Kontent qismiga oʻtish

Osiyo qora ayigʻi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Osiyo qora ayigʻi, shuningdek, Osiyo qora ayigʻi, Osiyo oy ayigʻi va oq koʻkrakli ayiq nomi bilan ham tanilgan, oʻrta kattalikdagi ayiq turi hisoblanadi. Osiyo qora ayigʻi asosan, daraxtda yashash tarziga moslashgan[1][2]. Osiyo qora ayigʻi Himolay togʻlarida, Eronning janubi-sharqida, Hindiston yarim orolining shimoliy qismlarida, Koreya yarim orolida, Xitoyda, Rossiyaning Uzoq Sharqida, Yaponiyaning Xonsyu va Sikoku orollarida va Tayvanda uchraydi.U IUCN Qizil roʻyxatiga kiritilgan[3].

Xususiyatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Osiyo qora ayigʻining oq V shaklidagi koʻkrak belgisi

Osiyo qora ayigʻi qora moʻynali, och jigarrang tumshuqli va koʻkragida aniq oq V shaklidagi yamoqqa ega hayvon hisoblanadi[4]. Uning quloqlari qoʻngʻiroq shaklida boʻlib, boshqa ayiqlarnikiga qaraganda uzunroq va boshidan yon tomonga chiqib turadi. Uning dumi qisqa, taxminan 11sm[5]. Erkak Osiyo qora ayigʻining vazni 60-200 kg boʻladi.Oʻrtacha ogʻirligi taxminan 135 kg.Urgʻochilarning vazni 40-140 kg boʻladi[5][6].

Osiyo qora ayiqlari umumiy tuzilishi boʻyicha jigarrang ayiqlarga (Ursus arctos) oʻxshaydi.Dudoqlar va burunlar jigarrang ayiqlarga qaraganda kattaroq va harakatchanroq boʻladi. Osiyo qora ayiqlarining bosh suyagi nisbatan kichik, ammo massiv, ayniqsa pastki jagʻda.

Osiyo qora ayiqlari, asosan, oʻtxoʻr boʻlsa-da, ularning jagʻ tuzilishi gigant pandalarniki kabi oʻsimliklarni isteʼmol qilishga ixtisoslashgan emas. Osiyo qora ayiqlarining zigomatik yoylari ancha torroq va ikkita pterygoid mushaklarning vazn nisbati ancha kichikdir.Temporal mushaklarning lateral sirpanishlari Osiyo qora ayiqlarida qalinroq va kuchliroqdir.[7]

Qutb ayiqlaridan farqli oʻlaroq, Osiyo qora ayiqlari daraxtlarga chiqish uchun kuchli tanaga ega va nisbatan zaif orqa oyoqlari jigarrang ayiqlar va Amerika qora ayiqlariga qaraganda qisqaroqdir[2][5].Ular boshqa ayiqlarga qaraganada ikki oyoqda nisbatan koʻproq tik yurishlari mumkin (chorak mildan koʻproq vaqt davomida tik yurishlari maʼlum). Old oyoqlaridagi tovon yostiqchalari boshqa ayiq turlarinikidan kattaroqdir. Ularning toqqa chiqish va qazish uchun ishlatiladigan tirnoqlari oldingi oyoqda bir oz uzunroqdir ((30-45 mm) orqa tomondagisi (18-36 mm))[8].Oʻrtacha, katta yoshdagi Osiyo qora ayiqlari Amerika qora ayiqlaridan bir oz kichikroq, ammo katta erkak ayiqlar bir nechta boshqa ayiq turlaridan kattaroq boʻlishi mumkin[9].

„Qadimgi Shekarri“ nomi bilan tanilgan mashhur britaniyalik sportchi Hindistonda koʻrgan Osiyo qora ayigʻining vazni 363 kg dan kam boʻlmagani haqida yozgan[10].Taxminlarga koʻra, Osiyodagi eng katta qora ayiqning vazni 200 kg ga yetgan[5]. Hayvonot bogʻida saqlanadigan namunalarning ogʻirligi 225 kg gacha boʻlishi mumkin[11].Ularning sezgilari qoʻngʻir ayiqlarnikidan kuchliroq boʻlsa-da, koʻrish qobiliyati zaif, eshitish diapazoni oʻrtacha.

Taksonomiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ajdodlar taksonlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Biologik va morfologik nuqtai nazardan, Osiyo qora ayiqlari yalqov ayiqlar va quyosh ayiqlari erishgan arboreal ixtisoslikning boshlanishini koʻrsatadi[2]. Osiyo qora ayiqlarining karyotiplari boshqa beshta ursin ayiqlarinikiga deyarli oʻxshash va ular jinsga xos boʻlganidek, 74 ta xromosomaga ega[12]. Evolyutsion nuqtai nazardan, Osiyo qora ayiqlari qadimgi dunyo ayiqlari orasida eng kam oʻzgargan ayiqlardir, baʼzi olimlar, ursin ayiqlarining boshqa barcha nasllari ushbu turdan kelib chiqqan deb taʼkidlashadi[1].

Urgʻochi Osiyo qora ayigʻi go‘daklarini emizmoqda

Osiyo qora ayiqlari Amerika qora ayiqlarning yaqin qarindoshlari boʻlib, ular bilan Yevropada umumiy ajdod hududi bor. Ikki tur 3 000 000 yil oldin ajralib chiqqan deb taxmin qilinadi, ammo genetik dalillar noaniq[13]. Amerika va Osiyo qora turlari ham qardosh takson hisoblanadi va boshqa ayiq turlariga qaraganda bir-biri bilan chambarchas bogʻliq[14]. Osiyo qora ayiqlarining eng qadimgi maʼlum namunalari Moldova hududidagi dastlabki pliotsen davridan maʼlum[15]. Pennsilvaniya shtatining Port-Kennedi shahrida joylashgan eng qadimgi Amerika qora ayiqlarining qoldiqlari Osiyo qora ayiq turlariga juda oʻxshaydi[16]. Osiyo qora ayiqlari ustida olib borilgan birinchi mtDNK tadqiqoti bu tur Amerika qora ayiqlaridan keyin paydo boʻlganligini koʻrsatdi, ikkinchi tadqiqot esa yalqov ayiqlar va ikkita qora turning shoxlanish tartibini statistik jihatdan aniqlay olmadi, bu uch tur tez nurlanish hodisasiga duchor boʻlganligini koʻrsatdi.Uchinchi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Amerika qora ayiqlari va Osiyo qora ayiqlari yalqov ayiq avlodidan keyin va quyoshli ayiq avlodidan oldin qardosh takson sifatida ajralib chiqqan[12].Butun mitoxondrial sitoxrom ketma-ketligi boʻyicha keyingi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, Osiyo va Yaponiya qora ayiqlari populyatsiyalarining farqi, ayiqlar Koreya yarim oroli va Yaponiya oʻrtasidagi quruqlikdagi koʻprikdan 500 000 yil oldin oʻtganida sodir boʻlgan boʻlishi mumkin. Bu paleontologik dalillarga mos keladi[17].

Kichik turlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Osiyo qora ayiq kichik turi
Kichik turlar nomi Tarqatishi Tavsifi Umumiy nomi
Ursus thibetanus formosanus R. Swinhoe, 1864-yil
 Tayvan Bu kichik turda boshqa kenja turlarning qalin boʻyin moʻynasi yoʻq[8] Formosan qora ayigʻi
Ursus thibetanus gedrosianus Blanford, 1877-yil
 Janubiy Balujiston Nisbatan qisqa, qoʻpol junli, koʻpincha qora emas, qizil-jigarrang kichik tur[8][18]. Balujiston qora ayigʻi
Ursus thibetanus japonicus Schlegel, 1857-yil



