Koncert Jankiela

„Koncert Jankiela” – ilustracja z roku 1881 Michała Elwiro Andriollego do jednego z pierwszych wydań „Pana Tadeusza”

Koncert Jankiela zwany także „Koncertem nad koncertami” – fragment Księgi XII (pt. „Kochajmy się!”) „Pana Tadeusza” – polskiego eposu narodowego autorstwa Adama Mickiewicza, w którym poeta przypomina historyczne wydarzenia poprzedzające rozbiory Polski i zachęca Polaków do zgody. Muzyczną ilustracją opisywanych zdarzeń Mickiewicz uczynił koncert, wykonany z okazji zaręczyn Tadeusza z Zosią przez Żyda – polskiego patriotę – Jankiela. Mickiewiczowski opis stał się inspiracją do powstania wielu utworów artystycznych, w tym obrazów i koncertów.

Budowa Koncertu Jankiela

Karta opisująca koncert Jankiela z „Pana Tadeusza” wydanego w Paryżu w 1834 roku.

Koncert Jankiela w opisie Mickiewicza ma charakter patriotyczny i jest muzyczną ilustracją dziejów rozbiorowych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Obejmuje okres 1791–1797, od uchwalenia Konstytucji trzeciego maja do utworzenia Legionów Polskich we Włoszech. Utwór podzielony jest na pięć części, z których każda bezpośrednio odnosi się do innego historycznego wydarzenia z historii Polski:

• Konstytucji trzeciego maja – konstytucji z 1791 roku, reformującej ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów,
• Konfederacji targowickiej – konfederacji magnackiego obozu republikanów przeciwko reformom tej Konstytucji,
• Rzezi Pragi – rzezi z 1794 roku, jakiej podczas powstania kościuszkowskiego dokonała armia carska mordując znaczną liczbę mieszkańców warszawskiej dzielnicy – Pragi,
• tułaczki żołnierzy polskich po I i II rozbiorze Polski i upadku powstania kościuszkowskiego przed powstaniem Legionów Polskich we Włoszech,
• powstania Legionów Polskich we Włoszech (muzycznie ilustrowanego Mazurkiem Dąbrowskiego) – które u boku Napoleona miały wyzwolić Rzeczpospolitą z ucisku trzech zaborców.

Warstwa muzyczna koncertu

Litewskie cymbały

Swój koncert Jankiel wykonywał na cymbałach – ludowym instrumencie strunowym, na którym dźwięk uzyskuje się przez uderzanie strun specjalnymi pałeczkami. Stary Żyd był wirtuozem tego instrumentu („Było cymbalistów wielu,/ Ale żaden z nich nie śmiał zagrać przy Jankielu (...) Wiedzą wszyscy, że mu nikt na tym instrumencie/ Nie wyrówna w biegłości, w guście i w talencie”). Według opisu Mickiewicza koncert oparty był na melodyce poloneza, do którego taniec wykonywali później goście weselni.

Polonez Jankiela zawierał w sobie następujące tematy muzyczne, zaczerpnięte z tradycyjnej polskiej muzyki ludowej:

• Polonez Trzeciego Maja – anonimowa pieśń skomponowana na cześć uchwalenia Konstytucji trzeciego maja oparta na melodyce poloneza,
• Pieśń o żołnierzu tułaczu – XVI wieczna pieśń żołnierska, nawiązująca do staropolskich żołnierskich lamentów, powstała na podstawie „Pieśni o kole rycerskim” z 1584 i „Dumy rycerskiej” (ok. 1597) Adama Czahrowskiego.
• Mazurek Dąbrowskiego – obecny hymn Polski, pierwotnie „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech” napisana przez Józefa Wybickiego, melodycznie oparta na motywach ludowego tańca – mazurka.

Koncert Jankiela ma wszelkie cechy improwizacji muzycznej bardzo często wykorzystywanej w tradycji muzyki ludowej. Jankiel spontanicznie używa w nim szeregu środków muzycznych mających na celu podniesienie dramatyzmu utworu oraz pobudzenie wyobraźni słuchaczy. Są to m.in. celowe fałszywe dźwięki, użyte dla ilustracji zdrady stanu targowiczan, wywołujące w słuchaczach wrażenie dysonansu lub gry na rozstrojonym instrumencie oraz dźwięki naśladujące odgłosy naturalne – odgłosy bitewne: „takt marszu”, „wystrzały”, jak również „jęk dzieci” i „płacze matek”, zastosowane w części nawiązującej do powstania kościuszkowskiego oraz rzezi Woli.

Koncert Jankiela jako inspiracja artystyczna

Dzieła muzyczne

Jan Czesław Moniuszko – Koncert Jankiela.

Literacki opis koncertu Jankiela zainspirował wielu polskich kompozytorów do stworzenia swojej muzyki:

• Pierwszą próbę skomponowania muzyki, zainspirowanej tą tematyką, podjął polski kompozytor Ludwik Nowicki, który w 1862 roku wydał w Wilnie „Koncert nad koncertami Jankiela: Polonez z poematu Pan Tadeusz”.
• W latach 90. XX wieku Wojciech Kilar skomponował muzykę do filmu „Pan Tadeusz” w reżyserii Andrzeja Wajdy. Na ścieżce dźwiękowej nie ma koncertu Jankiela, jako osobnego utworu – nie przewidział tego reżyser. W filmie znalazł się tylko krótki wstęp do weselnego poloneza (na CD z muzyką do filmu „Pan Tadeusz” znajduje się utwór Wojciecha Kilara, zatytułowany „Koncert Jankiela”).

