Nederlandse Spreekwoorden

Nederlandse Spreekwoorden
Kunstenaar	Pieter Bruegel de Oude
Jaar	1559
Techniek	Olieverfschilderij
Afmetingen	117 × 163 cm
Museum	Staatliche Museen
Locatie	Gemäldegalerie (Berlijn)
	RKD-gegevens
Portaal	Kunst & Cultuur

Nederlandse Spreekwoorden is een olieverfschilderij uit 1559, geschilderd door Pieter Bruegel de Oude. Het schilderij toont ten minste 125 Nederlandstalige spreekwoorden en gezegdes die destijds gangbaar waren. Sommige worden nog altijd gebruikt.

Achtergrond

Schilderijen over spreekwoorden waren in Bruegels tijd populair. Zo maakte Frans Hogenberg rond 1558 een gravure waarin 43 spreekwoorden gecombineerd werden uitgebeeld. Bruegel maakte dat jaar Twaalf spreekwoorden op individuele panelen. Nederlandse Spreekwoorden putte uit de prent van Hogenberg, maar is voor zover bekend het eerste grote werk gericht op het uitbeelden van spreekwoorden.

Bruegels schilderijen vertonen vaak thema's als absurditeit en dwaasheid van de mens. Nederlandse Spreekwoorden is daarop geen uitzondering. De originele titel van het werk was “De dwaasheid van de wereld”,^[bron?] wat suggereert dat Bruegel het schilderij niet bedoelde als simpelweg een verzameling spreekwoorden maar als beeld van de dwaasheid van mensen. Veel mensen op het schilderij vertonen karakteristieke kenmerken waarmee Bruegel in zijn werken dwaasheid benadrukt.

