Przejdź do zawartości

Mohammad Mosaddegh

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Mohammad Mosaddegh
محمد مصدق
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

19 maja 1882
Teheran

Data i miejsce śmierci

5 marca 1967
Ahmadabad

Premier Iranu
Okres

od 1951
do 1952

Poprzednik

Hosejn Ala

Następca

Ahmad Ghawam

Okres

od 1952
do 1953

Poprzednik

Ahmad Ghawam

Następca

Fazlollah Zahedi

podpis
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Mohammad Mosaddegh (pers. محمد مصدق Moḥammad Moṣaddeq, alternatywny często spotykany zapis nazwiska po polsku: Mosaddeq; ur. 19 maja 1882 w Teheranie, zm. 5 marca 1967 w Ahmadabadzie) – demokratycznie wybrany premier Iranu, urzędujący w latach 1951–1953. Doktor prawa. W 1951 roku wybrany Człowiekiem Roku przez tygodnik Time.

Mosaddegh był liberałem i demokratą, człowiekiem francuskiej formacji myślowej[1]. W czasie swoich rządów negocjował z Wielką Brytanią warunki eksploatacji złóż ropy naftowej, jednak w obliczu braku porozumienia, doprowadził do nacjonalizacji przemysłu naftowego, znajdującego się wówczas w rękach Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej (dziś koncern BP)[2][3][4]. Został obalony w zorganizowanym przez CIA[5][6] zamachu stanu w 1953 roku[7][8].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Wczesne życie

[edytuj | edytuj kod]
Mossadegh jako dziecko

Urodził się w rodzinie prominentnych teherańskich urzędników w dniu 16 czerwca 1882 roku. Jego ojciec Mirza Hidejatollah Asztiani był ministrem finansów dynastii Kadżarów, a matka Szachzadi Malika Tadż Chanum była wnuczką reformatorskiego księcia Abbasa Mirza[9][10][11]. W 1901 roku Mohammad ożenił się z Zahrą Chanum, z którą miał pięcioro dzieci (dwóch synów i trzy córki). W 1909 roku ukończył studia prawnicze na Instytucie Nauk Politycznych w Paryżu. W 1911 roku z powodu choroby powrócił do Iranu, a po pięciu miesiącach ponownie powrócił do Europy. W czerwcu 1913 roku otrzymał doktorat Uniwersytetu Neuchâtel w Szwajcarii. Mosaddegh stał się tym samym pierwszym Irańczykiem, który otrzymał doktorat na europejskiej uczelni. Przed rozpoczęciem poważniejszej kariery politycznej, jeszcze przed I wojną światową wykładał w Szkole Nauk Politycznych w Teheranie[12].

Wczesna kariera polityczna

[edytuj | edytuj kod]

Karierę polityczną rozpoczął w okresie rewolucji irańskiej rewolucji konstytucyjnej z lat 1905–1907. W wieku 24 lat został wybrany z okręgu Isfahan do nowo zainaugurowanego parlamentu perskiego, Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego. W tym okresie był również zastępcą przewodniczącego Towarzystwa Humanitarnego Mostowfi ol-Mamaleke[13]. W proteście przeciwko traktatowi brytyjsko-perskiemu z 1919 roku przeprowadził się do Szwajcarii, skąd powrócił rok później w odpowiedzi na zaproszenie nowego premiera Hassana Pirniara, który zaoferował mu objęcie urzędu ministra sprawiedliwości. W drodze do Teheranu minął miasto Sziraz, którego mieszkańcy próbowali go namówić na objęcie stanowiska gubernatora ostanu Fars. W 1921 roku ponownie trafił do rządu, gdzie został ministrem finansów w rządzie Ahmada Ghawama, a w czerwcu 1923 roku objął stanowisko ministra spraw zagranicznych rządu Hassana Pirniara. Przez pewien czas był gubernatorem Azerbejdżanu Irańskiego. W 1923 roku ponownie został wybrany do parlamentu. Gdy w 1925 roku zwolennicy Reza Pahlawiego wnieśli o detronizację dynastii Kadżarów i koronowanie na nowego szacha Pahlawiego, Mossadegh głosował przeciwko takiemu rozwiązaniu, twierdząc że podważa ono postanowienia irańskiej konstytucji z 1906 roku. W swoim przemówieniu w parlamencie pochwalił osiągnięcia Rezy jako premiera i zachęcał go do przestrzegania konstytucji i pozostaniu u władzy jako premier. Apele Mosaddegha nic nie dały i 12 grudnia 1925 roku parlament obalił urzędującego monarchę Ahmada Szaha Kadżara. Nowym monarchą został Reza, który zapoczątkował dynastię Pahlawi. Mosaddegh na wiele lat wycofał się z polityki pozostając w opozycji do nowego ustroju[14][15].