…ja nie pisałem muzyki do poematu Mickiewicza, tylko do filmu Wajdy. (…) Nie ma w tym filmie koncertu Jankiela. Wiele osób mnie pytało, dlaczego. Sam Andrzej tłumaczył, że koncert Jankiela to jest materiał na osobny film. To by rozbiło całą dramaturgię. – Wojciech Kilar

W filmie Jankiel gra na cymbałach tylko przez chwilę, co stanowi jedynie wstęp do pełnoorkiestrowej formy Poloneza. Cymbały Jankiela na ścieżce dźwiękowej odgrywała artystka folkowa, perkusistka i cymbalistka Marta Maślanka-Stanisławska

Utwór został wykonany z okazji inauguracji polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, ale także dwustulecia rozpoczęcia akcji „Pana Tadeusza”. Prapremiera utworu odbyła się 3 lipca w Filharmonii Narodowej w Warszawie dla upamiętnienia 200. rocznicy przyjazdu Tadeusza do Soplicowa, wątku rozpoczynającego akcję poematu Adama Mickiewicza.

W prawykonaniu „Koncertu Jankiela” wystąpiła orkiestra Sinfonia Varsovia z udziałem cymbalistów z białoruskiego zespołu Wasilinki z Białoruskiej Państwowej Akademii, a poprowadził dyrygent Marc Minkowski. Kompozytor świadomie zrezygnował w swojej wersji „Koncertu Jankiela” z podążania ściśle za opisem Mickiewicza co stało się przedmiotem krytyki.

Koncert Jankiela w malarstwie

Maurycy Trębacz: Koncert Jankiela

• W 1858 roku Staloryt zatytułowany „Polonez”, przedstawiający koncert Jankiela, wykonał polski malarz i grafik Wojciech Gerson
• W latach 1868 i 1873 Juliusz Kossak wykonał dwie grafiki, pt. „Polonez” i „Koncert Jankiela”.
• W 1881 roku grafik i ilustrator książkowy Michał Andriolli wykonał ilustrację pt. „Koncert Jankiela” – do jednego z pierwszych wydań „Pana Tadeusza” oraz w 1888 roku drugą poświęconą tej samej tematyce pt. „Koncert nad koncertami”.
• Obraz zainspirowany koncertem pt. „Koncert Jankiela” wykonał Maurycy Trębacz polski malarz żydowskiego pochodzenia. Obraz zaginął podczas II wojny światowej.
• Miniaturę pt. „Koncert Jankiela” jako jedną z kart swojej pracy pt. „Statut Kaliski” wykonał polski malarz żydowskiego pochodzenia Artur Szyk.
• Edward Loevy wykonał ilustrację przedstawiającą grającego Jankiela do wydania Pana Tadeusza z roku 1890.
• Obraz pt. „Koncert Jankiela” wykonał polski malarz Józef Wilk.
• Obraz olejny pt. „Koncert Jankiela” namalował polski malarz Czesław Jan Moniuszko.
• Obraz olejny, przedstawiający koncertującego Jankiela wraz z publicznością, namalował w listopadzie 1883 roku Wojciech Kossak, przedstawiając swój portret jako Tadeusza. Ten sam malarz namalował w tymże roku koncert Jankiela na wachlarzu znajdującym się obecnie w Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej.
• Grafikę przedstawiającą koncert Jankiela narysował znany polski grafik Szymon Kobyliński

Bibliografia

• Walery Gostomski: Arcydzieło poezyi polskiej A. Mickiewicza „Pan Tadeusz”: studyum krytyczne. Kraków: 1894. [dostęp 2011-11-05]. Brak numerów stron w książce
• Stanisław Zetowski. Polskie pierwowzory muzyczne koncertów w „Panu Tadeuszu”. „Ruch Literacki”. 6, czerwiec 1931. [dostęp 2011-11-05]. brak numeru strony.
• Jadwiga Maurer: „Z matki obcej...”. Szkice o powiązaniach Mickiewicza ze światem Żydów. Fabuss, 1996. ISBN 83-902649-1-9. Brak numerów stron w książce
• Bogdan Zakrzewski: Konterfekty z „Pana Tadeusza”. Wacław Bagiński, 1997. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• PAP/fot. AKPA: Światowa prapremiera „Koncertu Jankiela” Jana A.P. Kaczmarka. [w:] Wirtualna Polska [on-line]. muzyka.wp.pl, 26 czerwca 2011. [dostęp 2011-10-29]. (pol.).
• "Koncert Jankiela" Jana A. P. Kaczmarka. [w:] Serwis Instytutu Adama Mickiewicza [on-line]. culture.pl, 2001-07-03. [dostęp 2016-01-02]. (pol.).
• Optymizm, energia, tempo - czyli „Koncert Jankiela”. Serwis Instytutu Adama Mickiewicza, 2011-11-08. [dostęp 2016-01-02]. (pol.).
• Fragment koncertu Jankiela z 3 lipca 2011 roku w Warszawie. [w:] Serwis Instytutu Adama Mickiewicza [on-line]. www.culture.pl. [dostęp 2016-01-02]. (pol.).