Olejowiec
 Olejowiec gwinejski | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
olejowiec | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Elaeis N.J. Jacquin Sel. Stirp. Amer. Hist. 280. Jan-Jul 1763[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
E. guineensis N. J. Jacquin[3] | |||
| Synonimy | |||
|
| |||
Olejowiec, olejnik[6], masłopalma[7] (Elaeis) – rodzaj roślin z rodziny arekowatych. Do rodzaju należą dwa gatunki[8][4] – olejowiec gwinejski E. guineensis, pochodzący z Afryki Zachodniej, Środkowej i Wschodniej, oraz olejowiec czarnojądrowy E. oleifera z Ameryki Centralnej i północnej części Ameryki Południowej[8][4]. Oba gatunki są uprawiane (rosnąc obok siebie mogą się krzyżować) i zwłaszcza olejowiec gwinejski jest szeroko rozprzestrzeniony w strefie międzyzwrotnikowej, w wielu obszarach rośnie też tam jako gatunek zdziczały[8]. W naturze rośliny te rosną na obrzeżach wilgotnych lasów, w miejscach zabagnionych na sawannach, czasem także w namorzynach, a na suchszych obszarach występują wzdłuż rzek i strumieni[9].
Z owoców i nasion obu gatunków pozyskuje się tłuszcz, używany głównie do celów technicznych, ale olej palmowy z nasion olejowca gwinejskiego jest także jadalny i stanowi kluczowy produkt dla przemysłu spożywczego (w 2011 wyprodukowano ponad 50 milionów ton[8], w 2019 już ponad 74 miliony ton[10]). Uprawy olejowców w końcu 2017 zajmowały 18,7 miliona ha, będąc znaczącym powodem niszczenia lasów równikowych. Z drugiej strony ze względu na 10-krotnie większą wydajność olejowców względem innych gatunków olejodajnych rezygnacja z tego źródła tłuszczów oznaczałaby konieczność przeznaczenia pod uprawy roślin olejodajnych odpowiednio wielokrotnie większych areałów[11][12]. Olejowiec gwinejski w Afryce wykorzystywany jest także jako roślina lecznicza[8], z soku pozyskiwanego z nacięć kwiatostanów męskich wyrabia się wino palmowe, liście służą do krycia dachów, owoce zapiekane w popiele uznawane są za przysmak[6].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Palmy o kłodzinach wzniesionych lub podnoszących się[9], pojedynczych, osiągających do 30 m w przypadku olejowca gwinejskiego (w uprawie zwykle osiąga 10–15 m)[6] i 4 m w przypadku olejowca czarnojądrowego[7]. Kłodziny pokryte są nasadami liści, przy czym z czasem i one odpadają. Nagie odcinki kłodzin pokryte są skośnymi i szerokimi bliznami liściowymi[9]. W przypadku olejowca czarnojądrowego zdarza się, że kłodzina u dołu zamiera, a pęd rośnie wsparty na korzeniach przybyszowych – teoretycznie rośliny te mogą być nieśmiertelne[8].
- Liście
- Pierzastozłożone, długości do 4 m, zebrane na szczycie kłodziny[6][7], z ogonkiem liściowym pokrytym kolcami[9][6]. Pochwa liściowa początkowo rurkowata, potem rozpadająca się na liczne włókna. Oś liścia tęga, prosta lub wygięta. Listki z pojedynczym kilem, równowąskie, długo zaostrzone na wierzchołku[9].
- Kwiaty
- Jednopłciowe, ale kwiaty obu płci wyrastają na tych samych roślinach (palmy jednopienne). Kwiatostany krótkie i gęste wyrastają między liśćmi, zwykle kilka z kwiatami jednej płci, następnie kilka z kwiatami drugiej. Szypuła kwiatostanu krótka, eliptyczna na przekroju, rozgałęzienia tylko pierwszego rzędu. Podsadka (spatha) rurkowata lub rozwinięta na płasko, omszona, z dwoma grzbietami, schowana w pochwie liścia wspierającego kwiatostan, zwieńczona na szczycie licznymi, luźnymi włóknami. Kolejne podsadki pod rozgałęzieniami kwiatostanu drobne, wąskotrójkątne, zaostrzone. Oś kwiatostanu podobnej długości lub krótsza od jego szypuły, rozgałęzienia bardzo liczne[9].