Powrót Mosaddegha do polityki umożliwiła abdykacja Rezy Szaha Pahlawiego w 1941 roku na rzecz Mohammada Rezy Pahlawiego (pod brytyjskim przymusem). W 1944 roku Mosaddegh ponownie wystartował do wyborów i został wybrany do parlamentu. W wyborach poprowadził on własną formację Jebhe Melli (Front Narodowy Iranu). Front Narodowy Iranu domagał się ustanowienia demokracji i likwidacji obcych wpływów w polityce Iranu, co osiągnąć dało się według partii zwłaszcza poprzez nacjonalizacje Anglo-Persian Oil Company. W 1947 roku wprowadzona przez rząd reforma uniemożliwiła Frontowi Narodowemu wejście do parlamentu[16].

Premier Iranu

[edytuj | edytuj kod]
Mosadegh z córką i synem

28 kwietnia 1951 roku został wybrany przez Madżlis premierem rządu stosunkiem głosów 79-12. Nowa administracja wprowadziła szereg reform społecznych, właściciele fabryk zostali przez nią zmuszeni do wypłaty świadczeń pracownikom, a chłopów zwolniono od pracy przymusowej u panów feudalnych[17]. Wkrótce po objęciu sterów rządu, doprowadził do nacjonalizacji (przejęcia z rąk brytyjskich) Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej[18]. W odpowiedzi na ten krok, Wielka Brytania wycofała swoich specjalistów z rafinerii w Abadanie, wydała embargo na handel z Iranem i rozpoczęła blokadę portów irańskich. W 1951 roku Wielka Brytania skierowała kwestię nacjonalizacji kompanii naftowej do ONZ oraz wzmocniła swoje siły morskie w pobliżu Iranu[19]. Premier Mosaddegh wybrał się osobiście do Nowego Jorku, gdzie na forum ONZ przedstawił stanowisko Iranu. Jego wystąpienie okazało się wielkim sukcesem dyplomatycznym, jednak w najmniejszym stopniu nie doprowadziło do zakończenia konfliktu. Mosaddegh w obliczu kryzysu pod koniec 1951 roku przeprowadził przyśpieszone wybory, które pokazały duże poparcie dla jego partii, szczególnie na obszarach miejskich[20].

Reformy Mosaddegha przyniosły mu popularność na całym świecie. W 1951 roku został ogłoszony Człowiekiem Roku tygodnika „Time”.

