Ljudsko srce

Srce
LJudsko srce: A- aorta, B - leva komora, C - desna komora, D - Plućna vena
Koronarne arterije
Latinski	cor, cordis
Gray's	subject #138 1
MeSH	Heart

Srce (lat. cor, cordis), (grč. καρδια) je dvofazna mišićna pumpa koja svojim ritmičkim kontrakcijama prima krv iz vena, i potiskuje je u arterije. Na taj način srce omogućava stalni protok krvi kroz cirkulacioni sistem i normalnu razmenu materija u tkivima. Postojeći fiziološki mehanizmi regulišu srčani ritam i i na taj način prilagođavaju njegov rad (upumpavanje krvi u cirkulaciju), trenutnim potrebama organizma.

Srce se nalazi u sredogruđu grudnog koša, neposredno iza grudne kosti između levog i desnog plućnog krila, sa vrhom okrenutim nadole i koso ulevo. Donjom stranom ili bazom srce široko naleže na dijafragmu, koja odvaja grudni koš od abdomena. Srce je sa spoljne strane obmotano tankom dvoslojnom membranom - srčanom kesom, koja ga odvaja od ostalih organa središnjeg dela grudne duplje. Glavna uloga srčane kese je da pokriva srce i štiti ovaj tako važan organ u telu, od raznih unutrašnjih i spoljnih uticaja.

Srce je otprilike veličine stisnute pesnice, čija težina varira od 300 do 350 grama. Za jedan minut, u toku 60 do 80 srčanih „otkucaja“ (kontrakcija), kroz srce protekne 5 do 6 litara krvi, što predstavlja minutni volumen srca, i ukupnu količinu krvi u organizmu.

Crtež srca i krvnih sudova Leonarda da Vinčija iz 15. vek-a

Crtež srca Tomasa Bartolija iz 1673.

Istorijat

Već od primitivnog nivoa kulture ljudi su srce smatrali najvažnijim organom, ili jednim od najvažnijih u telu životinja i čoveka. Od pamtiveka ljudi smatraju srce plemenitim organom i za njega vezuje brojna magična i mitska verovanja. U jezicima većine evropskih naroda do danas očuvani su tragovi nekadašnjeg verovanja da je srce središte samilosti i nemilosrdnosti, srčanosti, ljubavi, besa i drugih emocija i karaktrernih osobina neke ličnosti. Do takvih shvatanja dovelo je više faktora: npr da svako uzbuđenje menja ritam i jačinu srčanih otkucaja, da su ranjavanja srca životinja ili ljudi po pravilu smrtonosna, da rad srca u živoj osobi nikad ne prestaje, da je srce smešteno u telu na privilegovanom mestu itd. Zato su sva magična značanja srca povezana sa razni žrtvenim običajima.

Najstarija naučna rasprava o srcu potiče iz staroegipatskog Ebersovog rukopisa iz oko 1550. p. n. e.. Egipćani su smatrali da je srce središte duševnog života, u prvom redu mišljenja. Zato su njihovi anatomski prikazi srca bili nejasni i netačni. Ali su oni istovremeno znali da je srce šuplji organ ispunjen krvlju, da je polazište velikih krvnih sudova, i da njegovi otkucaji stvaraju puls arterija.

Antički grčki lekari bili su složni u verovanju da je srce središte „prirodne toplote“ organizma i da se u njemu prečišćava i greje krv, ali su se istovremeno razmoimoilazili u shvatanjima o ulozi srca u psihičkom životu.

Alkmeon iz Krotona u 6. v.p. n. e. tvrdio je da nije srce već mozak središte intelektualnih i senzornih funkcija. Ali većina grčkih filozofa i lekara još dugo vremena zastupala je drugu mnogo stariju teoriju prema kojoj je srce centar mišljenja, osećaja i volje. Za ovu teoriju najviše se zalago Aristotel u 4. vek p. n. e..

Napredak u poznavanju građe srca učinili su sandrijski anatomi od 4. do 3. veka pre nove ere. Erazistrat je shvatio da je srce pumpa koja po mehaničkim principima tera krv u krvne sudove i vene, a ne centar osećanja.

Aleksandrijski anatomi su prvi opisali zalistke aorte i plućne arterije i donekle obijasnili funkcije papilarnih snopova.

Galen (129—199) došao je do zaključka da je srce pokretač krvi, koja se kreće kroz krvne sudove, i dobro poznavao srčane komore, perikard, srčane zalistke, koronarne arterije i foramen ovale. Galenovo učenje o srcu primenjivano je sve do 16. veka.

Slika vena iz Harvijevog dela (lat. Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus)

Poznavanju strukture srca veliki doprinos dali su srednjovekovni fiziolozi i naučnici; Ibn an-Nafis (koji je otkrio plućnu cirkulaciju) , A. Kasalpino (koji je prvi naslutio kretanje krvi kroz telo), Leonardo da Vinči (koji je izučavao mehaničku funkciju zalistaka) i Andreas Vezalijus koji je detaljno opisao morfologiju srca i izrazio sumnju u ispravnost Galenove teorije o propustljivosti srčane pregrade. Ovaj pionirski korak koji je učinio Vezalijus, u doba kada je trebalo preći preko svih predrasuda, nije bio nimalo lak, ali je imao veliki značaj za izučavanje anatomije, pa i anatomije srca u budućnosti .

Preokret u poznavanju uloge srca nasto je otkrićem velikog krvotoka od strane engleskog lekara Vilijama Harvija (1578 - 1657) koji je eksperimentalno dokazao da je srce pumpa koja po principima termodinamike gura krv u velike arterije, prihvata krv koji se u njega vraća iz vena i tako svojim ritmičkim stezanjem i rastezanjem održava stalnu cirkulaciju krvi u organizmu .

Anatomija srca

Srce je šuplji mišićni organ konusnog oblika, smešten u sredogruđu između pluća. Zatvoreno u perikardu, srce je u grudima koso postavljeno iza tela grudne kosti i delova susednih grudnih hrskavica, više u levoj nego na desnoj polovini grudne šupljine, tako da se oko jedna trećina srca nalazi sa desna a dve trećine sa leve strane središnje ravni tela.

Na srcu se razlikuju baza, vrh, dve površine i dva ruba. Baza srca (lat. basis cordis) je širi deo srca, usmeren prema gore, desno i nazad, a vrh srca (lat. apex cordis) usmeren je prema dole, levo i napred. Uzdužna os srca spaja sredinu baze i vrh, a proteže se ukoso od gore, desno i pozadi prema dole, levo i napred. Srce ima prednju ili grudnorebarnu površinu (lat. facies sternocostalis) i zadnju ili dijafragmalnu površinu (lat. facies diaphragmatica). Desni rub srca (lat. margo dexter) koji je oštar, i leva ivica srca koja je zaobljena, opisuju se kao treća površina ili plućna strana (lat. facies pulmonalis) srca.

Srce je glavni i centralni organ cirkulatornog sistema. Na bazi srca nalaze se tri velika krvna suda koji zajedno oblikuju krunu srca (lat. corona cordis). Sa desna nalevo, to su: gornja šuplja vena, trunkus pulmonalisis i aorta.

Šupljina srca podeljena je na: desnu i levu pretkomoru (lat. atrium dexter et sinister), te desnu i levu komoru (lat. ventriculus dexter et sinister). Srčana pregrada (lat. septum atrioventricularis), razdvaja desnu od leve strane srca. Deo pregrade između obe pretkomore naziva se međupretkomorna pregrada (lat. septum interatriale), a deo pregrade između obe komore naziva se međukomorna pregrada (lat. septum interventriculare). Pretkomore zauzimaju širi deo srca uz bazu, a komore čine donji uži deo uz vrh srca. Vrh srca pripada levoj komori.

Srce je, fiziološki gledano, sa svojim komorama i pretkomorama, dvostruka mišićna pumpa koja prima krv iz celog organizma i nakon oksigenacije u plućima, pumpa je po celom organizmu. Na taj način srce svojom aktivnošću pokreće cirkulaciju krvi u krvnim sudovima velikog i malog krvotoka.

