Kleszcze (pajęczaki)
| Ixodida | |||
| Leach, 1815 | |||
| Okres istnienia: kreda–dziś | |||
.jpg?lang=pl) kleszcz jeżowy (Ixodes hexagonus) z rodziny kleszczowatych | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd |
kleszcze | ||
| Synonimy | |||
| |||
Kleszcze (Ixodida) – rząd (lub takson innej rangi) pajęczaków z podgromady roztoczy. Zalicza się tu około 900 opisanych gatunków, zgrupowanych w 3 rodzinach: obrzeżkowatych (kleszcze miękkie), kleszczowatych i Nuttalliellidae (dwie ostatnie znane jako kleszcze twarde). Mają gnatosomę wyposażoną w lancetowaty i ząbkowany hypostom oraz nożycowate szczękoczułki, a stopy pierwszej pary odnóży zaopatrzone w narząd Hallera. Wszystkie są obligatoryjnymi, czasowymi pasożytami zewnętrznymi kręgowców. W ich cyklu rozwojowym występują kolejno: jajo, larwa, 1–8 stadiów nimfalnych oraz osobnik dorosły. Są nosicielami wielu groźnych chorób, przez co mają duże znaczenie medyczne i weterynaryjne.
Budowa
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała kleszczy wynosi od ułamków milimetra do 30 mm (większość nie przekracza 15 mm)[1][2], a jego zarys jest owalny lub okrągławy. Osobniki głodne są spłaszczone grzbieto-brzusznie, najedzone stają się bardziej wypukłe. Ciało składa się z gnatosomy i idiosomy[2].
Gnatosoma składa się z pierścieniowatej podstawy i osadzonych na niej: nogogłaszczków, hypostomu i wsuwanych do pochowek szczękoczułków – dwie ostatnie części tworzą ryjek. Przystosowany do ssania krwi i płynów tkankowych hypostom jest lancetowaty i uzbrojony w liczne, skierowane ku tyłowi ząbki pomocne w utrzymywaniu się w skórze żywiciela. Szczękoczułki mają dwuczłonowy trzon i nożycowate szczypce[1][2]. Szczękoczułki i nogogłaszczki wyposażone są w narządy zmysłowe. Gnatosoma zachowuje ruchomość względem idiosomy, dzięki osadzeniu w kamerostomie[2].
Na idiosomie znajdują się 4 pary (u nimf i dorosłych) lub 3 pary (u larw) odnóży, z których stopy pierwszej pary wyposażone są w narząd Hallera, służący wykrywaniu żywiciela. W rejonie trzeciej lub czwartej pary odnóży leży para przetchlinek. Oskórek idiosomy jest rozciągliwy, celem pomieszczenia znacznych ilości pokarmu, jednak, zwłaszcza u kleszczy twardych, wyposażony jest w ochronne tarczki. U wszystkich grup występują tarczki oddechowe (z przetchlinkami) i zawór analny (z odbytem). Na idiosomie często znajdują się także oczy lub inne fotoreceptory[2].
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]Wszystkie kleszcze są obligatoryjnymi, czasowymi pasożytami zewnętrznymi kręgowców. W ich cyklu rozwojowym występują kolejno: larwa, stadia nimfalne (jedno u kleszczowatych, 2–8 u obrzeżkowatych) oraz osobnik dorosły. Składanie jaj i poszczególne linienia odbywają się najczęściej poza ciałem żywiciela. Wyjątkiem są nieliczne kleszcze pozagniazdowo-stacjonarne, u których wszystkie linienia odbywają się na ciele gospodarza[2].
Liczba żywicieli w cyklu może być różna. U obrzeżkowatych jest ich wielu, przy czym larwa żeruje kilka–kilkanaście dni, a nimfy i dorosłe góra 2 godziny, w dodatku samice mogą żerować wielokrotnie, po każdym żerowaniu składając nową porcję jaj. U kleszczowatych żywicieli jest od 1 do 3. W cyklu trójżywicielowym po jednym na każde stadium, a w dwużywicielowym wspólnego gospodarza mają larwa i nimfa[2].
Większość obrzeżkowatych to kleszcze gniazdowo-norowe, które cykl życiowy przechodzą w gnieździe gospodarza. Natomiast większość kleszczowatych to kleszcze pozagniazdowe, które występują w wolnym środowisku (np. na łąkach i w lasach) i aktywnie wyszukują przemieszczających się żywicieli[2].
