Mustafa Kemal Atatürk
Baliliq we yashliq
[تەھرىرلەش]Eskerlik
[تەھرىرلەش]Bu mezmun toluqlanmaptu.
Milli köresh
[تەھرىرلەش]Re'is jumhur waqti
[تەھرىرلەش]
Shexsi hayati
[تەھرىرلەش]Selanikte tughulghan. Istanbulda 1938-yili wapat bolghan.
Eserliri
[تەھرىرلەش]Éngi türkiyining ijadchisi, her sahedikige oxshashla ma'arip sahesidimu türklerge daghdam yol échip bergen ulugh dahi Mustafa Kemal Atatürk, türkiyini düshmenlirining istilasidin qandaq qutuldurup qalghan bolsa, jahalet istilasidinmu shundaq qutuldurghandur.
Atatürk, azadliq urushida ghelibe qilghandin kéyin, yépyéngi bir türk döliti qurup chiqish bilen bir waqitta, büyük türkiye ghayisining ul mu'essese türlirini yolgha qoyghan, hemde bu büyük ghayining ul téshiningmu ma'arip ikenlikini hemishe tekitlep kelgen.
Atatürk, Türkiye jumhuriyiti qurulghanliqini jakarlash bilen teng, keng kölemlik ma'arip seperwerlik xizmitini keng qanat yaydurghan. 1972 – Yilqi tunji qétimliq nopus tekshürüsh netijisige köre, türkiyide oqush – yézishni bilidighanlarning nisbiti peqet yüzde 10.6 pirsenni teshkil qilatti. Atatürk échip bergen parlaq yolni boylap qolgha keltürülgen alemshumul netijilerge nezer tashlighinimizda, iptixarliq bilen shuni köreleymizki, türkiye nöwette oqu – oqutush saheside zamaniwilashqan we tereqqi tapqan herqandaq bir döletni bésip chüshse chüshiduki, hergizmu töwen orunda turmaydu.
Nöwette, türkiye 73 milyon nopusi arqiliq dunyaning eng küchlük we dinamikiliq döletliri qataridin orun alidu. Mana bu 73 milyon nopusning 21 milyonini oqughuchilar teshkil qilidu. Hazir türkiyide bashlanghuch ma'aripida mekteplishish nisbiti yüzde yüz pirsenge yetti.
Türkiye jumhuriyiti qurulghandin buyan, ma'arip saheside keng kölemlik islahat heriketliri keng qanat yaydurulup, ghayet zor muweppeqiyetler qolgha keltürüldi. Buning netijiside, pirinsip, siyaset we pilan jehettin xelqning zamangha mas halda éngini östürüsh ishqa ashuruldi, hemde zamaniwiy ma'aripning pütkül ul tashliri sélindi.
Atatürkning ma'arip siyasiti, oqu – oqutushta birlik, milliylik, sékularizimliq yeni din bilen siyaset bir biridin ayriwétilgen sistima we zamangha layiq ma'arip éngini aldinqi pilangha qoyidighan eng asasliq qimmetlik jewherdur.
1921 – Yilqi bir nutqida «musteqilliq we erkinlik méning birdin bir sho'arimdur» dégen atatürk, oqutquchilargha bergen bayanatida bolsa «héchqachan shuni ésinglardin chiqirip qoymasliqinglar kérekki, jumhuriyet silerning erkin pikir yürgüzeleydighan, erkin wijdan we erkin anggha ige nesillerni yétishtürüp chiqishinglarni telep qilmaqta» dep körsetken.
Atatürkning nutuqliri bilen bayanatlirini tetqiq qilghinimizda shuni körüwalalaymizki, uning birdin bir arzu qilidighini, her bir insanning özide ijadkarliq rohi, mislisiz eqil – paraset, tirishchanliq, erkinlik, yüksek exla'iy pezilet we zamangha maslishish éngini yétildürüshi, elwette.
Atatürk, bir tereptin zamaniwiy, musteqil, sékularizimliq yeni din bilen siyaset bir biridin ayriwétilgen sistémigha ige we démokratik bir jemiyet qurup chiqishqa tirishsa, yene bir tereptin, buning ma'arip sahesidiki asasliq amilliri bolghan alemshumul qimmet ölchemliri, menggülük pirinsiplar we zamaniwiy usullarning ul tashlirini sélip bergen.
Atatürk bir nutqida «eng muhim, shundaqla eng asasliq nuqta ma'arip mesilisidur. Ma'arip shundaq bir halqidurki, uninggha mehkem ésilghan her qandaq bir millet, öz erkige érisheleydu we musteqqiliqini qolgha keltürüp öz özige xoja bolalaydu, shundaqla shanliq ghelibilerni qolgha keltürüp, tereqqiyatning eng yuqiri pellisige yamiship chiqalaydu; uningdin mehrum qalghan milletler bolsa, qulluqqa we xar zebunluqqa mehkumdur» dégen we bu arqiliq heqiqiy musteqilliqning aldinqi shertining ma'arip ikenlikini alahide tekitligen.