Krv sakupljena sa periferije venskim sistemom dospeva u desnu pretkomoru, a potom prelazi u desnu komoru iz koje nastavlja put kroz pluća i njegovu cirkulaciju. Dakle desna strana srca sadrži vensku krv koju pumpa kroz mali (plućni) krvotok.

Arterijska krv (kiseonikom obogaćena i od ugljen-dioksida i drugih gasova „oslobođena“) iz pluća prvo dospeva u levu pretkomoru, zatim u levu komoru koja potom krv potiskuje u aortu. Dakle leva strana srca sadrži arterijsku krv koju pumpa u arterijski sistem, odnosno pokreće cirkulaciju krvi kroz veliki krvotok.

Antomija ljudskog srca: 1. Desna pretkomora, 2. Leva pretkomora, 3. Gornja šuplja vena,4. Aorta, 5. Plućna arterija, 6. Plućna vena, 7. Mitralni zalistak, 8. Aortični zalistak, 9. Leva komora, 10. Desna komora, 11. Donja šuplja vena, 12. Trolisni zalistak, 13. Plućni zalistak

Veličina

Osnovni parametri veličine srca odrasle osobe (prema Gajtonovoj „Medicinskoj fiziologiji“) prikazani su na ovoj tebeli:

Neki ključni parametri ljudskog srca (srednje vrednosti)
Veličina srca	dužina 12  cm, širina 8-9  cm, debljina 6  cm
Masa srca	~300  g (muškarci-280-350  g, žene 230-280  g)
Udarni volumen srca	70 cm3
Srčani izlaz (MVS) u mirovanju	~ 5,0  lit/min (muškarci - 5,6  lit/min, žene - 4,9  lit/min)
Srčani izlaz (MVS) u velikom naporu	20–25  lit/min
Rad	0,8  džula (leva komora) 0,16  džula (desna komora) 100.000  džula dnevno (ukupno)

Zdravo srce je teško oko 0,5 % ukupne telesne masa ili u proseku od 250 do 350 grama. Težina srca varira od osobe do osobe, i u muškarca je od 280 do 340 grama, a u žena od 230 do 280 grama.

Nakon rođenja zajedno sa ostalim organima srce nastavlja da raste u veličini i težini sve do kraja perioda rasta, stim što je rast srca više izražen kod muškaraca nego kod žena .

Srce, izloženo dugotrajnom fizičkom opterećenju (npr kod sportista) ili u toku kardiovaskularnih bolesti, može uvećati svoju mišićnu masu (težinu). Uvećanje srčane mase iznad 500 grama (tzv. kritična težina srca), može izazvati poremećaje u radu srca zbog neadekvatnog snabdevanja srca kiseonikom, kao posledice nesklada u razvoju srčanih (koronarnih) arterija koje se ne uvećavaju u istoj meri sa srčanim mišićem.

Suprotno ranijim pretpostavkama, čovek u toku svog života, obnavlja ćelija srčanog mišića, ali samo u ograničenoj meri. U uzrastu od 25 godina, godišnja regeneracija ćelija srčanog mišića je oko jedan odsto, da bi do 75 godine ona pala na 0,45 %..

Granice

Projekcija srca na prednjoj strani grudnog koša

Granice srca u grudnoj duplji i projekcija srčanih ušća (označeno slovima):
M - mitralno,
T - trikuspidalno,
A - aortno
R - plućno

Skeletotopski opisuju se sledeće spoljne granice srca, ili njegove projekcije, na prednjem (prsnom) zidu grudnog koša.

• Gornja granica je vodoravna linija u nivou drugog međuhondralnog prostora.
• Donja granica je horizontalna linija koja prolazi granicom trupa i ksifostiloidnog nastavka grudne kosti, tako da vrh srca leži u petom međurebarnom prostoru prst unutar medioklavikularne linije.
• Desna granica je vertikalna linija udaljena dva do tri santimetra od desne ivice grudne kosti.
• Leva granica je kosa linija koja se spušta od drugog levog međuhondralnog prostora do petog levog međurebrenog prostora, za prst medijalno (unutra) od medioklavikularne ili do vrha srca.

U odnosu na kičmeni stub srce je smešteno od petog do devetog grudnog pršljena. Međukomorna pregrada smeštena je skoro čeono.

U okvirima ovih granica srca važnost ima i projekcija pojedinih srčanih ušća, ne toliko za anatomiju, koliko za dijagnostiku. Praktično, značenje ovih mesta ogleda se u auskultaciji pojedinih ušća (prikazanih na slici desno) kao što su:

• M — ušće dvolistnog zalistka sluša u levom petom međurebrenom prostoru blizu grudne kosti,
• T — ušće trolistnog zalistka sluša se u području vrha srca,
• R — ušće plućnog zalistka sluša se u levom drugom međurebreni prostoru blizu grudne kosti
• A — ušće aortalnog zalistka sluša se u desnom drugom međurebreni prostoru blizu grudne kosti

Položaj

Položaj srca i pluća u grudnoj duplji

Prednja strana srca

Baza i zadnja (dijafragmalna) strana srca

Srce je smešteno asimetrično u srednjem i donjem delu sredogruđa (lat. mediastinum) grudnog koša, gotovo uvek s leve strane, između unutrašnjih, strana levog i desnog plućnog krila, iza donje polovine grudne kosti i susednih rebarnih hrskavica, a ispred grudnog dela kičmenog stuba, aorte i jednjaka.

Srce ima oblik nepravilne trostrane piramide, sa uzdužnom osovinom nagnutom u sagitalnoj ravni 40°, čija je baza (lat. basis cordis) okrenuta naviše, udesno i unazad a vrh je usmeren nadole, ulevo i napred. Na srcu razlikujemo tri strane, dve ivice, bazu i vrh.

Strane srca

• Prednja strana srca (lat. facies sternocostalis cordis) je okrenuta prema grudnoj kosti i rebrima pa se zbog toga zove grudno-rebarna strana. NJeni periferni delovi su neposrednom odnosu sa sredogrudnom (medijastinalnom) plućnom maramicom i plućima, dok je središnji deo grudnorebarne površine u direktnom odnosu sa grudnom kosti i rebrima. Taj deo površine srca odgovara površini 4. i 5. levog međuhrskavičnog prostora (prostor između hrskavica 4, 5. i 6. rebra).
• Leva strana srca (lat. facies pulmonalis) je najmanja i naleže na levo plućno krilo. Desni rub srca koji je oštar, i leva ivica srca koja je zaobljena, ograničavaju ovu stranu srca.
• Donja-zadnja strana srca (lat. facies diaphragmatica cordis) naleže na prečagu (dijafragmu). Ona se pruža koso na dole i malo unazad, obrazuje je komora srca, koja naleže na centralnu tetivu i mali deo levog mišićnog dela prečage. Od baze srca odvojen od baze do zadnjeg dela koronarnih sulkusa, a prešao je ukoso od bočnih uzdužnih sulkusa. Sa zadnje strane srca nalazi se jednjak.

Ivice srca

• Desna ivica srca (lat. margo acutus cordis) u odnosu je sa sredogrudnom (medijastinalnom) plućnom maramicom desnog plućnog krila. Formira se iznad desne pretkomore i pruža do ispod desne komore. NJen gornji deo zaobilazi pretkomoru i, skoro vertikalno, nalazi se iza treće, četvrte, pete desne rebarne hrskavice oko 1,25 cm od ivice grudne kosti.
• Leva gornja i leva donja ivica je kraća, i zaobljena: nalazi se se uglavnom oko leve komore, ali i neznatnim delom, iznad, i pored leve pretkomore. Ona se proteže od tačke u drugom levom međurebarnom prostoru, oko 2,5 mm od ivice grudne kosti, koso nadole, konveksno sa leve strane, sve do vrha srca.