- Kwiaty męskie wyrastają pojedynczo, ale bardzo gęsto na kotkowatych rozgałęzieniach kwiatostanu, zagłębione w ich osiach, które zwieńczone są długą, bezkwiatową, nagą i drewniejącą ością. Każdy kwiat wsparty jest krótką, ostrą i wyciągniętą w długą oś przysadką. Same kwiaty są drobne – ledwo wystają z zagłębień w osi kwiatostanu. Trzy listki zewnętrznego okółka okwiatu są prostokątne i błoniaste. Trzy listki wewnętrznego okółka są jajowate, podobnej długości, bardzo cienkie. Pręcików jest 6, wystających z okwiatu podczas kwitnienia. Nitki pręcików są szerokie i mięsiste, bokami zrośnięte w rurkę[9].
- Kwiaty żeńskie znacznie większe od męskich, wsparte dwoma zaostrzonymi lub ościstymi przysadkami, z listkami okwiatu w dwóch okółkach po trzy, dość cienkimi. Prątniczki połączone w pierścień otaczający zalążnię. Ta jajowata do walcowatej, trójkomorowa. Szyjka słupka zwieńczona trzema mięsistymi, odgiętymi ramionami znamienia[9].
- Owoce
- Jednonasienne pestkowce. Jajowate, ale u nasady kanciaste ze względu na stłoczenie, żółte do pomarańczowych, w części odsłoniętej fioletowiejące lub czerniejące. Na szczycie z pozostałościami słupka w formie dzióbka. Egzokarp gładki, mezokarp gruby, mięsisty, oleisty. Endokarp bardzo twardy, czarny, jajowaty, spłaszczony lub kanciasty[9].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj z rodziny arekowatych (Arecaceae) z rzędu arekowców (Arecales). W obrębie rodziny należy do podrodziny Arecoideae, plemienia Cocoseae i podplemienia Elaeidinae. Jest rodzajem siostrzanym dla rodzaju Barcella[5], pierwotnie opisanym zresztą jako podrodzaj Elaeis subgenus Barcella Trail, 1877[13].
- Wykaz gatunków[4]
- Elaeis guineensis Jacq. – olejowiec gwinejski[7][6]
- Elaeis oleifera (Kunth) Cortés – olejowiec czarnojądrowy[7]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-11-21] (ang.).
- ↑ a b Elaeis. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-11-21].
- ↑ a b c d Elaeis Jacq.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-11-21].
- ↑ a b Genus: Elaeis Jacq.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-11-21].
- ↑ a b c d e f Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 592-593. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d e Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989, s. 253=254. ISBN 83-09-00256-4.
- ↑ a b c d e f David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 323-324, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f g h i Elaeis Jacq.. [w:] PalmWeb [on-line]. [dostęp 2020-11-21].
- ↑ Production volume of palm oil worldwide from 2012/13 to 2019/20. [w:] Statista [on-line]. [dostęp 2020-11-21].
- ↑ Oil palms need one-ninth of land used by other vegetable oil crops. [w:] The Jakarta Post [on-line]. 6 lutego 2019. [dostęp 2020-11-21].
- ↑ Meijaard, E., Garcia-Ulloa, J., Sheil, D., Wich, S.A., Carlson, K.M., Juffe-Bignoli, D., and Brooks, T.M.: Oil palm and biodiversity. IUCN. [dostęp 2020-11-21].
- ↑ K.Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. IV. Flowering Plants. Monocotyledons. Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin, Heidelberg: Springer, 1998, s. 381-382. ISBN 978-3-642-08378-5.