Kelties

Keltiese tale
Geografiese verspreiding:	Wallis  Cornwall  Bretagne  Skotland  Man (eiland)  Ierland  Noord-Ierland
Genetiese klassifikasie:	Indo-Europees  Keltiese tale
Onderafdelings:	Eiland-Kelties Vasteland-Kelties
Verspreiding van Keltiese tale:    Deur 'n meerderheid    Deur 'n minderheid

Die Keltiese tale is die tale wat afstam van Proto-Kelties. Dit is 'n tak van die Indo-Europese tale wat deur die Kelte gepraat is, een van die eerste Europese groepe wat oor die hele kontinent versprei het. Die groep het uit die 5de eeu v.C. vanuit die sentrale deel van Europa getrek.

Kaart van die diachroniese uitbreiding van Keltiese stamme in Europa volgens 19de eeuse hipoteses:

   Kerngebied van die Hallstatt-beskawing (6de eeu v.C.)

   Grootste Keltiese magsuitbreiding in die 3de eeu v.C.

   Lusitaanse gebied van Iberië waar die presiese Keltiese invloed nie duidelik is nie

   "Ses Keltiese nasies" wat ook tans nog met 'n beduidende aantal sprekers van Keltiese tale spog

   Huidige Keltiese taalgebied

Kelties bestaan vandag uit vier lewendige gemeenskapstale, Iers-Gaelies, Skots-Gaelies, Wallies en Bretons wat op die randgebiede van state met ander meerderheidstale gepraat word. Twee ander tale, Manx-Gaelies en Kornies, het onlangs, Kornies in die 18de eeu en Manx-Gaelies in die 19de eeu, hulle status as gesproke gemeenskapstale verloor maar is die onderwerp van herlewingspogings. Benewens die randgebiede in hulle oorspronklike taalgebiede in Europa, word Keltiese tale ook in oostelike Kanada, Patagonië en deur verspreide groepe in die Verenigde State en Australië gepraat.

Keltiese tale wat intussen uitgesterf het, het ook die Romaanse en Germaanse tale wat dit verplaas het beïnvloed, soos byvoorbeeld die opname van 'n beperkte Galliese woordeskat in Frans en Keltiese invloed op Engels. Oral ter wêreld word plekname met Keltiese oorsprong ook aangetref.

Die sprekers van hierdie tale neem baie af en dit word veral deur Engels en Frans verdring.

Klassifikasie

Stamboom van Keltiese tale

Die Ses Nasies wat as die hartland van die moderne Kelte gesien word. Let daarop dat selfs in hierdie gebiede Kelties meestal 'n klein minderheid van die aantal sprekers uitmaak.

   Skots-Gaelies

   Iers-Gaelies

   Manx-Gaelies

   Wallies

   Kornies

   Bretons

Verspreiding van die huidige Keltiese tale

Daar kan maklik aangetoon word dat Kelties 'n lid van die Indo-Europese taalfamilie is. Kelties vertoon sekere argaïese eienskappe soos die gebrek aan 'n volledig ontwikkelde infinitief, die gebrek aan 'n werkwoord vir "om te hê", differensiasie van geslag in die drie en vier getalle en Onderwerp-Voorwerp-Werkwoord woordvolgorde in Keltiberies en Leponties.

Keltiese tale se mees ooglopende onderskeiding van ander Indo-Europese tale is die verlies aan die Indo-Europese *p soos geïllustreer deur Gaeliese woord vir voël, éan en Walliese edn teenoor Latyn penna en Grieks pterón. Daar word soms gemeen dat Kelties 'n spesiale verhouding met Germaans en Italies het. Dit is egter waarskynlik eerder as gevolg van taalkontak as taal-genetiese oorwegings.