Vrh srca

Vrh srca (lat. apex cordis) pripada većim delom levoj srčanoj komori. Jednim delom naleže na dijafragmu a drugim je u kontaktu sa prednjim zidom grudnog koša u nivou 5. levog međurebrenoga prostora za širinu prsta unutra od medioklavikularne linije (vertikalne linije koja na prednjoj strani grudnog koša, prolazi sredinom ključne kosti).

Baza srca

Baza srca (lat. basis cordis) je deo srca na kojme se nalaze veliki krvni sudovi koji izlaze iz srčanih šupljina ili ulaze u njih i grade srčanu krunu (lat. corona cordis). Sa spoljne strane pretkomore od komora odvaja dobro vidljiva brazda na prednjoj strani (lat. sulcus coronarius) srca u kojoj leže koronarne arterije.

Baza srca, usmerena je naviše, unazad, a na desnoj strani, je odvojen od petog, šestog, sedmog i osmog grudnog pršljena do jednjaka, aortom, i grudnim kanalom. Uglavnom je formira leve pretkomora, i, u manjoj meri, na njenom zadnjem delu desna pretkomora. Donekle četvorougaonog oblika, ona je u vezi; sa bifurkacijom plućne arterije iznad, a ispod je omeđena zadnjim delom koronarnog sulkusa, sa koronarnim sinusom. Desno je ograničena sulkusaom terminalis desne pretkomore, a na levoj strani ligamentom leve šuplje vene i kose vene leve pretkomore. Četiri plućne vene, po dve na obe strane, otvoriti za levu pretkomoru, gornje šuplje vene koja se uliva u gornji i donje šuplje vene koja se uliva u donji deo desne pretkomore.

Građa

Slojevi srca (epikard, endokard, miokard)

Mišići leve komore jače su razvijeni i najdeblji, kada se gleda na poprečnom preseku (transezofagealna ehokardiografija)

Srčani skelet i zalisci

Srce izgrađuju tri sloja; epikard, miokard i endokard:

Epikard

Epikard (lat. epicardium) je visceralni list perikarda i poseduje celomni epitel i sve serozne opne. Ispod epitela nalazi se vezivno i masno tkivo, koje je najdeblje u srčanoj brazdi, koja odvaja pretkomore od komora (sulcus coronaris). On presvlači i velike arterije koje izlaze iz srca. U subepitelnom masnom tkivu (koje se uvećava sa starenjem) nalaze se arterije i vene srca, kao i živci i limfni sudovi.

Ovo tkivo ima zaštitnu funkciju srca. Epikard proizvodi perikardijalnu tečnost koja olakšava kretanje srca u srčanoj kesi. Za vreme kontrakcije komora, talas depolarizacije se kreće od endokarda ka epikardu

Endokard

Endokard (lat. endocardium) je omotač koji iznutra prekriva srčane šupljine i sve izbočine i formacije koje se tu nalaze. Površina endokarda može biti glatka i ravna, ili izbočena u obliku gredica koje se nazivaju trabekule lat. trabeculae carneae. U nivou ušća endokard se izbočuje u duplikature, oblika listića ili polumesečaste zaliske (lat. valvula semilunaris). Ti listići oblikuju i zalistke na atrioventrikularnim ušćima .

Endokard se sastoji od endotela, subendotelnog vezivnog tkiva i mišićno-elastičnog sloja (glatke mišićne ćelije). Endokard sa mišićnicom srca, (miokard), spaja subendokardijalno vezivno tkivo u kojem se mogu videti velike, svetle Purkinjeove ćelije koje pripadaju sprovodnoj muskulaturi srca.

Miokard

Miokard ili srčani mišić (lat. myocardium) srca sastoji se od posebnih građenih poprečno-prugastih mišićnih vlakana, koja su deblja u području komora, a tanja u području pretkomora, i od specifične sprovodne srčane muskulature. Poprečno prugasta muskulatura srca naziva se i srčani skelet. U endomiziju se nalazi veliki broj krvnih kapilara.

Mišići obe komore su dobro razvijeni s tim da su mišići leve komore jače razvijena i najdeblji kada se gleda na poprečnom preseku. Razlog za to je što leva komora pumpa krv u sistemski krvotok gde je pritisak mnogo veći, za razliku od desne komore koja pumpa krv u plućni krvotok,

Srčani skelet

Skelet srca čine četri vezivna prstena koji se nalaze na bazi komora i obrazuju skelet srčanih ušća. Dva prstena okružuju desno i levo atrioventrikularno ušće, a dva prstena okružuju aortalno ušće i ušće plućnog trunkusa. Na tim prstenovima su i hvatište mišićnih vlakana miokarda pretkomora i komora kojima ti prstenovi potpuno razdvajaju ta dva miokarda.

Unutrašnjost

Srce je šupalj poprečno-prugasti mišić, koji se može podeliti na desnu vensku i levu arterijsku polovinu. Svaka polovina sastavljena je iz dve šupljine: pretkomore i komore. Leva i desna pretkomore ili atrijumi (lat. atrium dextrum et atrium sinistrum) i leva i desna komora ili ventrikuli (lat. ventriculus dexter et ventriculus sinister), međusobno su odvojene komornom i međukornom pregradom, zidom - septumom, koji sprečava mešanje krvi levog i desnog srca. Deo zida koji deli desnu i levu prekomoru zove se interatrijalni septum (lat. septum intratriale). Deo koji deli desnu i levu komoru zove se interventrikulni septum (lat. septum intraventriculre), i sastoji se od donjeg muskularnog dela i gornjeg oko 8 mm širokog tankog membranoznog dela. Pretkomore i komore na levoj strani srca čine levo srce, a pretkomore i komore na desnoj strani desno srce.

Desna pretkomora

U desnu pretkomoru (lat. atrium dextrum) ulivaju se gornja šuplja vena (lat. v. cava superior) i donja šuplja vena (lat. v. cava inferio). S obzirom da se gornja šuplja vena uliva u desnu pretkomoru sa gornje strane, a donja šuplja vena sa donje strane, vertikalni prečnik desne pretkomore u tom delu je najduži.

Ispred i ispod ušća donje šuplje vene uliva se koronarni sinus (lat. sinus coronarius).

Gornja šuplja vena dovodi krv iz glave, vrata, obe ruke i grudne šupljine. Donja šuplja vena dovodi krv iz trbušne i karlične duplje i obe noge. Koronarni sinus dovodi krv iz srčanih vena. Tako se u desnoj pretkomori sakuplja celokupna venska krv iz tela.

Zid desne pretkomore je najvećim delom gladak i ravan, izuzev u prednjem izdvojenom delu koji se naziva desna aurikula (lat. auricula dextra). Na zidu aurikule nalaze se brojni mišićni grebeni (lat. trabeculae carneae).

Na levom zidu desne pretkomore koji obrazuje pretkomornu pregradu (sepatum), nalazi se ovalno udubljenje (lat. (fossa ovalis), koje predstavlja ostatak fetalnog otvora između pretkomora.

Tokom sistole iz desne pretkomore krv se potiskuje kroz desno atrioventrikularno ušće (lat. ostium atrioventriculare dextrum) u desnu komoru. Zalistak desnog pretkomorsko-komorskog ili atrioventrikularnog ušća (lat. valvula atrioventricularis dextra ili (lat. valvula tricuspidalis) obrazuju tri listića; prednji, zadnji i septalni.

Leva pretkomora

U levu pretkomoru (lat. atrium sinistrum) ulivaju se četiri plućne vene (lat. venae pulmonales). Po dve vene dovode arterijsku krv iz svakog plućnog krila. Najduži prečnik ove šupljine je poprečan što odgovara smeru plućnih vena.

Zid leve pretkomore je glatka i ravna izuzev u prednjem izdvojenom delu koji se naziva aurikula (lat. auricula sinistra). Leva aurikula sadrži (lat. trabeculae carneae).

