Nov-Jorkio

Nov-Jorkio; Ŝtato Nov-Jorkio
(Flago de Nov-Jorkio)	(Blazono de Nov-Jorkio)
	Ŝtata kromnomo: The Empire State ("La Imperio-Ŝtato")
	Aliaj subŝtatoj de Usono
Ĉefurbo	Albeno
Plej granda urbo	Novjorko
Guberniestro	Kathy Hochul; (ekde 24-a de aŭgusto 2021)
Areo	141.300 km² (27-a)
	Loĝantaro (2020)
- Loĝantaro	20 201 249 (3-a)
- Denso	142,97 /km² (7-a)
	Aliĝo
- Dato	26-a de julio 1788
- Ordo	11
Horzono	UTC -5/-4
Latitudo	40° 30' N al 45° 1' N
Longitudo	71° 51' U al 79° 46' U
Larĝeco	455 km
Longeco	530 km
Alteco
- Plej alta	Mount Marcy, 1628,57 m
- Meza alteco	300 m
- Plej malalta	Atlantika Oceano, 0 m
	Mallongigoj
- USPS	NY
- ISO 3166-2	US-NY
Retejo	http://www.ny.gov
	v • d • r

Ĉi tiu artikolo temas pri subŝtato de USA. Por urbo rigardu la paĝon Novjorko.

Nov-Jorkio aŭ Nov-Jorko^[1] (angle State of New York [njujork] aŭ [nujork]) estas subŝtato de Usono. Ĝi enhavas la metropolon Novjorko. Nov-Jorkio situas en la nordorienta Usono kaj havis 19.849.399 loĝantojn en 2017^[2] kaj terareon de 127.190 km² (proksimume la areo de Anglio). Nov-Jorkio estas okcidente de Nov-Anglio, norde de Pensilvanio kaj Nov-Ĵerzejo, oriente de la Kanada provinco de Ontario kaj sude de la Kanada provinco de Kebekio.

Nov-Jorkio aprobis poŝtelefonan kaj retan sportajn vetojn kiel parto de la ŝtata buĝeto ekde 2022.

Loĝantaro

Nov-Jorkio estas la kvara plej granda Usona ŝtato laŭ loĝantaro: nur Kalifornio, Teksaso, kaj Florido estas pli grandaj.^[2]

La ĉefaj partoj de la ŝtato estas (kun % de Nov-Jorkianoj):

Novjorko (42%) - la granda urbo en la sudoriento de la ŝtato
Longinsulo (15%) - insulo oriente de Novjorko
Westchester (5%) - kantono norde de Novjorko
Ne-metropola Nov-Jorkio (38%) - la resta, norda parto de la ŝtato

62% de la ŝtatanoj loĝas en la aglomeraĵo de Novjorko.

Politike, Novjorko kutime voĉdonas maldekstren, Upstate dekstren, do la batalkampo de la ŝtato estas en Longinsulo kaj Westchester.

La urbo Novjorko, havante 8.008.278 loĝantojn (2000), estas grava monda centro por komerco kaj financoj. La stabejo de la Unuiĝintaj Nacioj troviĝas en la urbo. Dek milionoj, kiuj loĝas en la aglomeraĵo de Novjorko, loĝas ekster la ŝtato en norda Nov-Ĵerzejo kaj sudokcidenta Konetikuto.

Ne-metropola Nov-Jorkio enhavas la Adirondak-Montaron kaj Katskil-Montaron, la riveron Hudsono, la Fingrajn Lagojn, la Niagaran Akvofalaron, kaj la gravajn urbojn:

La okcidenta limo estas la Lago Erio, la nordokcidenta la Lago Ontario kun Kanado je la aliflanka bordo, kaj ankaŭ norde la limo estas kun Kanado - nordokcidente per la Rivero Sankt-Laŭrenco. Ĉe la Niagara Akvofalaro, inter la du grandaj lagoj en la okcidento apud Kanado, 150 milionoj litroj da akvo falas ĉiusekunde (150.000 m³/s) en la Niagaran kanjonon, kaj generas multan elektran potencon, eĉ por la malproksima Novjorko mem.

Historio

Giovanni da Verrazano (1524) kaj Henry Hudson (1609) vizitis la Hudsonan Riveron, sed Nederlando formis la unuan kolonion, Nov-Nederlandon en 1624. Peter Minuit aĉetis Manhattan-Insulon de la Indianoj Kanarsiaj (Canarsee) por 60 guldenoj da komercaĵoj (= 24 dolaroj laŭ mito). La Nederlandanoj fondis multajn urbetojn; Nov-Amsterdamo (Novjorko), Fortikaĵo Orange (Albeno, la ĉefurbo de la ŝtato), Breuckelen (Brooklyn), kaj Schenectady.

Nov-Jorkio iĝis Brita kolonio en 1664, kaj okazis konfliktoj kun la francoj en la nordo (Lago Champlain, Mohawk Valo, kaj en la Niagara Regiono.) Post la Franca-kaj-Indiana Milito, en Novjorkio okazis multaj bataloj de la Revolucia Milito kontraŭ Britio. Norde de Novjorko situas fortikaĵo West Point, strategie tre grava loko por preventi ke la britoj kaptu la riveron kaj apartigu la ŝtataron. Ĉe West Point oni poste starigis faman militistaran akademion. La 26-an de julio, 1788, Nov-Jorkio fariĝis la dek-unua ŝtato de la nova Usono.