Vasteland/Eiland Kelties	P/Q-Kelties
Proto-Kelties Vasteland-Kelties Gallies Leponties Noric taal Galaties Keltiberies Eiland-Kelties Goidelies Primitiewe Iers Oud-Iers Middel-Iers Iers-Gaelies Skots-Gaelies Manx-Gaelies Britonies Pikties Brits Kumbries Oud-Wallies Middel-Wallies Wallies Suidwestelike Britonies Bretons Kornies	Proto-Kelties P-Kelties Gallies Leponties Noriese taal Galaties Britonies Kumbries Pikties Oud-Wallies Middel-Wallies Wallies Suidwestelike Britonies Bretons Kornies Q-Kelties Keltiberies Goidelies Primitiewe Iers Oud-Iers Middel-Iers Iers-Gaelies Skots-Gaelies Manx-Gaelies

Keltiese tale word gewoonlik verdeel in die Eiland-Keltiese tale en Vasteland-Keltiese tale. Eiland-Keltiese tale verwys na die direkte voorgangers van die moderne keltiese tale, terwyl Vasteland-Keltiese tale na die vroegste ontwikkeling van die Keltiese tale verwys. In taalkundige opsig blyk dié klassifikasie egter meer ingewikkeld te wees.

Vasteland-Kelties is gedeeltelik geherkonstrueer uit plekname, geskrifte en aspekte wat uit Italies en Germaans geleen is. Vroeër was daar 'n onbekende aantal Vasteland-Keltiese dialekte, waaronder Gallies, Keltiberies, Leponties en Galaties. Verder is Kelties in die Romeinse provinsie Noricum gepraat en word 'n aparte dialek, Narbonenses, in die suide van Frankryk gepostuleer. Die Vasteland-Keltiese tale het almal uitgesterf en dit blyk dat Kelties teen 500 n.C. op die Europese vasteland geheel en al uitgesterf het.

In die Britse Eilande het Kelties egter oorleef as Pikties in Skotland, noord van die Forth-Clyde lyn, en in Ierland. In die Romeinse provinsie in Groot-Brittanje is die Britse tale deur Latyns beïnvloed, maar het dit oorleef en Noordelike en Suidelike variante ontwikkel wat tot Wallies, Kornies en Bretons gelei het. In Skotland is Pikties deur die Gaelies van setlaars uit Ierland vervang. Hulle het 'n kontinue Gaeliese taalgebied tussen Ierland, die Eiland van Man en Skotland gevestig, wat die voorloper van die hedendaagse Iers-Gaelies, Manx-Gaelies en Skots-Gaelies is.

Taalkundig word Kelties in P-Kelties en Q-Kelties verdeel opgrond van die tale se hantering van die Proto-Keltiese *k^w, wat *p geword het in die P-Keltiese tale en *k in die Q-Keltiese tale. In die klassifikasie is die Britoniese Keltiese tale, Wallies, Kornies en Bretons, P-Kelties en die Gaeliese tale Q-Kelties. Die Proto-Keltiese werkwoordwortel *k^wrin- "om te koop", het by voorbeeld pryn- geword in Wallies, maar cren- in Oud-Iers. Wanneer moderne Keltiese tale beskou word is, "Q-Kelties" ekwivalent aan "Goidelies" (Gaelies) en "P-Kelties" aan "Britonies", aangesien geen van die Vasteland-Keltiese tale oorleef het nie.

Die Invloed van Kelties op ander tale

Keltiese invloed op Frans

Voor die Romeinse besetting van Gallië, wat rofweg ooreenkom met vandag se Frankryk deur Julius Caesar in 58–52 v.C., is Gallië grootliks deur 'n Keltiese volk bewoon, wat die Romeine die Galliërs (Latyn: Galli) genoem het. Ten spyte van hierdie vroeë oorheersende Galliese bevolking het minder as 200 woorde met 'n Keltiese etimologie in Frans behoue gebly. Woorde vir plekke (ber, lande), plantname (berle, chêne, if) en wat oor landelike lewe en die aarde handel (mouton, tonne, crème, charrue, charriot, barde, baume, bouc, boue, brosse, caillou, cervoise, druide, magouille, orteil, souche) word vandag nog gebruik.