Krv iz leve pretkomore potiskuje se kroz levo atrioventrikularno ušće (lat. ostium atrioventriculare sinistrum) u levu komoru. Zalistak levog atrioventrikularnog ušća (lat. valva atrioventricularis sinistra ili valva bicuspidalis ili valva mitralis) obrazuju dva listića; prednji i zadnji (lat. cuspis anterior et posterior).

• Срчане шупљине
• 
  Desna strana srca
• 
  Leva strana srca
• 
  Srčana pregrada komora

Desna komora

Desna komora (lat. ventriculus dexter) ima oblik trostrane piramide kojoj je baza okrenuta prema pretkomori, a vrh prema vrhu srca. Poprečni presek ove šupljine je trouglast. Levi zid se izbočuje u šupljinu, i obrazuje međukomornu pregradu. Na bazi desne komore nalaze se dva otvora: desno pretkomorno-komorno ili atrioventrikularno ušće, koje leži desno i ušće plućnog stabla koji leži levo.

Tendinozne horde papilarnog mišića

Deo komore koji je ispod pretkomorno-komorno ili atrioventrikularnog ušća označen je kao ulazni deo, jer u njega krv ulazi iz pretkomore. Na zidu ulaznog dela nalaze se trabekule, (lat. trabeculae carneae). Deo komora ispod plućnog ušća naziva se izlazni deo, jer kroz njega krv odlazi u taj krvni sud. Zid izlaznog dela je gladak.

U desnoj komori prisutna su tri papilarna mišića, od kojih je najrazvijeniji prednji papilarni mišić (lat. m. papillaris anterior). On izlazi iz prednjeg zida komore i šalje tendinozne horde (lat. chordae tendineae) na prednji i zadnji listić trolistog zalistka.

Krv iz desne komore potiskuje se tokom sistole kroz desno arterijsko ušće (lat. ostium trunci pulmonalis) u plućnu arteriju, (lat. truncus pulmonalis).

Desno arterijsko ušće, (lat. valva trunci pulmonalis) obrazuju tri polumesečasta zalistka.

Leva komora

Leva komora (lat. ventriculus sinister) ima oblik kupe. Baza komora je okrenuta prema pretkomori, a vrh se podudara sa vrhom srca. Poprečni presek leve komore je okrugao. Mišići leve komora su izraženo debeli, i deblji su od zida desne komore. Desni zid obrazuje srčanu međukomorsku pregradu koja pretežno obrazuje muskulaturu leve komore i ima veću debljinu (lat. pars muscularis). Manji (membranozni) deo međukomorne pregrade je tanak i ne sadrži mišićna vlakna, (lat. pars membranacea).

Na bazi leve komore nalaze se levo atrioventrikularno ušće koje leži levo i aortno ušće koje leži desno. Na levoj komori takođe se razlikuje ulazni deo koji nosi naziv lat. trabeculae carneae i izlazni deo koji je glatkih zidova.

Srčana ušća

Pretkomorno-komorna ušća

Srčana ušća su otvori pomoću kojih pretkomore komuniciraju sa komorama. Na ovim ušćima se nalazi valvularni aparat (srčani zalisci), koji sprečavaju vraćanje krvi iz komora u pretkomore. Na desnom pretkomorno-komornom ušću je trolisni (trikuspidalni) zalistak lat. valvula tricuspidalis, a na levoj dvolisni (mitralni) zalistak (lat. valvula mitralis).

Trolisni zalistak

Trikuspidalna valvula ili trolisni zalistak (lat. valvula tricuspidalis), reguliše protok krvi između desne pretkomore i desne komore. Sastoji se od tri listića; prednjeg (A) zadnjeg (P) i septalnog (S), Septalni zalistak je najmanji, i povezan je sa kratkim hordama uz pregradni zid, i odgovarajući papilarni mišić. Prednji i zadnji zalisci su veći. Broju zalistaka odgovara i broj papilarnih mišića (prednji, septalni i zadnji papilarni mišić)

Dvolisni zalistak

Dvolisni zalistak koji zbog sličnosti sa biskupovom mitrom nosi naziv mitralna valvula (lat. valvula mitralis), omogućava kiseonikom obogaćenoj krvi da iz pluća preko leve pretkomore pređe u levu komoru. Sastoji se od dva zalistka; jednog ventralnog ili aortnog (A1,2,3) i jednog zadnjeg (P1,2,3) i dva pripadajuća papilarna mišića lat. mm. papillares).

Arterijska ušća

Otvori na arterijskim ušćima tj aorti - aortni zalistak i plućnoj arteriji - plućni zalistak (polumesečasti zalisci) su tvorevine preko kojih leva i desna komora komuniciraj sa plućnom arterijom i aortom. Ova dva zalistka sprečavaju vraćanje krvi iz aorte i plućne arterije u levu odnosno desnu komoru. Na ovim ušćima se nalaze po tri polumesečasta (seminularna) zalistka, koji formiraju prepreke u obliku „lastinog gnezda“ i koje u dijastoli krv u aorti, odnosno plućnoj arteriji, raširi u vidu „džepa“ što sprečava povratak istisnute krvi u srčane komore.

Aortni zalistak

Levo arterijsko ušće sa aortnim zalistkom (lat. valva aorte) je otvor preko koga leva komora komunicira sa aortom, i omogućava kiseonikom obogaćenoj krvi da iz leve komore uđe, u najveći krvni sud u telu, aortu Sastoji se od tri polumesačasta listića, koja se označavaju (LCC, RCC, NCC).

Plućni zalistak

Desno arterijsko ušće sa plućnim zalistkom (lat. valvula pulmonalis) je otvor preko koga desna komora komunicira sa plućnom arterijom. Ona omogućava regulaciju protoka krvi iz desne komore u plućne arterije. Kroz njega protiče krv koja se u plućima obogaćuje kiseonikom. Plućni zalistak, sastoji od tri polumesečasta listića, koji se označavaju (AC, LC, RC).

Ušća gornje i donje šuplje vene

Na gornjoj strani desne pretkomore nalazi se ušće gornje šuplje vene (lat. ostium v. cavae superioris), a na donjoj ušće donje šuplje vene (lat. ostium v. cavae inferioris) i venačnog (koronarnog) sinusa.

Ušća plućnih vena

Na zadnjem zidu leve pretkomore nalaze se četiri ušća plućnih vena (lat. vv. pulmonales sinistra et vv. pulmonales dextra).

• Srčana ušća
• 
  Baza srca, gledano odozgo
• 
  Trodimenzionalni ehokardiogram vrha srca i srčanih zalistaka
• 
  Baza srčanih komora nakon uklanjanja pretkomora

Mehanizam zatvaranja srčanih ušća

Analiza rada srčanog zalistka

Zalistci zatvaraju odnosno otvaraju ušća u određenoj fazi srčane akcije. Faza punjenja krvlju naziva se dijastola, a faza kontrakcije srčanog mišića i pražnjenje šupljine naziva se sistola.

U fazi dijastole pretkomore, komora je u fazi sistole. Tada su trolisni zalistak i dvolisni zalistak na pretkomorsko-komorskim ušćima zatvorene, a plućni zalistci i aortnai zalistak na arterijskim ušćima otvorene i komora se prazni.

U fazi sistole pretkomora, komora je u fazi dijastole. U tom su trenutku trolisni zalistak i dvolisni zalistak otvorene, a plućni zalistak i aortni zalistak zatvoreni i komora se puni krvlju.

Srčano pumpanje je proizvod ritmičke kontrakcije i opuštanja srčanog mišića, koji se naziva miokardijum. Pri kontrakciji zida pretkomora ili komora, zid se pomera unutar srca i potiskuje krv u komore. Ovaj pritisak tečnosti unutar komora primorava krv da napusti srce, i mišići koji čine zid pretkomore ili komore se opuštaju i primaju novu količinu krvi. Mišići zidova komora su deblji, jer za razliku od pretkomora (koje moraju da usmere krv do komora), komore usmeravaju krv do svih organa u organizmu, od najbližih do najdaljih, i zato moraju da imaju veću masu kako bi ostvarili veću snagu pumpanja.

