Naakétłʼáhí

Díí kweʼé naaltsoos bikáaʼgi saad shijaaʼígíí éí Naakétłʼáhí yaa halneʼ dooleeł. Chʼil "Kétłʼáhí" wolyéhígíí ałdóʼ baa yídíiłtah shį́į́.

Naakétłʼáhí dineʼé éí Bitsįʼ yishtłizhii átʼé, Hoozdo Hahoodzodi kéídaʼhatʼį́ʼ. Naakétłʼáhí dineʼé bizaadjí éí Akimel Oʼodham wolyéego yééʼadaʼdoojíʼ, tó bąąh dineʼé jinííhgo oolyé. Áádóó łaʼ Naakétłʼáhí dineʼé éí Naakaii bikéyahdi łaʼ daʼbighan. Naakétłʼáhí dineʼé éí Kégiizhí dineʼé daʼbikʼé, áádóó Hia C-ed Oʼodham ałdóʼ daʼbikʼé. Ndaʼałkaahí adaʼnį́į́hgo éí Sobaipuri dineʼé ałdóʼ daʼbikʼé; éí łaʼ San Xaviergi kéídaʼhatʼį́ʼ. Azhí Pima éí Naakáí Łibáʼí bitsįʼ yishtłizhii yiitah hééznaʼ yę́ędą́ą́ʼ akwii tʼéigo azhí adaʼyiilá; Saad Pima éí pi ʼañi mac / pi mac bitsʼą́ą́dę́ę́ʼ saadigiʼ átʼé. Díí saad éí dooshił beeʼoozinda jinį́į́hgo oolyé.^[1]

Nitʼąąʼ nahané

Kétłʼáhí saani "Maricopa" Hosh aditsahiitsoh bineestʼaaʼ nidaʼyiilágo éélkid, 1905 yihah yę́ędą́ą́ʼ éélkid.

Naakétłʼáhí dineʼé éí Tó Díkʼǫ́zhí bibąąhgo kéhatʼį́į́hgo Naakáí Łibáʼí bitáá héézná. Díí éí tseebíígo kin naazniil nitʼę́ę́h, dį́įʼgo kin bizhíʼígíí éí Kina, Equituni, Uturituc dóó Sacaton wolyéego naakáí azhí adaʼyiilá. Naakétłʼáhí dineʼé adaʼnį́į́hgo éí Hohokam (Anaasází-Hohokam) bitsą́ą́dę́ę́ʼ yiikáá daʼnį́į́hlá. Saad Hohokam éí Oʼodham bizaad átʼé, tʼáá nihééʼałtsé ąąndaʼ haskáí jinį́į́hgo oolyé (daʼbizází).

Naakétłʼáhí dineʼé éí Tooh Díkʼǫ́zhí, Tooh Áshįįh, Tooh Yaqui, dóó Tooh Sonora nilį́į́hniʼígíí yiigáágo daʼbighan, bikin akǫ́ʼnaazniilgo kédaʼhatʼį́į́h nitʼę́ę́h. Áádóó akǫ́h kʼéídaʼdidlééhgo nidaʼbeehah nitʼę́ę́h.

Naakétłʼáhí dineʼé éí bidaʼdaʼakʼé binidaʼnishgo beeʼandaʼatʼááh nitʼę́ę́h, áádóó adooléʼeʼ hadalzhéégo beeʼAtsįʼdaʼ hólǫ́ nitʼę́ę́h, áádóó adooléʼeʼ ałhééʼdinágo adooléʼeʼ ałgáándaʼyiilnį́į́h nitʼę́ę́h. Naakétłʼáhí bidaʼdaʼakʼégo éí Tó yaʼnidaʼaazgééd áádóó akǫ́h tó beeʼnidaʼąnyéézhgo kʼédaʼdidlééh. Łaʼ tó baʼnidaʼaazgéédígíí diishjį́ʼgo tʼáádiʼ chooʼį́į́hgo átʼé. Naakétłʼáhí dineʼé éí tsʼá adéíłį́ʼ áádóó daʼatłʼóóh nitʼę́ę́h. Bilagáana tʼáá dooʼ Bitsįʼ yishtłizhii yiitʼáá yiʼnééh yę́ędą́ą́ʼ éí Dilzhíʼí dineʼé dóó Dziłghą́ʼí dineʼé, Naakétłʼáhí yiił ałchʼį́ʼ anaa naʼhódlééh nitʼę́ę́h. Áádóó łáhdiʼ éí chooʼnaadaʼhólį́į́łééh nitʼę́ę́h. Áádóó Bilagáana Tsin naabąąs yéédéínééhígíí yikáá ʼandaʼjáá nitʼę́ę́h (Ahééháshį́į́h Hahoodzogo déínę́ę́hígíí yikáá andalwoʼ nitʼę́ę́h, áádóó adooléʼeʼ ałdóʼ ałgáán daʼyiilnį́į́h nitʼę́ę́h).