W lipcu 1952 roku gdy napięcie między rządem Mosaddegha a Wielką Brytanią osiągnęło moment szczytowy, a Iran zerwał stosunki dyplomatyczne z Brytyjczykami[21], Mossadegh zażądał od szacha przekazania zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi (interpretowaną wówczas jako prawo do nominacji ministra obrony) na ręce rządu wybieranego przez parlament. Szach odmówił, zaś Mosaddegh złożył rezygnację[22]. 16 lipca 1952 Madżlis wybrał na stanowisko premiera Ahmada Ghawama, probrytyjskiego byłego dziennikarza. Ghawam rozpoczął rządy od wznowienia negocjacji z Wielką Brytanią i zapowiedział rozliczenie Mosaddegha z decyzji o nacjonalizacji. Ghawam utrzymał się na stanowisku jednak tylko przez cztery dni; wystąpił przeciwko niemu nie tylko szach, ale i nacjonaliści, socjaliści z Tude, którzy 21 lipca 1952 wzniecili przeciwko rządowi powstanie[23] oraz zwolennicy organizacji religijnych zmobilizowani przez ajatollaha Abolghasema Kaszaniego[24]. W powstaniu zginęło lub odniosło poważne obrażenie 250 demonstrantów[25]. W obliczu kryzysu wojsko odmówiło dalszego tłumienia manifestacji[26]. Do władzy powrócił Mosaddegh. Doprowadził on do wszczęcia przeciwko Ghawamowi procesu, w którym oskarżono go o doprowadzenie do śmierci sześćdziesięciu trzech „męczenników” – ofiar powstania 21 lipca. Były premier nigdy nie stawił się przed specjalnym trybunałem, powołując się na zły stan zdrowia[23].

Mosaddegh w szybkim tempie przeprowadził wiele reform politycznych i społecznych m.in. wprowadził wolność słowa i zgromadzeń, umożliwił legalne działanie organizacjom lewicowym, w tym Tude, zapoczątkował działania zmierzające do zmiany struktury własności ziemi na wsi (reforma rolna)[27]. Premier rozpoczął proces demokratyzacji kraju i ograniczył władzę szacha[28].

Upadek Mosaddegha

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: zamach stanu w Iranie (1953).
Wiec zwolenników premiera

Agenci brytyjskiego wywiadu sprowokowali rozłam w rządzącej partii, na skutek którego od Mosaddegha odwróciło się kilku czołowych współpracowników[29]. Mosaddegh, obawiając się zamachu stanu ze strony brytyjskiej, zerwał stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytanią i wydalił wszystkich dyplomatów (i pracowników wywiadu zarazem)[30]. Wielka Brytania, nie będąc w stanie samodzielnie usunąć rządu Mosaddegha, zwróciła się o pomoc do Stanów Zjednoczonych Ameryki, które choć początkowo były niechętne uczestnictwu w tej akcji w końcu przystały na propozycję Brytyjczyków[31] – umożliwił to styczeń 1953 roku, gdy urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych objął popierany przez Partię Republikańską Dwight Eisenhower, który od początku swojej prezydentury rozpoczął walkę z komunizmem. Brytyjczykom za pomocą propagandy i fałszywych informacji wywiadowczych udało się przekonać Eisenhowera i jego doradców o konieczności reakcji w Iranie w obawie przed objęciem rządów przez komunistów i dostaniem się Iranu w strefę wpływów Związku Radzieckiego[32][33].

W marcu 1953 roku amerykański sekretarz stanu John Foster Dulles nakazał CIA (kierowanemu przez jego brata Allena Dullesa) sporządzenie planów obalenia Mossadegha[34]. W kwietniu CIA przeznaczyło na obalenie rządu Iranu milion dolarów[35]. Akcja znana jako operacja Ajax skoncentrowała się wokół irańskiego monarchy, którego starano się przekonać do obalenia Mossadegha, początkowo głównie na drodze prób przekupienia władcy i jego najbliższej rodziny[36]. Wywiad rozpoczął też akcję propagandową wymierzoną w rząd. Według niego nacjonaliści i socjaliści związani z rządem mieli rzekomo planować akcje wymierzoną w najwyższych przywódców religijnych[37]. W rezultacie rząd utracił poparcie religijnej części społeczeństwa i jej przywódców[38].