Takođe, mišićni zid leve komore je deblji od desne, jer desna komora pumpa krv samo u pluća, dok leva komora pumpa krv u ostatak organizma. Pretkomore i komore sa obe strane srca (leve i desne) su odvojene pretkomorsko-komorskim zalistcima. Uloga ovih zalistaka je da kontrolišu tok krvi, tj. regulišu protok krv tako da ona teče iz pretkomore u komoru, a nikako u obrnutom smeru, iz komore u pretkomoru. Pretkomorsko-komorski zalistci se otvaraju i zatvaraju kao rezultat cikličnih promena pritiska sa svakim otkucajem srca. Kada je pritisak u pretkomori viši od onog u komori, zalistak se otvori, u suprotnom zalistak je zatvoren.

Mehanizam zatvaranja i otvaranja srčanih ušća

Krv iz venskog sistema dospeva u desnu pretkomoru, potom prelazi u desnu komoru, koja je potiskuje u pluća ili mali krvotok (prikazano plavim strelicama) Krv iz pluća prvo dospeva u levu pretkomoru, zatim u levu komoru koja potom krv potiskuje u aortu ili veliki krvotok (prikazano crvenim strelicama)

Cirkulatorni sistem i srce

Cirkulatorni sistem organa kod čoveka je zatvorenog tipa i čine ga: krv, krvni sudovi i srce; limfa, limfni sudovi i limfne žlezde. Ovaj sistem organizmu omogućuje razmenu kiseonika, hranjljivih materija i u njega se izlučuju produkti razmene materija iz ćelija i tkiva .

Cirkulatorni sistem se sastoji od dva podsistema, plućnog (mali krvotok) i sistemskog (veliki krvotok) cirkulatornog kruga. Plućni krug obuhvata sve krvne sudove u plućima i krvne sudove koji spajaju pluća i srce. Sistemski krug obuhvata sve ostale krvne sudove i organe u organizmu. Glavna razlika između ovih cirkulatornih podsistema je u sastavu krvi koja prolazi kroz njih.

Desno srce snabdeva krvlju plućni cirkulatorni krugu, dok levo srce snabdeva krvlju sistemski cirkulatorni krug. Krv ova dva podsistema se nikad ne meša (osim kod defekta pregrade srca). Oba podsistema se sastoje od velikog broja kapilara koji čine mrežu krvnih sudova u kojima se odvija razmena molekula.

Za krv koja napusti plućne kapilare kažemo da je oksidovana, jer je puna molekula kiseonika, koja se putem vaskulatornog sistema transportuje do organa. U organima dolazi do razmena materije, tj. kiseonik iz „sveže“ krvi se razmeni za ugljen dioskid, od kojeg ćelije moraju da se oslobode. Krv koja nosi ugljendioksid, naziva se deoksidovana krv, i transportuje se putem sistemskog cirkulatornog kruga. U dijagramima, ove dve krve su obojene plavom (za onu koja nosi ugljendioksid) i crvenom (za onu koja nosi kiseonik).

Putanja kojom se krv transportuje i obiđe ceo jedan krug unutar organizma je sledeća:

1. Leva komora pumpa kiseonikom obogaćenu krv u aortu i arterije koja transportuje krv u kapilare svih organa i tkiva u sistemskom cirkulatornom krugu.
2. Krv koja na nivou tkiva postane deoksidovana (osiromašena kiseonikom) u sistemskom cirkulatornom krugu venskim sistemom putuje natrag u srce i u njega se uliva putem gornje i donje šuplje vene u desnu pretkomoru. Gornja šuplja vena je odgovorna za prikupljanje krvi iz organa iznad dijafragme, dok je donja šuplja vena odgovorna za prikupljanje krvi iz organa ispod dijafragme.
3. Iz desne pretkomore krv otiče kroz trolisni zalistak do desne komore.
4. Desna komora pumpa krv u plućne arterije, koje dalje kroz pluća sprovode deoksidovanu krv. Pplućne arterije su jedine arterije u organizmu čoveka koje sprovode deoksidovanu krv.
5. U plućima dolazi do razmene materija, tj „stara“ deoksidovana krv vrši razmenu ugljen-dioksid-a za kiseonik, i postaje oksidovana krv, obogaćena kisonikom, koja zatim putuje plućnim venama do leve pretkomore.
6. Iz leve pretkomore, krv otiče kroz dvolistni zalistak i dolazi u levu komoru, odakle ponovo započinje već opisani put kretanja krvi.

Srčana (koronarna) cirkulacija

Kako je srčani mišić (miokard) pumpa koja neprestano radi, od velike je važnosti da bude stalno snabdevena dovoljnom količinom krvi. Krv koja ispunjava srčane šupljine pripada funkcionalnom krvotoku i ne može ishranjivati zidove srca. Zato mišićni sistem srca poseduje poseban krvotok ili srčanu (koronarnu) cirkulaciju koja se sastoji od arterija, arteriola, kapilara, venula i vena. Na srčanu cirkulaciju otpada oko 5 do 10 % minutnog volumena srca, što obezbeđuje protok kroz srčane krvne sudove od 250 do 350 sm³ krvi u minuti, za vreme mirovanja. Ova količina (volumen) krvi naziva se koronarni protok, koji u toku naporanog mišićnog rada može da se uveća za 4 do 5 puta.

Normalna koronarna cirkulacija je glavni preudslov za pravilan i nesmetan rad srca. Srčanu (koronarnu) cirkulacija čini arterijski i venski sistem krvnih sudova.

Srčana arterijska cirkulacija (označeno crvenom bojom)

Arterijski sistem srca

Arterijski sistem srca čine desna i leva srčana (koronarna) arterija (lat. a. coronaria dextra et sinistra). Ove arterije sa na svojim krajevima granaju u arteriole. Arteriole se zatim granaju u veliki broj kapilara. Srčane arterije izlaze iz početnog dela uzlazne aorte, iz sinusa polumesečastih listića aortnih zalistaka. Broj srčanih arterija može izuzetno varirati; tako npr. cirkumfleksna grana (lat. ramus circumflexus) leve srčane grane može formirati zasebnu arteriju iz levog sinusa uz otvor za levu srčanu arteriju .

Leva srčana (koronarna) arterija

Leva koronarna arterija (lat. a. coronaria sinistra) izlazi iz levog sinusa aortnog ušća i prošavši subperikardijalno između plućne arterije i leve aurikule proteže se kroz koronarni žljeb prema levo, i na prednjoj strani srca deli se na:

• Prednju međukomornu granu (lat. ramus interventricularis anterior), koja se proteže kroz istoimenu brazdu na prednjoj strani srca
• Cirkumfleksnu granu (lat. ramus circumflexus), koja nastavlja kroz koronarnu brazdu i pruža se prema pozadi obilazeći plućnu površinu srca.

Leva srčana arterija ishranjuje levu pretkomoru i levu komoru, preprednji papilarni mišić u desnoj komori, mali deo desne komoreplućni konus, deo srčane pregrade i prednji zid desne komore.

Desna srčana (koronarna) arterija

Desna koronarna arterija (lat. a. coronaria dextra) izlazi iz desnog sinusa aortalnog ušća, zatim se nakon prelaza subperikardijalno kroz koronarni žleb pruža udesno, obilazi desnu ivicu srca, između plućne arterije i desne aurikule, te se na prednjoj površini srca grana. Najveći ogranak je zadnja međukomorna grana (lat. ramus interventricularis posterior) koja se proteže kroz zadnju međukomornu brazdu na zadnjoj strani do vrha srca.

Desna srčana arterija ishranjuje desnu pretkomoru i komoru, Kejt-Flakov čvor (engl. Keith-Flack node) zadnji deo srčane pregrade, zadnji papilarni mišić u levoj komori i zadnju stranu leve komore i bulbus aorte.