 Xonsyu va Shikoku. Kyushu orolida yoʻq boʻlib ketgan. Ogʻirligi 60 dan 120 kggacha boʻlgan kichik tur.Oʻrtacha tana uzunligi 110-140 sm[12]. Unda boshqa kenja turlarning qalin boʻyin moʻynasi yoʻq, tumshugʻi quyuqroq[8] Yapon qora ayigʻi
Ursus thibetanus laniger Pocock, 1932-yil
 Himolay[18] Ular oʻzining uzunroq, qalinroq moʻynasi va kichikroq, oqroq koʻkrak belgisi bilan[18] boshqa turlardan ajralib turadi.Himoloy qora ayiqlari yozda Nepal, Xitoy, Sibir va Tibetning issiqroq hududlarida 3000-3600 m balandlikda uchraydi.Qishda ular 1500 mgacha pastlikka tushadi.Oʻrtacha vazni 90-120 kggacha boʻladi.Ularning ogʻirligi kuzda qish uyqusi uchun semirganda181 kgga yetishi mumkin[19]. Himoloy qora ayigʻi
Ursus thibetanus mupinensis Heude, 1901-yil Himoloy va Indochina Och rangli, Ursus thibetanus lanigerga oʻxshaydi Indoxitoy qora ayigʻi
Ursus thibetanus thibetanus Cuvier, 1823-yil



 Assam, Nepal, Myanma, Mergui, Tailand va Annam[18] Himoloy ayigʻidan oʻzining qisqa, yupqa poʻstloqli terisi bilan ajralib turadi[18]. Tibet qora ayigʻi
Ursus thibetanus ussuricus Heude, 1901-yil

Janubiy Sibir, shimoli-sharqiy Xitoy va Koreya yarim oroli Eng katta kichik turl[2][8] Ussuri qora ayigʻi

Gibridlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Osiyo qora ayiqlari reproduktiv jihatdan bir qancha boshqa ayiq turlari bilan mos keladi va vaqti-vaqti bilan gibrid nasl dunyoga keltiradi. Jack Hannaning „Monkeys on the Interstate“ asariga koʻra, Florida shtatining Sanford shahrida qoʻlga olingan ayiq qochib ketgan urgʻochi Osiyo qora ayigʻi va Amerika qora ayigʻining avlodi boʻlgan, deb taxmin qilingan va Scherrenning 1907-yilda nashr etilgan „Some notes on hybrid bears“ asarida Osiyo qora ayigʻi va yalqov ayiq oʻrtasida muvaffaqiyatli juftlashish sodir boʻlgan[20]. 1975-yilda Venesueladagi „Las Delicias“ hayvonot bogʻida Osiyo urgʻochi qora ayiq koʻzoynakli erkak ayiq bilan oʻz qoʻrasini baham koʻrdi va bir nechta gibrid avlodlarni dunyoga keltirdi. 2005-yilda Sharqiy Kambodjaning Mekong daryosi suv havzasida Osiyo qora ayigʻi — quyosh ayigʻi gibrid bolasi qoʻlga olindi[21].

Osiyo qora ayigʻi terisi

Tarqalishi va yashash joyi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bugungi kunda Osiyo qora ayigʻi  janubi-sharqiy Erondan sharqqa Afgʻoniston va Pokiston orqali, Hindiston va Myanmadagi Himoloy etaklari orqali Malayziyadan tashqari Janubi-Sharqiy Osiyo materiklarigacha tarqalgan. Ular Rossiyaning janubiy Uzoq Sharqida va Shimoliy Koreyada mavjud. Janubiy Koreyada kam soni saqlanib qolgan. Yaponiyaning Xonsyu va Shikoku orollarida, shuningdek, Tayvan va Xitoyning Xaynan orolida ham uchraydi[3].

Odatda bargli oʻrmonlarda, aralash oʻrmonlarda va tikanli oʻrmonlarda yashaydi. Yozda Osiyo qora ayigʻi  odatda 3500 mga yaqin balandlikda yashaydi. Qishda u 1500 m pastroq balandliklarga tushadi. Yaponiyada u dengiz boʻyida ham uchraydi[22].

Osiyo qora ayiqlarining soni boʻyicha aniq hisob-kitoblar mavjud emas: Yaponiya Xonsyuda yashaydigan 8-14 000 ayiqni taxmin qilgan, ammo buning ishonchliligi hozirda shubhali[3]. Ularning ishonchliligi nomaʼlum boʻlsa-da, rus biologlari tomonidan 5-6 000 ta ayigʻining diapazoni taxmin qilingan.

