Noria
Noria (od arab. ناعورة nā‘ūra) – urządzenie służące do podnoszenia wód dla nawadniania pól uprawnych.
Budowa i działanie
[edytuj | edytuj kod]Wyróżnia się trzy typy tego urządzenia; najbardziej rozpowszechniony składał się z pionowego koła z podwieszonymi na łańcuchach wiadrami, sięgającymi nawet na głębokość 8 metrów. Odmiany prymitywne były napędzane przez muły, osły lub woły chodzące wokół koła napędowego, które wytwarzało siłę przemieszczającą wiadra.
Drugi typ norii wyposażony jest w przymocowane do koła gliniane lub drewniane wiadra i poruszany siłą wiatru (np. w okolicach hiszpańskiej Kartageny).
Trzeci typ norii wykorzystuje energię nurtu rzeki: składa się z dużego, bardzo wąskiego koła wodnego z małymi czerpakami, z których woda jest kolejno przelewana do małego akweduktu[1]. Niektóre wersje wykorzystują zarówno koła wodne, jak i zwierzęta; największa noria wysokości 20 metrów znajduje się w syryjskim Hama.
W przeszłości
[edytuj | edytuj kod]Najstarszy znany wizerunek Norii znajduje się na mozaice z Apamei[2].
Wymienione typy kół wodnych zostały wynalezione przez Greków pomiędzy III i II wiekiem p.n.e.[3][4][5][6] Około 300 roku n.e. Rzymianie zastąpili drewniane przegrody podwieszanymi naczyniami ceramicznymi, w ten sposób tworząc typową norię[7][8].
Noria przypuszczalnie kryje się pod nazwą cakkavattaka użytą w indyjskim tekście z 350 r. p.n.e. O urządzeniu tym wspominał także Lukrecjusz w I w. p.n.e. mówiąc o „rzece, co porusza koła i wiadra”[9]. Było już ono prawdopodobnie stosowane na hellenistycznym środkowym Wschodzie ok. 200 r. p.n.e.[10]
Wynalazek został zaadaptowany przez Arabów i wykorzystywany był na wielką skalę w średniowiecznym świecie islamskim[10]. Arabscy inżynierowie wprowadzili wiele udoskonaleń w konstrukcji[11]. Łączyli też norie z akweduktami mającymi połączenie z miastami i polami uprawnymi[10]. Niektóre używane przez Arabów norie osiągały średnicę 20 metrów, jedna z nich pozostawiona w Hama jako zabytek była sprawna do czasów współczesnych. Podzielona na 120 przegród, była w stanie przesyłać 95 litrów wody na minutę[1]. W 2014 roku, w trakcie syryjskiej wojny domowej, w mieście wybuchł pożar, w wyniku którego największa i najstarsza noria spłonęła[12]. Ar-Razi opisywał iracką norię z X wieku, która mogła przenosić 153 000 litrów wody na godzinę (tj. 2550 l/min). Dzisiejsze norie na Dalekim Wschodzie są w stanie przenosić 288 000 litrów na godzinę (4800 l/min)[13].
Konstrukcje tego rodzaju także rozwijano w Chinach za panowania dynastii Song, wykorzystując je do nawadniania lub osuszania pól. Wcześniej powszechnie stosowano prostsze konstrukcje, podczas gdy bardziej skomplikowane upowszechniły się pod koniec pierwszego tysiąclecia naszej ery[14]. Wpływ norii na rozwój rolnictwa w Chinach zauważył w XII wieku poeta Li Chuquan. Za rządów dynastii Song szerzono zastosowanie norii na obszarach niemeliorowanych[15].
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Hiszpańska noria -
Noria w Hama (Syria)
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Ancient Discoveries, Episode 12: Machines of the East. History Channel. [dostęp 2008-09-07].
- ↑ Marek T. Olszewski, Najstarsze wyobrażenie koła wodnego na mozaice z Apamei w Syrii, archeowieści.pl, 24 maja 2021.
- ↑ Oleson 1984 ↓, s. 325nn.
- ↑ Oleson 2000 ↓, s. 217–302.
- ↑ Donners i Waelkens 2002 ↓, s. 10-15.
- ↑ Wikander 2000 ↓, s. 371-400.
- ↑ Oleson 1984 ↓, s. 337n, 366-368.
- ↑ Oleson 2000 ↓, s. 235.
- ↑ T. S. Reynolds, Stronger Than a Hundred Men: A History of the Vertical Water Wheel (Johns Hopkins University Press 1983), s. 14-17 ISBN 0-8018-7248-0.
- ↑ a b c Donald Routledge Hill (1996), "Engineering". W: Roshdi Rashed: Encyclopedia of the History of Arabic Science, t. 3, s. 751-795 [775].
- ↑ Thomas F. Glick (1977), „Noria Pots in Spain”, Technology and Culture 18 (4), s. 644-650.
- ↑ Norie z miasta Hama, Syria
- ↑ Donald Routledge Hill: A history of engineering in classical and medieval times. Routledge, 1996, s. 145–146. ISBN 0-415-15291-7.
- ↑ Elvin 1973 ↓, s. 126.
- ↑ Elvin 1973 ↓, s. 127.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Mark Elvin: The Patterns of the Chinese Past. Stanford University Press, 1973. ISBN 0-8047-0876-2.
- Örjan Wikander: Handbook of ancient water technology. Leiden-Boston: Brill, 2000. ISBN 90-04-11123-9. (ang.).
- K. Donners, M. Waelkens, J. Deckers, Water Mills in the Area of Sagalassos: A Disappearing Ancient Technology, t. 52, British Institute at Ankara, 2002, s. 1–17, DOI: 10.2307/3643076, JSTOR: 3643076 (ang.).
- John Peter Oleson: Greek and Roman Mechanical Water-Lifting Devices: The History of a Technology. University of Toronto Press, 1984. (ang.).