Venski sistem srca

Većim delom se srčane vene (lat. venae cordis) ulivaju u sabirnu cisternu ili koronarni sinus (lat. sinus coronarius) koja se nalazi u zadnjem delu srčane brazde. Koronarni sinus se uliva u desnu pretkomoru. Na njegovom ušću nalazi se zalistak (valvula) sabirne cisterne. U oblasti tupog srčanog ruba u nju se uliva velika srčana vena (lat. v. cordis magna), kao i čitav niz pritoka.

Velika srčana vena polazi od vrha srca i ide kroz prednju međukomornu brazdu i ulazi u oblast koronarne brazde u koronarnom sinusu. Sa zadnje strane krv skuplja (lat. v.interventricularis posterior) koja prolazi kroz istoimenu brazdu. U oblasti leve pretkomore formira se (lat. v. obliqua atrii sinistri Marschall), ostatak Kuvierovog duktusa. Postoje i čitav niz sasvim malih srčanih vena (lat. vv. cordis minimae Thebesii) koje se direktno ulivaju u desnu pretkomoru i desnu komoru.

Poremećaj (oštećenje) funkcija srčane cirkulacije

Poremećaj (oštećenje) funkcija srčane (koronarne) cirkulacije dovodi do srčane ishemije, angine pektoris i smanjenih spsobnosti miokarda. Poremećaji najčešće nasataju kao posledica stvaranja aterosklerotskog plaka u koronarnim arterijama, stvarajući regionalne poremećaje protoka krvi kroz krvne sudove srca. Preciznije, kad god koronarni protok padne ispod onoga koji je potreban da zadovolji metaboličke potrebe srčanog mišića nastaje ishemija srca; najčešće praćena insuficijencijom srca, promenama u električnoj aktivnosti sprovodnog sistema srca (npr fibrilacija komora), infarktom miokarda itd. Za razliku od srčanih arterija srčane vene su obično bez aterosklerotskih plakova .

Sprovodni sistem srca

Srce je mišićna pumpa koja svojom ritmičkom kontraktilnom aktivnošću omogućava stalni protok krvi kroz cirkulatorni sistem i sve organe i tkiva. Srce radi samostalno (automatski) jer ima ćelije koje imaju posebnu ulogu u stvaranju i prenosu impulsa, u koje spadaju . ;

• Ćelije sopstvenog specifičnog autonomnog sistema za stvaranje i sprovođenje impulsa,
• Ćelije radne muskulature miokarda pretkomora i komora

Ćelije specifičnog autonomnog sistema

Ćelije specifičnog autonomnog sistema se odlikuju time da mogu da stvaraju i prenose impulse. Ovaj sistem čini sprovodna muskulatura srca, koja je po građi slična ćelijama radne muskulature. Razlika je u; boji koja je svetlija od ćelija radne muskulature, veličini koja je nešto manje (oko 10 μ) i što manjem broju miofibrila.

U ovom sistemu (histološki) izdvajaju se tri tipa ćelija: P-ćelije (pale- blede), prelazne i Purkinjejeve ćelije .

• P-ćelije se nalaze u središnjem delu sinusnog čvora ili atrioventrikularnom čvoru u nešto manjem broju. Oko ovih ćelija nađeni su nervni završeci i smatra se da bi P-ćelije mogle biti glavni stvaraoci impulsa, jer aktivnost atrioventrikularnog čvora može biti uplivisana impulsima vegetativnog (simpatičkog i parasimpatičkog) sistema
• Prelazne ćelije koje se nalaze oko P-ćelija. One najverovatnije nemaju veliku moć u stvaranju impulsa i njihova uloga sastoji se više u prenošenju impulsa od P-ćelija na Purkinnjejeve ćelije
• Purkinjejeve ćelije su najbrojnije. One se nalaze u marginalnim delovima sinusnog čvora i čine vezu sa ćelijama radne muskulature pretkomora. Purkinjejevih ćelije ima u konveksnom delu atrioventrikularnog čvora, gde primaju impulse sa pretkomora, zatim u atrioventrikularnom čvoru, posebno na prelazu atriventrikularnog čvora u Hisovom snopu, u samom Hisovom snopu i njegovim granama, sve do ćelija radne muskulature komora.

Ćelije radne muskulature miokarda pretkomora i komora

Ćelije radne muskulature miokarda pretkomora i komora su znatno veće oko (50-100 μ) i sastavljene su iz mnogoberojnih miofibrila, a ove iz sarkomera u kojima se nalaze osnovne kontraktilne strukture. U svakoj sarkomeri postoji heksagonalni raspored miozinskih i aktinskih niti, koje su, dok je ćelija u stanju mirovanja, odvojene. Pri aktivaciji mišićne ćelije dolazi do spoja aktina i miozina u aktinomiozin, koji dovodi do skraćenja (kontrakcije) sarkomere i razvoja mehaničke sile (pritiska) unutar mišićnih ćelija i mišićnih vlakana. Po završenoj kontrakciji, aktinomiozin se razdvaja u aktinska i miozinska vlakna .

Tokom napred navedenih aktivnosti dolazi do utoška odgovarajuće energije, koja se najvećim delom stvara iz ATP i kreatinin-fosfata (oko 85 do 90%), a manjim delom iz glikogena.

Stvaranje i sprovođenje impulsa

Sprovodni sistem srca ima ulogu stvaranja i provođenja nervnih nadražaja koji su odgovorni za ritmičku kontrakciju srca, u toku koje se prvo kontrahuju obe pretkomore, a potom i obe komore. On se sastoji od dva sistema: sinus-atrijalnog (pretkomorskog sistema) i atrioventrikularni sistem (komorskog sistem), koji su u međusobnoj vezi.

• Sprovodni sistem srca
• 
  Šematizovan prikaz Hisovog snopa
• 
  Sprovodni sistem srca (vidi legendu)
• 
  Kretanje električnih implulsa kroz srce i njihova registracija na EKG

Legenda: 1. Kejt - Flakov čvor, 2. Ašof-Tavarin čvor, 3. Hisov (AV) snop, 4. Levi krak Hisovog snopa, 5. Prednja leva grana,
6. Zadnja leva grana, 7. Leva komora, 8. Međukomorska pregrada, 9. Desna komora, 10. Desni krak Hisovog snopa

Sinu-atrijalni sistem

Sinu-atrijalni deo obrazuje istoimeni pretkomorni čvor, sinusni čvor, odnosno Kejt - Flakov čvor (engl. Keith - Flack), koji se nalazi u lumenu desne pretkomore, i leži između gornje šuplje vene i desnog uvastog nastavka (desne aurikule). Snop ovog čvora je dugačak 1 sm a širok 3 sm, i proteže se duž terminalnog grebena srca do donje šuplje vene.

Sinu-atrijalni čvor je predvodnik rada srca, iz koga se impulsi prvo šire kroz zid desne a zatim i leve pretkomore. U ovom čvoru, u ritmu od 60-80 otkucaja u minuti, javljaju se impulsi koji izazivaju kontrakciju miokarda pretkomora. Na taj način nastaje sistola pretkomora.

Akcioni potencijal srčanog mišića: Crevena linija-miokarda pretkomora, Zelena linija- atriventrikularnog čvora

Akcioni potencijal ćelija sinusnog čvora je mali (oko 60 mV) i odlikuju se zaobljenim vrhom. Tokom druge faze (spore repolarizacije) nema platoa, već odmah nastaje silazeći, descendentni krak, tako da se druga i treća faza manifestuje jednom silazećom linijom. U stvari odmah po izvršenoj depolarizaciji ćelija, nastaje repolarizacija ćelija sinusnog čvora. Tokom četvrte faze u ćelijama sinusnog čvora dolazi do spontanog rasta električnog potencijala po jednog kritičnog nivoa, koji dovodi do aautomatske aktivacije ćelija (automatska depolarizacija). Ukoliko kritični nivo nastaje naglo, brzo (nagib postaje strmiji), ukoliko je automatizam u stvaranju impulsa brži i srčana frekvencija veća. Sporiji razvoj kritičnog nivoa, praćen je sporijom srčanom frekvencijom.