Atatürk «bir tereptin zulmetlik jahaletni yoqitishqa tirishsa, yene bir tereptin, türkiye jumhuriyiti yash – ösmürlirining ijtima'iy we iqtisadiy hayatta küchke ige qilinishi üchün zörür bolghan deslepki melumatlarni emeliyetke birleshtürp bérish, ma'arip ishlirimizning asasiy bolushi kérek» dep körsetken. Qisqisi, atatürkning , insanning kündilik hayatida muweppeqiyetke érishishide türtkilik rol oynishi üchün, her jehettin ma'aripning hem insan hem jemiyetke paydiliq bolushini ümid qilishimu, memlikitimizde keng qanat yaydurulushini ümid qilghan zamaniwiy ma'arip éngining asasliq pirinsipliridin biri bolup qalghan.
Atatürk, ma'aripqa qanchilik derijide ehmiyet bergenlikini oqutqichilargha köngül bölüsh arqiliq namayen qilghan. Atatürk bir nutqida, «hörmetlik ustazlar! Yash ewladlarni ilim – pen, pen – téxnika, exlaqiy, eqliy we jismaniy jehetlerdin toluq yétildürüp chiqish jumhuriyetning teqezzasidur. Yéngi ewladlarni mana mushundaq alahidilikler boyiche yétishtürüp chiqish silerge baghliqtur» déyish bilen bir waqitta yene, shu ulughwar ghayini tiklep bergen: «eng medeniyetlik we eng tereqqi qilghan bir millet bolush süpitimiz bilen, tereqqiyatning téximu yüksek pellisige yétishke mejburmiz.»
Türkiye jumhuriyiti döliti qurulushi bilen tengla ma'arip xizmitige nahayiti zor meblegh ajritilghan. «Düyunu omumiye» dep atilidighan osmanli dölitidin qalghan dölet xirajetlirining yüzde 20 ge yéqin qismi ayrilghan bolushigha qarimay, ma'arip ministirlikige yüzde 4.5 pirsent meblegh ayrilghan.
Türkiye jumhuriyiti qurulghan haman, büyük türk inqilawining yétekchisi ulugh dahi mustafa kemal atatürk mundaq dep körsetken: «milliy ma'aripning asasliq nishanliri shuki, sawatsiz héchqandaq bir grajdanimiz qalmasliqi, éhtiyajliq bolghan téxnik xadimlirining yétishtürülüshi, milliy ghaye we bu ghayining idiyisini pilanlap chüshendürüp béreleydighan, hemde bu ghayini ewladmu ewlad tereqqi qilduralaydighan shexslerning yétishtürüp chiqilishi we qurulushlarning tesis qilinishi shert.»
Atatürk yene bir nutqida «qiz – oghul ewladlirimizning ma'arip éngi oxshash sewiyide yétildürülüshi kérek. Türkiye dölitining ewladliri ma'aripning her bir basquchida, shundaqla qtisadiy hayatta pa'aliyetchan, töhpikar we ghalib ewladlardin qilip yétishtürüp chiqilishi lazim» dep yolyuruq bergen.
Türk milliy ma'aripini zamaniwi we ilghar sewiyige yetküzüsh pilanlirining ul téshini sélip bergen atatürk, ma'aripning ghayisini mundaq dep tekitlimekte: «ma'aripning ghayisi, ma'aripning asasiy, ma'aripning alahidiliki nahayiti büyüktur. Egerde bu heqte xata yolda méngip qélip, xelq zawalliqqa qarap yüz tutsa, buning birdin bir jawabkari, bu yolda sabit qedem bilen algha ilgirilewatqan yaxshi niyetlik, eqil parasetlik, ijtihatchan we xelqi üchün héchnémisini ayimaydighan rehberge ishengen bichare xelqtinmu köre, shu xelqni xata yolgha bashlighanlar emesmu? Ilghar we medeniyetlik bir millet bolush süpitimiz bilen kelgüsidimu yene zamaniwiy ilgharliqning del merkizi nuqtisida yashaymiz. Buningghimu peqet ilim – penning küchi arqiliqla érishkili bolidu, elwette. Ilim – pen qeyerde bolushidin qetiynezer uni shuni yerdin élip, millitimizdin her bir insanning méngisige yerleshtürimiz. Ilim – penge érishishning aldinqi sherti yoqtur...dunyada hemme nerse üchün, jümlidin kündilik hayat üchünmu, muweppeqiyetke érishish üchünmu yenila ilim – pen bolmisa zadi bolmaydu. Shunga, biz yashawatqan shu dunyaning jümlidin ilim – penning künsiri qandaqsige uchqandak tereqqi qiliwatqanliqini tonup yétishimiz intayin muhim, shundaqla ilim – penning alemshumul tereqqiyatlirini nezerdin saqit qiliwétishimizge zadi bolmaydu.»
Büyük dölet erbabi, yiraqni köreleydighan zat we bilim mestanisi bolghan ulugh dahi mustafa kemal atatürk ul téshini sélip bergen zamaniwi we medeniyetlik bir parlaq yolda ghelibisiri algha ilgirilep, qanchilighan ilmiy jemiyetlerni qurup chiqqan türkiye jumhuriyiti, bügünki künge kelgende dunyaning sanaqliq bilim merkezliridin biri bolup qaldi.