Ander Galliese woorde is deur Latyn in Frans ingevoer, veral woorde vir Galliese voorwerpe en gebruike wat vir die Romeine nuut was en waarvoor daar nie 'n ekwivalent in Latyn was nie (b.v. braies, ambassade en matras). Latyn het vinnig as gevolg van handel, amptelike funksies en opvoeding die lingua franca van die hele Galliese area geword. Dit is egter teen die 4de eeu nie meer deur die meerderheid van Galliërs gepraat nie.

Benewens die bydra tot die Franse woordeskat, het Kelties 'n aantal fonologiese en taalkundige invloede op Frans gehad.

Fonologiese veranderinge wat aan Kelties toegeskryf kan word sluit in:

• die opheffing van [o] na [u] (soos in alle keltiese tale)
• die verandering van [o] na /eu/ [ø] of [œ],
• [a] na [æ] na [e]*
• ct > xt > it (soos in lactem > lait)*
• die frikasering en skrapping van stemhebbende intervokaliese konsonante (g, d, b)
• die palatalisering van jod [j] na [dj] na [ž]; (ego > je)
• die diftongifisering van geslote lang /e/ na /oi/ (soos in die Britoniese tale [ui])
• die gebruik van liaisons en enchaînement (soos in alle Keltiese tale)
• nasalisering (soos in Bretons en Gaelies)
• die invoeging van epenthetic homorganic konsonante tussen nasale en liquids; simulare > sembler, *venira > viendra (soos in Wallies en Manx-Gaelies)

Taalkundige veranderings sluit in:

• besit aangedui deur à in plaas van de (ce livre est à moi) (soos in alle Keltiese tale)
• die Galliese c'est...qui, que gebruik vir beklemtoning
• tel in twintigs; quatre-vingts en in Oud-Frans treis vingts, cinq vingts
• die einde van die eerste persoon meervoud selfstandige naamwoord -ons (cf. Breton caromp, Welsh aethom)
• die invloed van betekenis en vorm van die woorde avec, car, oui, chez, aise, aveugle, tête, huitaine en quinzaine, fleur de farine, fois, en monde "mense"
• die gebruik van periphrastic frases om aspek aan te dui; i.e. en train de, venir de, après + verb, etc.
• die aanneem van die intensiewe voorvoegsel ro-, wat die moderne re- geword het (vergelyk: luire "om te glinster" vs. reluire "om te skyn"; tirer "om te trek" vs. retirer "om terug te trek, weg te neem")

Keltiese invloed op Engels

Keltiese volke het in ongeveer 600 v.C in die Britse Eilande aangekom en was die dominante kultuur toe die Angel-Saksiese kultuur en taal in die 6de en 7de eeue oor oostelike en Sentraal-Brittanje versprei het. In die uithoeke van die eiland het Keltiese tale egter behou gebly. Keltiese stamme het egter ook met die Germaanse aankomelinge vermeng wat daartoe gelei het dat elemente van hulle taal opgeneem is in wat uiteindelik Engels sou word.

Keltiese woorde is uit drie bronne in Engels ingevoer: woorde wat in die Germaanse tale opgeneem is in die Europese vasteland, leenwoorde wat oorgeneem is na die vestiging op die Britse eilande en woorde uit Ierland. Eersgenoemde was gewoonlik geassosieer met konflik en oorlog aangesien die Kelte baiekeer as huursoldate gesien is. Die tweede groep hou veral verband met plekke en laasgenoemde word baiekeer geassosieer met die kerstening van Brittanje.

Met die Normandiese verowering het 'n taalkundige hiërargie ontstaan waarin Kelties aan die onderkant geplaas is. Die lae status wat die Keltiese tale vir baie eeue gehad het, het waarskynlik gelei tot die geringe opname van Keltiese woorde in Engels. Woorde wat wel in Engels opgeneem is luit in bucket, car, crockery, noggin, gob, slogan en flannel, truant en gaol.

Eksterne skakels

• (en) "Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Celtic". Ethnologue. Besoek op 31 Maart 2018.
• (en) "Celtic languages". Encyclopædia Britannica. Besoek op 31 Maart 2018.