Impuls koji polazi iz sinusnog čvora širi se poput oncentričnih talasa kroz središne delove miokarda pretkomora brzinom od 1 m/sek. depolarišući najpre miokard desne, a zatim i leve pretkomore. Ova aktivacija miokarda pretrkomora odvija se tokom 0,06 do 0.15 sec. (prosečno 0,09 do 0,11 sek) i manifestuje se talasom P na EKG.

Atrioventrikularni sistem

Impuls nastao u pretkomorama prenosi se u komore preko pretkomorno-komornog (atrio-ventrikularnog) dela sprovodnog sistema, koji sačinjavaju pretkomorno-komorni ili atrioventrikularni čvor (AV čvor), odnosno pretkomorno-komorni čvor ili Ašof-Tavarin čvor (engl. Aschoff - Tawara) koji se nalazi u nivou desnog pretkomorno-komornog (atrioventrikularnog) ušća i pretkomorno-komornog snopa ili Hisovog snopa koji direktno započinje od ovog čvora. Atrioventrikularni čvor, u odrasle osobe je veličine od 2 do 3 mm u širinu i 5 do 6 mm u dužinu. Debljina mu je oko 0,75 do 1 mm, a njegove veze ulaze u miokard desne i leve pretkomore i sa Hisovim snopom čine osnovni kontakt, koji ima posebna svojstva u sistemu sprovođenja impulsa sa pretkomora na komore.

Hisov snop predstavlja jedinu direktnu vezu miokarda pretkomora sa miokardom komora. Polazi od atrioventrikularnog čvora prema naniže i proteže se kroz membranozni deo međukomorne pregrade. Na gornjem kraju međukomorne pregrade deli se na dva kraka, levi i desni. Oba kraka protežu se kroz međukomornu pregradu do vrha srca, gde se granaju u zidu komora, sve do završnih Purkinijevih vlakana.

Nervni impulsi prvo stižu u papilarne mišiće, koji se zato prvi kontrahuju a potom sledi kontrakcija miokarda komora. Kontrakcija miokarda započinje u području vrha srca i širi se prema bazi komora.

Blokadom tog čvora neće uslediti sistola komora posle sistole pretkomora. U tom slučaju u mnogim ćelijama u miokardu komora pojaviće se nekontrolisano i spontano stvaranje novih nervnih impulsa što dovodi do nepravilnog rada ili fibrilacije komora .

Embrionalni razvoj

Začeci srca i cirkulatornog sistema čoveka uočavaju se sredinom treće nedelje embrionalnog razvoja. Rani razvoj srca je neophodan jer embrion veoma brzo raste i ne može više da se razvija samo uz pomoću difuzije hranljivih materija i kiseonika .

Kardiovaskularni sistem uglavnom potiče od:

• Splanhničkog mezoderma, koji daje začetak srca
• Paraksijalnog i lateralnog mezoderma u okolini otičkih plakoda
• Ćelija neuralne kreste, poreklom iz regiona između otičkih vezikula, kao i kaudalnog kraja trećeg para somita.

Prvobitni krvni sudovi poseduju zid sačinjen samo od endotela (primarni zid), kome se kasnije pridodaju okolni vezivnotkivni i glatko - mišićni elementi dajući sekundarni zid. U početnim fazama je ovaj sistem obostrano simetričan, a kasnije se ta simetrija gubi. Krv počinje da cirkuliše kroz krvne sudove kardiovaskularnog sistema u četvrtoj nedelji.

Razvoj srca

Prikaz prvobitne (primitivne) srčane cevi

Srce ljudskog embriona staro oko četrnaest dana (lat. Cor sigmoideum)

Srce se razvija iz mezenhima u području ventrolateralne strane kranijalnog dela primitivnog creva. U trećoj nedelji razvoja formiraju se od mezehimnih ćelija dve uzdužno postavljene cevčice, koje daju osnovu za endokard. Istovremeno sa formiranjem tih cevčica zadebljavaju visceralni listovi bočnih ploča u njihovom delu, pa se iz tog zadebljanja razvija miokard i epikard.

U daljem razvoju parna osnova endokarda u obliku cevčice pomera se prema sredini i spaja u jednu cev. Prvobitni miokard i epikard potpuno okružuju endokardijalnu cevčicu. Miokard i epikard povezuju endokardijalnu cevčicu sa prvobitnom perikardijalnom dupljom uz pomoću dorzalnog mezokardijuma (lat. mesocardium dorsale) Stim u vezi osnova miokarda i epikarda obuhvataju čitavu osnovu endokarda i odvajaju se od visceralnih listova bočnih ploča. Nakon toga srčana cev leži slobodno u delu jedinstvene šupljine, koja kasnije odgovara perikardijalnoj šupljini.

Dorzalni mezokardijum (lat. mesocardium dorsale) se gubi u srednjem delu tako da srčana cev ostaje povezana sa zidom perikardijalne duplje samo na svom kranijalnom i kaudalnom kraju. Kroz otvor na dorzalnom mezokardijumu komuniciraju desna i leva polovina perikardijalne duplje.

Srčana cev u početku leži visoko ispod viličnog nastavka, a zatim se polako spušta u grudni koš i pomera u levu stranu.

Krajem prvog meseca srčana cev se sastoji iz sledeća četiri dela idući od njegovog kaudalnog ka kranijalni kraju (vidi sliku):

• Venski sinus (lat. sinus venosus), u koji se ulivaju vene
• Prvobitna pretkomora (lat. atrium)
• Prvobitna komora (lat. ventricle)
• Srčani bulbus (lat. bulbus cordis), izlazni deo srčane cevi na koji se nadovezuje - (lat. truncus arteriosus)

Na spoljašnjoj površini srčane cevi između ovih delova nalaze se žlebovi:

• Između pretkomore i venskog sinusa, terminalni žleb - lat. sulcus terminalis
• Između pretkomore i komore, atriventrikularni žleb - lat. sulcus atrioventricularis, koji odgovara prvobitnom atrioventrikularnom ušću.
• Između komore i srčanog bulbusa, bulboventrikularni žleb - lat. sulcus bulboventricularis

Srčana cev raste u dužinu brže od okolnih delova, zbog toga se ona savija i poprima oblik latiničnog slova „S“. Zatim se uvrće oko uzdzužne osovine i to u nivou prelaza primarne pretkomore u komoru, tako da desna strana prelazi ventralno, a leva dorzalno, dok se u nivou prelaza komore u bulbus vrši uvrtanje (torzija) za 90 stepeni u suprotnom smeru (vidi sliku).

Venski sinus se nalazi dorzalno u odnosu na pretkomoru koja se nalazi dorzalno u odnosu na komoru. Pretkomora raste u širinu dajući bočne izbočine, buduće aurikule, koje obuhvataju arterijsko stablo i bulbus (lat. truncus arteriosus et bulbus).

Formiranje interatrijalnog septum

Unutrašnjost zadnje polovine srca ljudskog embriona starog oko trideset dana

Leđna strana srca ljudskog embriona starog tridesetpet dana

Najpre nastaje primarna (lat. septum primum), a nakon toga sekundarna pregrada (lat. septum secundum) koje učestvuju u pregrađivanje prvobitne pretkomore:

• Septum primum se prvo pruža od dorzokranijalnog do ventralnog zida; zatim se pruža kaudalno prema endokardijalnim jastučićima u nivou atrio-ventrikularnog otvora. Pre nego što se spoji sa njima ograničava odozgo foramen primum, koji se kasnije zatvara, a na gornjem delu septum primuma se javlja drugi otvor foramen sekundum.
• Septum sekundum polazi od dorzalnog ka ventralnom zidu desno od septum primuma. Spušta se zatim kaudalno i prekriva gornju ivicu foramena sekunduma dajući novi otvor koji se pruža odozdo naviše - foramen ovale. Preko njega krv prelazi u jednom smeru - iz desne u levu pretkomoru.