1694 yihah dookwiishdę́ę́ʼ, hanéʼígíí

1694 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Ééʼ neishoodii Hastiin Eusebio Francisco Kino Naakétłʼáhí dineʼé yiitáá naayá, áádóó éí kwiishdą́ą́ naahódéíshjíízhígíí, łáhidiʼ Naakáí Naakétłʼáhí yiitáá nidaʼdikáá. Íidą́ą́ naaldlooshi nidaʼniilkáádígíí dóó Łį́į́ʼ Naakétłʼáhí bitáá hazlį́į́h, áádóó tłʼoh naadą́ą́ʼ déízhjáá. 1751 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Kégiizhí bikéyah biyiidiʼ, Bitsįʼ yishtłizhii Hastiin Luis Oacpicagigua wolyéego Naakáí yiichʼį́ʼ déízbáá áádóó akwiishį́į́h nidéízidjįʼ Naakáí yikʼéʼ daʼdéísdlį́į́h (Pima Rebellion of 1751) wolyéego beeʼwoozhí^[2], díí rebellion beeʼwoozhíʼígíí éí łaʼ Naakétłʼáhí atááh nidaazbáádaʼ. Akwiishį́į́h nidéízidjįʼ baʼnaʼasdéʼ, áádóó éí Bitsįʼ yishtłizhii bikʼéʼhodéísdlį́į́hígíí nidaʼdiniichą́ą́ʼígíí éí Tooh Díkʼǫ́zhí nilį́į́hgoʼdéí adaʼhánéízhchą́ą́. Áádóó aadi Naakétłʼáhí tó bibąąhgo daʼbighanígíí yitáá héézná. Tʼáá doo Naakáí biʼdaskaidaʼ. 1846–1848 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Bilagáana-American dóó Naakáí kéyah biniiná ałkʼiizhjéé, áádóó Naakáí baʼhóneezná. Áádóó Naaltsoos Treaty of Guadalupe-Hidalgo wolyéego bikáaʼgi ałhaʼdeetʼaah, áádóó éí bikʼiʼjįʼ éí Bilagáana nidaʼhahnééhgo yaʼnidiikai.

1853 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Bilagáana kéyah nidaʼyiisnį́į́h-Gadsden Purchase (Naakaii bizaadjí éí Venta de La Mesilla, éí doodaiiʼ éí Sale of La Mesilla) wolyéego beeʼwoozhí. Éí kéyah naháznį́į́h doo, Bilagáana tʼáá yéigo nidaʼhanę́ę́hgo yaʼnidiikáí, áádóó iidą́ą́ Naakétłáhí kédaʼdidlééhígíí bilagáana bichʼį́ baʼnidaʼiinį́į́h. Áádóó tʼáá yéigo daʼatʼį́ʼgo biłhooʼáʼ. Díí éí bilagáana Ahééháshį́į́h Hahoodzogo déínę́ę́hígíí nidaʼiiłnį́į́h. Naaná łaʼ éí bilagáana Tooh Díkʼǫ́zhí yibąąhgo nidaʼhánę́ę́hgo yaʼnidiikai, áádóó éí biniiná saad nidaʼhádlééhgo baʼháʼhoolzhiizh. Áádóó Atsaʼ Biyaazh 1859 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Wááshindoondi bee hazʼáanii ádeiłʼíní (beeʼhazʼáanii-Congressional Act c. 66, § 3, 11 Stat. 401.) Naakétłʼáhí kéyah yaʼhadéízoh (372,000 acres hadzo); kéyahígíí éí Gila River Indian Community wolyéego beeʼwoozhíʼ.

Áádóó éí kéyah haʼdzo dooʼbikʼíʼjįʼ, bilagáana łáhjį́ʼ yeeʼadidaʼhosnį́į́h, áádóó Tó yaʼnidaʼaazgééd díí éí kéʼdaʼdiidlééhgo. Áádóó Naakétłʼáhí bidaʼdaʼakʼéhgo nidaʼholtséé, tó baʼadeingo. Bilagáana tó yaʼdaʼnichį́ʼgo łáhjigo tó adaazlį́į́hgo adaʼyiilá. Áádóó tʼáá éí biniiná Naakétłʼáhí dichin yiiniidéíʼ, áádóó éí naʼajáádę́ę́ chʼiyaan beeʼakááʼandaʼalwoʼgo daʼiiná silį́į́h. Naanáłá éí Naakʼétłʼáhí dóó Maricopa Dineʼé Tooh Áshįįh dóó Tooh Díkʼǫ́zhí ałhiihdiilį́į́hjiʼ nidaʼhanééhgo yaʼnidiikai, aadi tó hólǫ́go biniinaʼ (naasdiʼ éí díí kéyah Salt River Pima-Maricopa Indian Community wolyéego aalya).