De spreekwoorden

Locatie	Spreekwoord	Betekenis
1	De duivel op het kussen binden	Met iedereen raad weten
2	Een pilaarbijter	Een zeer schijnheilig / hypocriet persoon
3	Geloof nooit iemand die in de ene hand water en de andere hand vuur draagt	Wees niet lichtgelovig, niet iedereen is het vertrouwen waard
4	Met het hoofd tegen de muur lopen	Het onmogelijke proberen te bereiken
4	Aan de ene voet een schoen, de ander blootvoets	Evenwicht is voornaamst
5	Men moet de schapen scheren al naar ze wol hebben	Niet tegen elke prijs voordeel willen nastreven
5	Men moet de schapen scheren maar niet villen	Als men uit hebberigheid de inkomstenbron opoffert heeft men niets meer voor in de toekomst
5-6	De een scheert schapen, de ander varkens	Het is ongelijk verdeeld in de wereld
7	Zo mak als een lammetje	Heel gedwee zijn
8	Zij hangt haar man de blauwe huik om	Zij bedriegt haar man
9	Als het kalf verdronken is dempt men de put	Pas na een ramp wordt actie ondernomen
10	Rozen (paarlen) voor de zwijnen werpen	Geld of moeite verspillen aan iets nutteloos
11	Men moet zich krommen, wil men door de wereld kommen	Men moet er wat voor over hebben om iets te bereiken
12	Hij laat de wereld op zijn duim draaien	Men doet alles wat hij wil
13	Ze trekken om het langst	Ze willen beiden winnen
14	Een stok in het wiel steken	Iets of iemand tegenwerken
14	Die zijn pap gemorst heeft kan niet alles weer oprapen	Schade kan nooit geheel worden goedgemaakt
15	Liefde is waar de geldbuidel hangt	Liefde is te koop
16	Een hark zonder steel	Iets waardeloos
17	Niet van het ene brood tot het andere weten te geraken	Niet rond kunnen komen
18	Het bijltje zoeken	Een excuus of uitweg verzinnen
18	Zijn licht ergens op laten schijnen	Iets duidelijk maken
18	Een grote lantaarn maar een klein licht	Veel praten maar er weinig verstand van hebben
18	Met een lantaarn te zoeken	Moeilijk te vinden
18	De bijl naar de steel werpen	Iets geheel opgeven
19	De haring braadt hier niet	Het gaat niet zoals het zou moeten
19	De haring braden om de hom of kuit	Iets opofferen om een kleinigheid
19	Een deksel op de kop hebben	De verantwoordelijkheid voor iets nemen
19	De haring hangt aan zijn eigen kieuwen	Men dient verantwoording te nemen voor de eigen daden
19	De rook kan het hangerijzer niet deren	Het heeft geen zin te proberen iets dat vast staat te veranderen
19	Daar steekt meer in dan een enkele panharing	Daar zit meer achter
20	De zeug loopt met de tap weg	Nalatigheid is hier troef
21	De kat de bel aanbinden	Iets al te publiekelijk ondernemen
22	Tot de tanden bewapend	Zwaar bewapend
22	In het harnas steken	Woedend zijn
23	Zorg dat daar geen zwarte hond tussen komt	Pas op dat het niet misgaat
23	De een rokkent wat de ander spint	Roddelen
24	Het varken is door de buik gestoken	1: Door krachtig optreden zijn de moeilijkheden uit de weg geruimd 2: Alles is doorgestoken kaart, opgezet spel, de zaak is vooraf bedisseld
25	Twee honden aen eenen beene, si draghen selden wel overeene	Verbitterd om iets vechten
26	Voor God een baard van vlas maken	Schijnheilig zijn
26	Ze staat in haar eigen licht	Ze is trots op zichzelf
26	Niemand zoekt de ander in de oven als hij er zich niet zelf in verstopt heeft	Alleen wie zelf slecht is denkt slecht over anderen
27	Het kippenei grijpen en het ganzenei laten lopen	Een verkeerde keuze maken
28	Tegen een oven gapen	Proberen iets onmogelijks te doen
29	Door de mand vallen	Doorzien worden
29	Tussen hemel en aarde hangen	In een lastige situatie verkeren
30	De hond in de pot vinden	Te laat zijn voor het eten
30	Tussen twee stoelen in de as zitten	Niks uitvoeren / besluiteloos zijn
31	Daar hangt de schaar uit	Men is daar niet te vertrouwen
31	Aan een been knagen	Langdurig vergeefs bezig zijn
32	Een hennentaster	Iemand die zich druk maakt om ongelegde eieren
33	De dag met manden uitdragen	Tijd verdoen
34	Een kaars voor de duivel branden	Bij iedereen slijmen
35	Bij de duivel te biecht gaan	Geheimen onthullen aan de vijand
35	Een oorblazer	Een kwaadspreker
36	De haan en de vos hebben elkaar te gast	Twee bedriegers zijn steeds op hun eigen voordeel uit
36	Wat heb je aan een mooi bord als het leeg is?	Lichamelijke behoeften gaan voor zintuiglijke
36	Bij iemand in het krijt staan	Iemand iets verschuldigd zijn
36	Een schuimspaan zijn	Een zuiplap of niksnut zijn
37	Het is gezond om in het vuur te pissen	Het is goed om hevigheid te kalmeren
37	Hij vangt vissen met zijn handen	Hij profiteert van andermans werk
37	Met hem kan men geen spies draaien	Met hem valt niet samen te werken
38	Op hete kolen zitten	Ongeduldig zijn
39	De omgekeerde wereld	Het tegenovergestelde van wat normaal en logisch is
40	Op de wereld schijten	Overal maling aan hebben
41	Elkaar bij de neus nemen	Elkaar voor de gek houden
41	De teerling is geworpen	De beslissing is genomen
41	De gekken krijgen de beste kaarten	Het geluk is met de dommen
42	De kaarten vallen op tafel	Het hangt van het lot af
42	Iets door het oog van de schaar halen	Materiaal van op het werk voor jezelf houden / Jezelf oneerlijk zaken toeëigenen