Septum primum i septum sekundum se prepokrivaju kao crepovi na krovu kuće, pri čemu septum primum vrši funkciju valvule koja reguliše protok krvi kroz ovaj otvor samo u jednom smeru. Septum primum srasta sa ivicama ovalnog otvora, nakon čega se formira fosa ovalis na desnoj strani intraatrijalnog septuma.

Foramen ovale se zatvara u prvih nekoliko nedelja nakon porođaja, a ponekad i do kraja druge godine života. U toku porođaja dete napravi prvi udah, pluća se šire, snižava se pritisak u desnom srcu i pojačava priliva krvi u levu pretkomoru, u kojoj raste pritisak zbog čega se u početku funkcionalno, a zatim i anatomski foramen ovale zatvara. U prosečno 70% osoba nakon rođenja se spajaju primarni i sekundarni septum te nastaje jedinstvena, celovita pregrada. Nepotpuno zatvaranje pregrade uzrokuje nastanak pretkomorskog septalnog defekta .

Sa podelom pretkomore, venski sinus, koji je razvučen poprečno se transformiše; njegova desna polovina ulazi u sastav desne pretkomore, a leva polovina obrazuje koronarni sinus. Na ušću sinusa u desnu pretkomoru nalaze se dve valvule, desna i leva, koje sprečavaju vraćanje krvi u venski sinus. One se spajaju i daju septum spurijum, koji iščezava i ostaje samo njegov donji rub; levi zalistak ulazi u sastav interatrijalnog septuma; desna se cepa u dva kraka i daje valvulu donje šuplje vene i valvule koronarnog sinusa.

Leva pretkomora potiče jednim delom od plućne vene i dve njene glavne grane (glatki deo), a drugi deo od prvobitne cevi .

Formiranje interventrikularnog septuma

Prikaz razvoja pretkomora (Ecker-Zeigler-model)

Transformacija bulbusa srca: Ao-arterijski trunkus, B-bulbus srca, RV-desna komora, LV-leva komora, P-plućna arterija

Šematizovan prikaz razvoja sečane pregrade, aortnog bulbusa i komora

Formiranje interventrikularnog septuma počinje nešto kasnije od interatrijalnog septuma. Interventrikularni septum počinje da raste od vrha primitivne komore naviše ka endokardijalnim jastučićima prvobitnog atrioventrikularnog otvora. Između njegovog vrha i endokardijalnih jastučića nalazi se prolazni interventrikularni otvor (lat. foramen interventriculare).

Interventrikularni otvor se zatvara sa formiranjem membranoznog dela međukomorne pregrade (lat. pars membrancea septi interventricularis), koji nastaje proliferacijom veziva u endokardijalnim jastučićima i grebenovima srčanog bulbusa; rastom membranoznog dela septuma naniže ka vrhu mišićnog dela septuma zatvara se interventrikularni otvor.

Proksimalni deo bulbusa ulazi u sastav komora, pri čemu na levoj komori on formira aortični vestibulum iz koga izlazi aorta, a na desnoj komori daje arterijsku kupu iz koje izlazi plućno arterijsko stablo

Komore srca imaju dvojno poreklo: deo komore potiče od primitivne komore, a deo potiče od srčanog bulbusa.

Podela bulbusa i arterijskog stabla (trunkusa)

Pre nego što se kompletira razvoj međukomone pregrade, u proksimalnom delu bulbusa počinje proliferacija vezivnog tkiva i formiranje dva spiralna grebena (desnog i levog), koji se pružaju ka arterijskom stablu (trunkusu). Spajanjem tih grebenova nastaje aorotno-plućna pregrada (lat. septum aorticopulmonale) koja deli bulbus i arterijsko stablo (trunkus) na dva dela: levo, koje daje ushodnu aortu (lat. aorta ascendens) i desni, koji daje plućno arterijsko stablo (lat. truncus pulmonalis).

Spiralni pravac pregrade uslovljava kasniji karakterističan odnos plućnog arterijskog stabla u odnosu na uzlaznu aortu: proksimalni deo se nalazi ispred, a distalni deo pozadi aorte

Srčani bulbus svojim proksimalnim delom ulazi u sastavu komora, a distalnim delom u sastavu arterijskog trunkusa. Na desnoj strani daje arterijsku kupu (infundibulum), a na levoj aortični vestibulum. Granica između ta dva dela bulbusa nalazi se u nivou aortnog ušća (lat. ostia arteriosa)

Poprečne preseke kroz aortalni bulbus na kome se fazno prikazuje formiranje aortalnog septuma.

Delovi grebena (desnog i levog) koji ostaju i nakon podele bulbusa i stabla (trunkusa) formiraju polumesečasti zalistak aorte i zalistak plućnog arterijskog stabla. Polumesečasti zalisci počinju da se razvijaju iz tri zadebljanja subendokardijalnog vezivnog tkiva, oko otvora aorte i plućnog arterijskog stabla. Ova zadebljanja se zatim izdubljuju i preoblikuju kako bi se formirala tri tanka listića.

Formiranje atrioventrikularnih zalistaka

Proliferacijom endokarda u nivou atrioventrikularnog otvora formiraju se pet endokardijalnih jastučića: na sredini otvora prednji i zadnji, na njegovoj levoj strani jedan manji levi i na desnoj strani dva manja desna (prednji i zadnji desni). U šestoj nedelji se daljim rastom prednji i zadnji srednji jastučić spajaju i dele jedinstveni atrioventrikularni otvor na desni i levi atrioventrikularni otvor.

Lateralni delovi prednjeg, zadnjeg i srednjeg jastučeta se spajaju i daju desno (lat. cuspis septalis), a levo (lat. cuspis anterio). Levo jastuče će dati (lat. cuspis posterior valvulae bicuspidalis), a prednji desni jastučić (lat. cuspis anterior), zadnji desni (lat. cuspis posterior valvulae tricuspidali). Kuspisi valvula su povezani sa miokardom komora, pri čemu tokom njihovog formiranja mišićna vlakna koja polaze od njihovih ivica daju (lat. chordae tendina), na čijim se krajevima razvijaju papilarni mišići.

Literatura

• Bogdanović, Dragoslav. Anatomija grudnog koša. Savremena administracija. 
• Braunwald, Eugene (1997). Heart disease: a textbook of cardiovascular medicine (5th izd.). Philadelphia: Saunders. ISBN 978-0-7216-5666-3. 
• Hajrudin Hadžiselimović (1977). Vaskularizacija sprovodne muskulature srca: naučnoistraživački projekat. UMC - Institut za anatomiju. 
• Daniel John Cunningham (1908). Manual of practical anatomy. W. Wood. 
• Johannes Sobotta; James Playfair McMurrich; W. Hersey Thomas (1914). Atlas and Text-book of Human Anatomy,: Vascular system, lymphatic system, nervous system and sense organs. W. B. Saunders company. 
• Ante Šercer (1967). Anatomija srca U:Medicinska enciklopedija: Sol-Z. Jugoslavenski leksikografski zavod. 
• Anatomija čovjeka. Jugoslavenska medicinska naklada. 1990. ISBN 978-86-7111-075-4. 
• Slavoljub V. Jovanović, Neva L. Lotrić (1987). Deskriptivna i topografska anatomija čoveka. Beograd, Zagreb: Naučna knjiga. 

Vanjske veze

Ljudsko srce na Wikimedijinoj ostavi

• Atlas of Human Cardiac Anatomy – Endoscopic views of beating hearts – Cardiac anatomy
• Heart contraction and blood flow (animation)
• eMedicine: Surgical anatomy of the heart
• Dissection review of the anatomy of the Human Heart including vessels, internal and external features
• Interactive 3D heart This realistic heart can be rotated, and all its components can be studied from any angle.
• Watch an animation explaining how the normal human heart works Arhivirano 2012-03-17 na Wayback Machine-u