Zasadniczo żaden z gatunków kleszczy nie jest pasożytem człowieka. Większość kleszczy z rodziny Ixodidae żyje na polach lub w lasach, niektóre, jak kleszcz psi Rhipicephalus sanguineus są pasożytami zwierząt domowych. Nacinają ciało żywiciela i ssąc krew wprowadzają do ciała neurotoksyny, niekiedy prowadząc do paraliżu i śmierci[1].
Kleszcze są wektorami dla wielu chorób bakteryjnych, wirusowych i pierwotniakowych, m.in. boreliozy, anaplazmozy, tularemii, gorączka Q, gorączki krwotocznej[1][3].
Rozprzestrzenienie
[edytuj | edytuj kod]Kleszcze są kosmopolityczne, ale najliczniej zamieszkują tropiki i subtropiki[1][2]. W Europie występuje około 70 gatunków, z czego w Polsce na stałe 19[2] (zobacz: kleszcze Polski). W Polsce licznie występuje kleszcz pospolity (Ixodes ricinus), zwany też kleszczem pastwiskowym[1].
Systematyka i ewolucja
[edytuj | edytuj kod]Najstarsze znane szczątki kleszczy znalezione zostały w bursztynie i pochodzą sprzed około 99 milionów lat, z kredy. Należą do dwóch wymarłych rodzajów. Wszystkie pozostałe kopalne kleszcze, również kredowe, przypisane są do rodzajów współczesnych. Nie jest jasne kiedy i na jakim kontynencie kleszcze wyewoluowały. Współczesne hipotezy obejmują Gondwanę w permie, Afrykę Wschodnią w karbonie i Australię w dewonie. Jako ich żywicieli w mezozoiku rozważa się żółwie, gady ssakokształtne i opierzone dinozaury[4].
Dotychczas opisano około 900 gatunków współczesnych kleszczy[4][2] (871 do 2011 roku[5]). Klasyfikuje się je w trzech rodzinach[4][5]:
- Argasidae Koch, 1844 – obrzeżkowate, kleszcze miękkie
- Ixodidae Dugès, 1834 – kleszczowate
- Nuttalliellidae Schulze, 1935 – monotypowa z jednym gatunkiem: Nuttalliella namaqua
Jedna z hipotez łączy kleszczowate z Nuttalliellidae w klad kleszczy właściwych Ixodina, a obrzeżkowate umieszcza w monotypowym Argasina[2]. Wyniki badań molekularnych z 2014 wskazują jednak, że kleszczowate są bliżej spokrewnione z obrzeżkowatymi, a Nuttalliellidae stanowią klad bazalny[6].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f praca zbiorowa: Encyklopedia Audiowizualna Britannica. T. Zoologia I. 2006, s. 84-85.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Krzysztof Siuda: Kohorta: kleszcze — Ixodida. W: Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 1. Szczękoczułkopodobne, skorupiaki. Czesław Błaszak (red. nauk.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011, s. 153-173. ISBN 978-83-01-16568-0.
- ↑ Anna Grzeszczuk, Joanna M. Zajkowska, Borelioza, wyd. 2, Warszawa: PZWL, 2018, ISBN 978-83-200-5515-3.
- ↑ a b c Jason A. Dunlop, Dmitry A. Apanaskevich, Jens Lehmann, René Hoffmann, Florian Fusseis, Moritz Ehlke, Stefan Zachow and Xianghui Xiao. Microtomography of the Baltic amber tick Ixodes succineus reveals affinities with the modern Asian disease vector Ixodes ovatus. „BMC Evolutionary Biology”. 16, 2016. DOI: 10.1186/s12862-016-0777-y.
- ↑ a b Frédéric Beaulieu i inni, Superorder Parasitiformes Reuter, 1909, „Zootaxa”, 3148, 2011 (Animal biodiversity: An outline of higher-level classification and survey of taxonomic richness), s. 165–191 [dostęp 2017-02-28].
- ↑ Gu, X. B.; et al.. The complete mitochondrial genome of the scab mite Psoroptes cuniculi (Arthropoda: Arachnida) provides insights into Acari phylogeny. „Parasit Vectors”. 7 (340), 2014. DOI: 10.1186/1756-3305-7-340.