Yaʼiishjaashchili 1879 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Naakétłʼáhí dóó Maricopa Dineʼé kéyah baʼhadzoʼ, díí éí Hastiin alą́ąjįʼ dahsidáhígíí Rutherford Birchard Hayes beeʼhazʼáanii Executive Order wolyéego 87.2 dikʼą́ʼ tsin sitʼą́ʼ (225.8 km²) aniiłtsohgo kéyah haʼdzoʼ. Díí kéyah éí Naakétłʼáhí dóó Maricopa Dineʼé baʼaalyaʼ; Kéyahígíí éí Salt River Pima-Maricopa Indian Community wolyéego aalyaʼ. Biniinaʼígíí éí kéyah Gila River Indian Community bikáaʼgi tó adein hozlį́į́hgo Naakétłʼáhí dóó Salt River Pima-Maricopa Indian Communityjiʼ nidaʼhazná, aadjiʼ éí tʼáá tó hólǫ́ǫgo áádóó kʼéhdaʼdiilyééhgo nidiʼ tó baʼhólǫ́.

1898 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Gila River Indian Communityji dooháʼdzǫǫh kʼéhdaʼdiilyééhgo naʼhashzhiizh, áádóó tʼáá dooléʼeʼ beeʼakʼiʼnaʼdikaigo iinaʼ aalį́į́hgo naʼhashzhiizh. Áádóó 1914 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Wááshindoondę́ę́ʼ beeʼhazʼáanii Dawes General Allotment Act wolyéego yéédaʼdéíshnish (Díí beeʼhazʼáanii éí bitsį́ʼ yishtłizhii bikéyah tribal-held landsígíí individual ownership nilį́į́hgo adaalyaʼ). Naakétłʼáhí bikéyah bikáaʼgi éí bílaʼashdlaʼí tʼááłaʼiʼ nizį́į́hniʼgo 10 acres (40,000 m²) kéyah baʼdaʼhadéístʼą́ą́ʼ. Áádóó 1917 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí beeʼhazʼáanii Dawes General Allotment Act bináʼjį́ʼ kéyah ninaadasdzoʼ, díí éí tʼááłaʼiʼ bílaʼashdlaʼí ninzį́į́hniʼgiʼ 10 acres (40,000 m²) kéyah baʼdaʼdasdzoʼ, díí kéyahígíí éí bikáaʼgi kʼéhdaʼdiilyééh biniiyéʼ áádóó 10 acres éí bikáá naniilkáádiʼ biniiyéʼ. Díí kwii tʼéigo Naakétłʼáhí bikéyah nitsá silį́į́h, Tooh Díkʼǫ́zhíijiʼígíí.

Dáʼdeestłʼin

1924 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Wááshindoondę́ę́ʼ bee hazʼáanii ch. 288, 43 Stat. 475, San Carlos Project Act wolyéego bee daʼdéíznish, díí éí Tó baʼangéédgo aalyáʼ Coolidge damdę́ę́ʼ (Dáʼdeestłʼin Coolidge). Díí Dziłghą́ʼí San Carlos bikéyah bikáaʼdi Dáʼdeestłʼin aalyá. Díí tó aadę́ę́ʼ nilį́į́hígíí éí Naakétłʼáhí bikéyah bikáaʼgi beeʼnidaʼąnyéézh doolééł haʼnį́į́hgo adaalyáʼ nitʼę́ę́h, áádóó akwiidzádaʼ. Biniináʼígíí éí bilagáana tó yaʼdaʼnichʼį́į́hgo áádóó naaltsoos bikáaʼgi ałhaʼdeetʼaahígíí bilagáana yiiyiiztʼiʼ (BIA dóó Naakétłʼáhí ałhaʼdeetʼaahgo Dáʼdeestłʼin Coolidge aalyáʼ, nitʼę́ę́h). Naaltsoos bikáaʼgi 50,000 acres (200 km²) bigááhgo tó bee nidaʼąnyéézh doolééł haniʼnitʼę́ę́h, áádóó 50,000 acres (200 km²) bigááhgo bilagáana ałdóʼ yee nidaʼąnyéézh doolééł, haʼnį́į́hgo ałhaʼdeetʼaah nitʼę́ę́h.

Naaná Dáʼdeestłʼin Theodore Roosevelt wolyéígíí ałdóʼ bee naʼąnyéézh biniiyéʼ adaalyáʼ nitʼę́ę́h, díí ałdóʼ bilagáana tó yaʼdaʼnichį́ʼgo, biniiná dooła bitsįʼ yishtłizhiiłá chxooʼyoołʼį́į́hdaʼ nitʼę́ę́h.