W sierpniu 1953 roku szach w końcu zgodził się na obalenie Mossadegha[39]. Monarcha zdymisjonował premiera drogą pisemnego dekretu[40]. Wkrótce po ogłoszeniu treści dekretu na ulicach miast wybuchły masowe zamieszki, z których część była finansowana przez amerykański rząd. W walkach ulicznych starli się ze sobą zwolennicy i przeciwnicy monarchy. Do roli przyszłego premiera wybrany został przez CIA i MI6, generał Fazlollah Zahedi[41]. Zahedi będący dawnym ministrem Mosaddegha został odsunięty od urzędu, gdy nakazał krwawo stłumić antyamerykańską demonstrację. W lutym 1953 roku został on nawet czasowo aresztowany po tym, gdy został podejrzany o planowanie z obcymi mocarstwami zamachu stanu[42]. O wyborze Zahediego przesądziła jego reputacja zdecydowanego i bezwzględnego dowódcy, jak również fakt, że był on przewodniczącym stowarzyszenia emerytowanych oficerów i miał duży posłuch wśród zdymisjonowanych przez Mosaddegha wojskowych[43]. 18 sierpnia 1953 puczyści przez radio ogłosili Zahediego nowym premierem[44], a dzień później wojsko przejęło faktyczną władzę w państwie. Sam Mossadegh został aresztowany, a jesienią tego samego roku odbył się jego proces pokazowy, w którym został on skazany na trzy lata więzienia i areszt domowy. Nowy rząd cofnął reformy poprzednika i przywrócił brytyjskie interesy gospodarcze w kraju[45]. Wielu bliskich współpracowników obalonego premiera (w tym ministrów) i jego zwolenników zostało poddanych torturom, straconych lub trafiło do więzień[46][47].

Mosaddegh w trakcie przebywania w areszcie domowym (1965)

Obalony premier został osadzony w areszcie domowym w Ahmadabad-e Mosaddeq niedaleko Kazwin, gdzie zmarł w 1967 roku[48].

Mossadegh we współczesnym Iranie

[edytuj | edytuj kod]

