verspreid veur): emaekt, evist. Ge- trejt soms op bij attributief gebruuk vaan 't deilwoord: gebrààide nette (meh: ze hààt de nette-n-ebrààid). Werkwäörd op -ere kriege, wie in 't Duits, gaaroet gei veurvoogsel: passeerd. Sommege wèrkwäörd, die in de standaardtaol in de voltoejde tije mèt zijn vervoog weure, krijge in 't Katwijks hebbe: ik heb eweest.

In de verleien tied weure zwakke werkwäörd volges de vertrojde kofschip-regel verboge. Veur alledrei persoene inkelvoud en miervoud gebruuk me daan dezelfde vörm: ik maekte, wij maekte. Bij werkwoordsstamme op -d of -t kin me ouch nog keze veur de Middeliewse vörm op -ede: meldede, zettede neve meldde, zette (vermeld es hiel awwerwèts veur Walcheren; wijer in Wes-Vlaandere te zeuke). De mieste sterke werkwäörd goon bij benaodering wie in de standaardtaol, meh dao is 'n aonzeenlek aontal oetzunderingen. Soms weurt de klinker neet verlengk in 't miervoud boe dit in de standaardtaol wel gebäört: zat - zatte (tegeneuver Stdnl. zat -zaten). Typisch aajd-Hollandse vörm veur oonregelmaotege werkwäörd in de tegewoordegen tied zien hebbe: jij heb, hij het/hàà(i)t, legge ("ligke" of "lègke"): hij lààit etc.

Wie in mier Zuid-Hollandse dialekte kin hij in de werkwoordsvörm geïncorporeerd weure: maektiede "maakden-'r".

Syntaxis

't Katwijks hèlt de greun volgorde aon. Dat hèlt in tot bij achtereinvolgende wèrkwäördsvörm (miestal in bijzinne) de persoensvörm achteraon kump; sumpeler gezag, tot de volgorde in zoe'n geval perceis umgekierd is wie in 't Limbörgs (wat de roej volgorde heet). Good Katwijks is daan ouch Ik denk iet dat-ie dat edaen hebbe ken veur "Iech dink neet tot 'r 't kin höbbe gedoon".

Bijwäörd vaan tied weure zoeväöl meugelek achteraon gezat: Ik gae hier nae links altijd, Hè-je-n-'m ezien gistere?

Dialekcultivatie

Tinus Tulp

Allewel tot väöl Katwijkers ziech wel bewös zien vaan de bezunderheid vaan hun taol weurt 't dialek neet hiel dèks gecultiveerd. In de plaotseleke gezèt De Katwijksche Post steit edersweek de cartoon Kappie, geteikend door Bert van der Meij. Wat muziek aongeit gief 't Tinus Tulp (pseudoniem veur Dirk van Duijn), 'nen arties dee Nederlands- en Ingelstaolege popleedsjes mèt Katwijkse tekste parodieert.

Literatuur

Populair-wetensjappelek

Allebei de werke zien veur dit artikel es bron gebruuk

• Cor van Bree, Taal in stad en land: Zuid-Hollands, Den Haag 2004, ISBN 90-12-09021-0. Besjrijf o.m. de verwantsjappe vaan 't Katwijks mèt aander Zuid-Hollandse (relik)dialekte.
• Leendert de Vink, Kleine Grammatica van het Katwijks. Voor iedereen die het dialect wil spreken, lezen of schrijven, Leiden 2004, ISBN 90-5997-011-X. Gief 'n vrij oetgebreide klaanklier, 'ne grammair en 'n idioticon (nao verweze es De Vink 2004b; zuug oonder).

Academisch-wetensjappelek

• Jo Daan, "Streektalen in Zuid-Holland. Een eerste verkenning" in: J. Daan, K. Heeroma, Zuidhollands. Bijdragen en Mededelingen der Dialectencommissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen XXX, Amsterdam 1965: pp. 5-31.
• G.S. Overdiep m.m.v. C. Varkevisser, De volkstaal van Katwijk aan Zee, Antwerpe/D'n Bos 1940. Besjrievende monografie.
• idd., Woordenboek van de volkstaal van Katwijk aan Zee, Antwerpe 1949; facsimile Katwijk 1987
• Leendert de Vink, Dialect en dialectverandering in Katwijk aan Zee, Leiden 2004. Dissertatie euver d'n invlood vaan 't Standaardnederlands op 't Katwijks (nao verweze es De Vink 2004a)

Extern links

• Katwijksen dictionair online
• De parabel vaan de Verlore Zoon in 't Katwijks (ter verglieking: dezelfde teks in 't Katwijks vaan 1874)
• Geluidsfragminte in 't Katwijks