1974 biyihah yę́ędą́ą́ʼ dookwiishdę́ę́ʼ Naakétłʼáhí Naaltsoos hadiilyáʼgo nidaʼastsooz, Naaltsoosígíí éí Gila River Adjudication wolyéego nideistsoos. Díí éí Aahwiinítʼį́ bá hooghandi naaltsoos yaʼaltsooz áádóó aadi baʼhwį́į́ntį́ʼgo akwii shį́į́h nahai. 2008 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Naakétłʼáhí daʼhóneisná: largest Indian water-rights settlement, haʼnį́į́hgo naaltsoos bee nidaʼneisdéí.

Dishjį́go Naakétłʼáhí bikéyah bikáágo

Dishjį́ʼgo éí Naakétłʼáhí bikéyah bikáago naanish déíjééhgo átʼé. Díí éí Naʼazhǫǫshjíʼ naanish déíjééh, áádóó kʼéhdaʼdiilyééhjíʼ naanish déíjééh, áádóó bílaʼashdlaʼí chʼá niidaʼkaiígíí yiichʼį́ʼ baʼnidaʼiinį́į́h. Díí éí akwii tʼéigo yéé akʼiʼ nidaʼdiikai. Naaná tʼáá táágo Naakétłʼáhí bikéyah bikáágo akwii tʼéigo naanish déíjééh.

Áádóó tʼáá táágo biWááshindoon dahólǫ́. Alą́ąjįʼ dah sidáhíʼígíí beeʼdahólǫ́ áádóó biBéésh bąąh dah siʼání ałdóʼ dahólǫ́.

Naakétłʼáhí bizaad

Naakétłʼáhí bizaad éí Oʼodham wolyé, Ndaʼałkaahí dóó ééʼdeetįįhii adaʼnį́į́hgo éí Naakétłʼáhí bizaad Uto-Aztecanjíʼ atah yiisdzoh. Kégiizhí bizaad ałdóʼ tʼáá aadijiʼ atah yiisdzoʼ, áádóó bidialectígíí tʼéiyá bee ałąąh átʼé. 2000 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Naakétłʼáhí bizaad naaskáá ~9,750 ánéelą́ą́ʼ bizaadjí yaʼdaałtiʼígíí (Hoozdo Hahoodzo biyiijiʼ áádóó Sonora Hahoodzojiʼ ałdóʼ łaʼ daʼbighan). Áádóó 10 góneʼ yiisdzo saad beeʼyatíʼígíí, Wááshindoon Bikéyah Ałhidadiidzooígíí bikáaʼgi. Áádóó Hoozdo Hahoodzo biyiiʼ góneʼ éí 3 góneʼ yiisdzo, saad beeʼyatíʼígíí (Naabeehó bizaad áłtsé yiisdzoʼ áádóó akwiinéʼ éí Dziłghą́ʼí bizaad. Díí éí Bitsįʼ yishtłizhii bizaad naalkááhgo akwii tʼéigo adaʼyiilá).

Díí exampleígíí éí Oʼodham (Naakétłʼáhí) bizaad átʼé:

Oʼodham (Naakétłʼáhí) bizaad	Diné bizaad	Oʼodham (Naakétłʼáhí) bizaad	Diné bizaad	Oʼodham (Naakétłʼáhí) bizaad	Diné bizaad	Oʼodham (Naakétłʼáhí) bizaad	Diné bizaad
hemako	tʼááłáʼiʼ	ceoj	hastiin	cuk	łizhin	gogs	łééchąąʼí
go:k	naaki	oks	asdzání	toha	łigaii	kawiyu	łį́į́ʼ
waik	tááʼ	taṣ	jóhonaaʼéí	wegĭ	łichíʼí	si:kĭ	bįįh
giʼik	dį́į́	maṣad	ooljééʼ	oam	łitsooí	pisin	ayání
hetasp	ashdlaʼ	ṣu:dagĭ	tó	ce:dagi	dinootłʼizh	judumĭ	shash
				anilhmagĭ	dootłʼizh	mawid	náshdóí
						to:bĭ	gah
						baʼag	atsá

Ałdóʼ yídííłtah...

Hastiin Ira Hayes

Béésh Łichíʼii biyiʼdóó ił Nahazʼą́ baa Haneʼ

bitsʼą́ą́dóó ééhózinii

^ Pritzker, 61. Ghąąjįʼ 28, 2008.
^ ATLAS OF THE NORTH AMERICAN INDIAN by Carl Waldman. Naaltsoos 133. Ghaajiʼ 30, 2010.

Pritzker, Barry. A Native American Encyclopedia. Oxford: Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-513877-5.

[1] Pritzker, 61. Ghąąjįʼ 28, 2008.

[2] ATLAS OF THE NORTH AMERICAN INDIAN by Carl Waldman. Naaltsoos 133. Ghaajiʼ 30, 2010.

[1]

[2]