Po islamskiej rewolucji irańskiej w 1979 roku Mossadegh powrócił do łask, a obecnie jest jedną z najbardziej popularnych postaci historycznych Iranu[49].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Ryszard Kapuściński Szachinszach, s. 31.
  2. ↑ Kressin, W.K. „Prime Minister Mossadegh and Ayatullah Kashani”. dtic.mil. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-12)]..
  3. ↑ Milani, Abbas (2008-11-01). Eminent Persians. ISBN 978-0-8156-0907-0.
  4. ↑ Milani, Abbas (2011-01-04). The Shah. ISBN 978-0-230-11562-0.
  5. ↑ Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. s. 775 oraz 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.
  6. ↑ Bryne, Malcolm (18 kwietnia 2013). „CIA Admits It Was Behind Iran’s Coup”. Foreign Policy.
  7. ↑ „In declassified document, CIA acknowledges role in '53 Iran coup”. Cnn.com.
  8. ↑ Saeed Kamali Dehghan; Richard Norton-Taylor (19 kwietnia 2013). „CIA admits role in 1953 Iranian coup”. The Guardian.
  9. ↑ Farhad Dība Mohammad Mossadegh: Political biography, s. 4.
  10. ↑ Benjamin Frankel The Cold War, 1945-1991: Leaders and other important figures in the Soviet Union, Eastern Europe, China, and the Third World.
  11. ↑ Afkhami, Gholam Reza (2009). The life and times of the Shah. University of California Press. s. 110. ISBN 0-520-25328-0.
  12. ↑ Kinzer, Stephen ([październik 2008). „Inside Iran’s Fury”. Smithsonian Magazine.
  13. ↑ Baktiar, Salar (2004). „The life of Mirza Hassan Khan, Mostofi Al Mamalek”. iransociety.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-24)]..
  14. ↑ „Centers of Power in Iran”. CIA. maj 1972.
  15. ↑ Kinzer, All the Shah’s Men (2003) s. 60.
  16. ↑ Kinzer, All the Shah’s Men (2003) s. 135.
  17. ↑ Nothing new in the world. atimes.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-03-07)]..
  18. ↑ Alan W. Ford, The Anglo-Iranian Oil Dispute of 1951-1952. University of california Press, Berkeley 1954, s. 268.
  19. ↑ Abrahamian (1982) s. 268.
  20. ↑ Abrahamian (1982), s. 268–270.
  21. ↑ Ervand Abrahamian: Historia współczesnego Iranu. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 162. ISBN 978-83-05-13597-9.
  22. ↑ Abrahamian (1982), s. 270–271.
  23. ↑ a b Abbas Milani, Eminent Persians, wyd. 1st ed, Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press, 2008, s. 161–164, ISBN 978-0-8156-0907-0, OCLC 225870858.
  24. ↑ Richard Y.: Ayatollah Kashani: Precursor of the Islamic Republic?, [w:] red. N. Keddie, Religion and Politics in Iran. Shi’ism from Quietism to Revolution, Yale University Press, New Haven & London 1983, s. 110–111.
  25. ↑ Abrahamian (1982), s. 271.
  26. ↑ Abrahamian (1982), s. 272.
  27. ↑ Abrahamian (1982), s. 273.
  28. ↑ Zabih, Sepehr. The Mosaddegh Era: Roots of the Iranian Revolution, s. 65.
  29. ↑ Kinzer, All the Shah’s Men (2003) s. 159.
  30. ↑ No traction for proposal to name street after Mosaddegh. Tehran Times.. [dostęp 2015-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-06-14)].
  31. ↑ Saikal, Amin, The Rise and Fall of the Shah, Princeton University Press, 1980, s. 42.
  32. ↑ Review of All the Shah’s Men, Jonathan Schanzer.
  33. ↑ Mark J. Gasiorowski i Malcolm Byrne Mohammad Mosaddegh and the 1953 Coup in Iran, Syracuse University Press, May 2004. ISBN 0-8156-3018-2, s. 125.
  34. ↑ Malcolm Byrne, ed. (2 stycznia 2000), The Secret CIA History of the Iran Coup, 1953, George Washington University.
  35. ↑ Halberstam, David (1993). The Fifties. New York: Ballantine Books. s. 366–367. ISBN 0-449-90933-6.
  36. ↑ Kinzer, Stephen (2003). All The Shah’s Men. New Jersey: John Wiley &Sons. s. 7. ISBN 0-471-26517-9.
  37. ↑ Risen, James (16 kwietnia 2000). „SECRETS OF HISTORY: The C.I.A. in Iran -- A special report.; How a Plot Convulsed Iran in '53 (and in '79)”. New York Times.
  38. ↑ Nasr, Vali, The Shia Revival, Norton (2006), s. 124.
  39. ↑ Kermit Roosevelt Jr. Countercoup: The Struggle for the Control of Iran (McGraw-Hill, 1979) ISBN 0-07-053590-6.