43	Daar hangt de po uit	Het is niet zoals het zou moeten zijn
43	Tegen de maan pissen	Iets onmogelijks proberen
43	Een ei in het nest laten	Iets op voorraad hebben
43	Lachen als een boer die kiespijn heeft	Gedwongen / geforceerd lachen
44	Ergens de gek mee scheren	Iets of iemand bespotten
45	Achter het net vissen	Een kans missen
46	De grote vissen eten de kleine	De machtigen verrijken zich ten koste van de armen
47	De zon niet in het water kunnen zien schijnen	Afgunst hebben (jaloers zijn) op een ander
48	Tegen de stroom is het kwaad roeien / zwemmen	Tegen algemene opvattingen kan men zich moeilijk verzetten
49	De kruik gaat zolang te water tot zij barst	1: Alles heeft zijn beperkingen 2: De onvoorzichtige die niet naar goede raad wil luisteren ondervindt daarvan vroeg of laat de gevolgen
49	De breedste riemen worden uit andermans leer gesneden	Het is gemakkelijk met kwistige hand te beschikken over wat een ander toebehoort
49	Een aal bij de staart hebben	Een lastige taak ondernemen
50	Iets door de vingers zien	Iets oogluikend toestaan
51	Daar hangt het mes uit	Men durft daar een grote uitdaging aan te gaan
52	Daar staan klompen	Tevergeefs wachten
53	Een gat in het dak krijgen	Niet erg slim zijn
53	Aan een oud dak moet je veel herstellen	Verouderde zaken vergen nu eenmaal onderhoud
53	Men heeft daar latten op het dak	Daar wordt afgeluisterd
54	De ene pijl de andere nazenden	Een dwaze of nutteloze daad herhalen
54	Zijn pijlen verschieten	Te snel handelen
55	Twee zotten onder één kaproen	Een gek is zelden alleen
55	Dat groeit uit het raam	Dat kan men niet geheim houden
56	Hij speelt op de kaak	Hij stelt zich aan
57	Van de os op de ezel springen	1: Slechte zaken doen 2: Tegenspoed kennen
58	Zijn gat aan de poort vegen	Zich nergens zorgen om maken
58	Iedereen moet zijn last dragen	Ieder heeft zijn problemen
58	De schouders eronder zetten	Zich inspannen
58	De ene bedelaar ziet de andere niet graag voor de deur staan	Men is bang voor concurrentie
59	Dat hangt als een schijthuis boven de gracht	Dat is overduidelijk
59	Hij kan door een eiken plank zien als er een gat in zit	Hij is niet zo bijzonder als hij zich voordoet
59	Uit hetzelfde gat schijten	1: Onafscheidelijke kameraden zijn 2: Het met elkaar eens zijn
60	Geld in het water gooien	Geld verspillen
60	Een morse muur is snel afgebroken	1: Een slechte zaak gaat niet lang mee 2: Als iets slecht gemaakt wordt gaat het gemakkelijk kapot
61	De kap aan de haag hangen	1: Een beroep beëindigen 2: Het voor gezien houden
62	De beren zien dansen	Honger hebben
62	Wilde beren vertoeven graag bij soortgenoten	Soort zoekt soort
63	De bezem uitsteken	Doen en laten wat men wil als de baas of leidinggevende er niet is
63	Onder de bezem getrouwd zijn	Ongetrouwd samenwonen
64	Daar zijn de daken met vlaaien bedekt	Daar is men rijk / Daar heeft men overvloed
65	Zodra het hek van de dam is lopen de varkens in het koren	Een ramp komt voort uit roekeloosheid / Als er geen toezicht is springen kinderen of ondergeschikten uit de band
65	Wat de boer aan het koren verliest zal hij aan het spek wel terugvinden	Waar iemand iets verliest zal iemand (anders) iets winnen
66	Hij loopt alsof hij het vuur in zijn aars heeft	Hij loopt heel hard
66	Wie vuur eet schijt vonken	Als men iets gevaarlijks onderneemt krijgt men nare gevolgen
67	Zijn huik naar de wind hangen	Zijn mening aanpassen naargelang de situatie
68	Het ringetje van de deur kussen	Onderdanig / beleefd zijn voorbij geloofwaardigheid
69	De ooievaar nakijken	Tijd verdoen
69	Aan de veren kent men de vogel	1: Aan iemands uiterlijk (verzorging / kleding) kan men zijn karakter afleiden 2: Kinderen lijken vaak op hun ouders
70	Pluimen in de wind waaien	Iets doen zonder na te denken
71	Twee vliegen in één klap slaan	Efficiënt bezig zijn
72	Hij geeft er niet om wiens huis in brand staat, als hij zich maar aan de gloed kan warmen	Hij doet overal voordeel mee, ongeacht de gevolgen voor anderen
73	De bok slepen	Uitsloven om niks
73	Nood doet zelfs oude vrouwen rennen	Een onverwachte situatie kan verrassende kwaliteiten naar boven brengen (vergelijkbaar met "angst geeft vleugels")
74	Paardenkeutels zijn geen vijgen	Uiterlijk kan bedriegen / laat je niks wijsmaken
75	Als de ene blinde de ander leidt vallen ze beiden in de gracht	Wanneer onbekwamen andere onbekwamen adviseren gaat het fout
76	De reis is nog niet ten einde als men kerk en toren herkent	Geef niet op voor het doel geheel is bereikt
76	Niemand zo fijn iets spon of het kwam aan het licht der zon	Niets kan eeuwig verborgen blijven
77	Een oogje in het zeil houden	Alert zijn
77	Voor de wind is het goed zeilen	Onder gunstige omstandigheden is het gemakkelijker succes te hebben
78	Wie weet waarom de ganzen blootsvoets gaan?	Alles heeft een reden, ook al is die niet altijd even duidelijk
78	Als ik ze niet hoef te hoeden laat ik de ganzen ganzen zijn	Ik bemoei me niet met andermans zaken als het niet hoeft
79	Waar aas is vliegen kraaien	Als er iets te halen valt staat iedereen vooraan
80	Op de galg schijten	Nergens bang voor zijn