Muhassıl

Muhassıl ya da Muhassıl-ı Emval, Osmanlı İmparatorluğunda vergi tarhı ve tahsilinden sorumlu olan devlet memurlarına verilen addır. Selçukilerin temel olduğu sistem Osmanlı İmparatorluğu kuruluş dönemiden itibaren üretim ve toprağa bağlı vergilerin devlet adına toplanabilmesi için devam ettirildi. Muhassılların yetki ve sorumlulukları dönemlere göre farklılık gösterdi ve ağırlıkla has arazi, zeâmet gelirlerini toplamaları dışında kendilerine idari görevler de tevdi edildi.

Muhassıllar ilk dönemlerde yaşadıkları bölge içinden seçildi ve bu kişiler zamanla Âyanlar kadar olmasa da bölgelerinin kodamanları oldular ve yeni bir toplumsal sınıf teşkil ettiler. 17. Yüzyıl sonrasında idari görev almaları ve toprak sistemindeki değişimle beraber kendilerine daha güçlü bir alan bulabilmişlerdir. 18. Yüzyılın ortalarından itibaren vezir ve sadrazamlar da Osmanlı sancaklarına muhassıl sıfatı ile gönderilmiştir, bu da vekil muhassılların doğmasına neden olmuştur. Bu yüzyılda nüfuzlu ailelerin eline geçmiş, arşiv vesikalarına muhtelif şikayet ve yolsuzluklar yansımıştır. Canikli Hacı Ali Paşa Osmanlı merkeziyle çatışma içinde olmuştur. 19. Yüzyıl'da sancakların büyük bir kısmı Muhassıllıklar etrafında örgütlenmiştir. 25 Ocak 1840 tarihli nizamnâme ile görevleri ile tayin ve çalışma esasları belirlenmiş ve tahrir memurlarıyla benzer sorumluluk ve görevler yüklenmiştir. Yeni sistemle beraber vergi kaybının önlenemiyor oluşundan hareketle 1842'de muhassılık kaldırılarak iltizam usulüne dönülmüş ve eyaletlere daha yetkin maliye memurları gönderilmiştir. Muhassıllık meclisleri de 1849'u takiben memleket veya eyalet meclisi adını almıştır.

Başkanlık Osmanlı Arşivi'nde muhassıllara ait bilgi ve kayıtlar ağırlıkla Başmuhasebe Kalemi'ne Bağlı Birimlere Ait Belgeler kısmı ile Evâmir-i Maliye Kalemi Defterleri (ML.EVM.d) ve muhtelif illere ait muhassıl defterlerinden görülebilmektedir.