  40. ↑ Kaveh Farrokh, Iran at War: 1500–1988, Oxford: Osprey Publishing, 2011, s. 449, ISBN 1-78096-221-5, OCLC 773578413.
  41. ↑ Ervand Abrahamian: Historia współczesnego Iranu. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 175. ISBN 978-83-05-13597-9.
  42. ↑ Historia Iranu, Anna Krasnowolska (red.), Marek Jan Olbrycht, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 847, ISBN 978-83-04-05047-1, OCLC 750640907.
  43. ↑ S. Kinzer, All the Shah’s Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror, John Wiley and Sons, 2003, ISBN 978-1-118-14440-4, s. 142-143.
  44. ↑ Ervand Abrahamian: Historia współczesnego Iranu. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 167. ISBN 978-83-05-13597-9.
  45. ↑ Historia Iranu, Anna Krasnowolska (red.), Marek Jan Olbrycht, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 848–849, ISBN 978-83-04-05047-1, OCLC 750640907.
  46. ↑ Persian Oil: A Study in Power Politics by L.P. Elwell-Sutton. 1955. Lawrence and Wishart Ltd. London. s. 315.
  47. ↑ Mehran Kamrava (2011) The Modern Middle East:A Political History Since the First World War, University of California Press, s. 148.
  48. ↑ Abrahamian, Ervand, Iran Between Two Revolutions (Princeton University Press, 1982), s. 280.
  49. ↑ Noreena Hertz, The Silent Takeover: Global Capitalism and the Death of Democracy, HarperCollins, 2003, ISBN 0-06-055973-X, s. 88.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Ryszard Kapuściński, Szachinszach, Warszawa: Czytelnik, 1996, ISBN 83-07-02522-2, OCLC 835288190.
  • Stephen Kinzer All the Shah’s Men, John Wiley & Sons, 2003, ISBN 0-471-26517-9.
  • Abrahamian, Ervand, Khomeinism: essays on the Islamic Republic. Berkeley: University of California Press, c 1993. 0-520-08173-0
  • Abrahamian, Ervand, Iran Between Two Revolutions, Princeton University Press, 1982
  • Amir Taheri, The Persian Night: Iran under the Khomeinist Revolution, New York: Encounter Books, 2009, ISBN 978-1-59403-240-0, OCLC 221149405.
  • Farhad Diba, Mohammad Mossadegh; A Political Biography, London: Croom Helm, 1986, ISBN 0-7099-4517-5, OCLC 13666341.
  • Mostafa Elm, Oil, Power, and Principle: Iran’s Oil Nationalization and Its Aftermath, wyd. 1st pbk. ed, Syracuse: Syracuse University Press, 1994, ISBN 0-8156-2642-8, OCLC 34041655.
  • Mark J. Gasiorowski, U.S. Foreign Policy and the Shah: Building a Client State in Iran, Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1991, ISBN 0-8014-2412-7, OCLC 22543360.
  • Mary Ann Heiss, Empire and Nationhood: The United States, Great Britain, and Iranian Oil, 1950–1954, New York: Columbia University Press, 1997, ISBN 0-231-10819-2, OCLC 36372316.
  • Sattareh Farman Farmaian & Dona Munker, Daughter of Persia: A Woman’s Journey from Her Father’s Harem through the Islamic Revolution. New York: Three Rivers Press, 2006. ISBN 0-307-33974-2.
  • Stephen Kinzer, All The Shah’s Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror, John Wiley & Sons, 2003, ISBN 0-471-26517-9.
  • Stephen Kinzer, Overthrow: America’s Century of Regime Change from Hawaii to Iraq, Times Books, 2006, ISBN 0-8050-7861-4.
  • Nikki R Keddie, Modern Iran: Roots and Results of Revolution, Yann Richard, Nikki R Keddie, New Haven, Conn.: Yale University Press, 2003, ISBN 0-300-09856-1, OCLC 52203239.
  • Homa Katouzian, Musaddiq and the Struggle for Power in Iran, I B Tauris & Co, 1991, ISBN 1-85043-210-4.
  • Mark J. Gasiorowski, The 1953 Coup D’État in Iran, International Journal of Middle East Studies, cz. 19, s. 261–286 (1987). JSTOR
  • Tom Gabbay, „The Tehran Conviction” William Morrow, (2009), ISBN 978-0-06-118860-2.
  • Mehdi Shamshiri: Zendegi Nameh Mohammad Mossadegh. ISBN 978-0-578-08305-6.
  • Christopher De Bellaigue, Patriot of Persia, London: Bodley Head, 2012, ISBN 978-1-84792-108-6, OCLC 758984434.
Ludzie roku tygodnika „Time”
XX wiek
XXI wiek
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Mosaddegh&oldid=74481198”