Bangladesh

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bangladeshning Wildlife Trust tashkiloti 2008-yildan 2010-yilgacha Bangladeshdagi ayiqlar orasida Osiyo qora ayiqlarni oʻz ichiga olgan joylarda tadqiqot oʻtkazdi. Tadqiqot 87 xil joyda, asosan Bangladeshning shimoliy-markaziy, shimoli-sharqiy va janubi-sharqiy hududlarida oʻtkazildi. Soʻrov natijalari shuni koʻrsatadiki, aksariyat hududlarda hali ham alohida kichik ayiqlar, asosan, Osiyo qora ayiqlari mavjud. Soʻrov natijalariga koʻra, ayiqlar bilan bogʻliq eng koʻp dalillar Osiyo qora ayiqlari boʻlib, ular orasida uyalar, oyoq izlari, mahalliy kuzatuvlar va boshqalar mavjud. Bangladeshning markaziy, shimoliy-markaziy, shimoli-sharqiy va janubi-sharqiy qismlarida Osiyo qora ayiqlarining mavjudligi haqida koʻplab xabarlar mavjud.Osiyo qora ayiqlari hali ham Bangladeshning turli qismlarida, asosan Chittagong tepaliklarida joylashgan boʻlsa-da, ularning soni juda oz. Tabiatni muhofaza qilish mutaxassislari yaqin kelajakda ularni himoya qilish boʻyicha zarur choralar koʻrilmasa, bu tur mamlakatda tez orada yoʻq boʻlib ketish arafasida[23].

Xitoy

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Osiyo qora ayigʻining uchta kichik turi Xitoyda uchraydi: Tibet kenja turi (U. thibetanus thibetanus), Si Chuan kenja turi (U. thibetanus mupinensis) va yagona kenja turi boʻlgan shimoli-sharqiy kenja turi (U. thibetanus ussuricus). Osiyo qora ayiqlari asosan shimoli-sharqiy Xitoyning sovuq va moʻtadil zonalaridagi ignabargli oʻrmonlarda tarqalgan.Asosiy hududlar Chang Bay, Chjan Guangcai, Lao Ye va Singan togʻlaridir. Liaoning provinsiyasida 100 ga yaqin Osiyo qora ayiqlar bor. Ular faqat Sin Bin, Xuan Ren, Ben Xi, Kuan Dian va Fen Chengning beshta okrugida yashaydi. Jilin provinsiyasida Osiyo qora ayiqlari asosan Xunchun, Dun Xua, Vanqing,An Tu, Chang Bai, Fu Song, Jiao He, Hua Dian, Pan Shi va Shu Lan tumanlarida uchraydi. Heilongjiang provinsiyasida Osiyo qora ayiqlari Ning An, BaYan, Wu Chang, Tong He, Bao Qing, Fu Yuan, Yi Chun, Tao Shan, Lan Xi, Tie Li, Sun Wu, Ai Hui, De Du, Bei An okruglarida uchraydi[24].

Sibir

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sibirda Osiyo qora ayigʻining shimoliy diapazoni Yapon dengizining janubi-gʻarbiy sohilidagi Innokenti koʻrfazidan to Samarga daryosining qirgʻoqlarini kesib oʻtuvchi Sikhote-Alin tepaliklarigacha davom etadi. Amur daryosi boʻyida turning mavjudligi 51° shimoliy kenglikkacha qayd etilgan.

Xulq-atvor va ekologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Daraxtdagi ayiq bolasi

Ular ikkita kattalar va ikkita ketma-ket yosh bolalardan iborat oilaviy guruhlarda yashashlari mumkin. Ular kattadan kichikgacha kortejda yurishadi. Ular qoyalarda va daraxtlarda yaxshi alpinistlar boʻlib, ovqatlanish, dam olish, quyoshda toblanish, dushmanlardan qochish va qish uyqusi uchun koʻtarilishadi. Baʼzi keksa ayiqlar koʻtarilish uchun juda ogʻir boʻlishi mumkin[22]. Ularning umrining yarmi daraxtlarda oʻtadi va ular eng katta daraxtda yashovchi sutemizuvchilardan biridir[12]. Osiyo qora ayiqlari daraxtlar bilan oziqlanayotganda oʻzlarining ostiga qoʻyish uchun novdalarni sindirib tashlaydilar, shuning uchun ularning uylaridagi koʻplab daraxtlarning tepalarida uyaga oʻxshash tuzilmalar paydo boʻladi[12]. Osiyo qora ayiqlari oʻn besh fut yoki undan yuqoriroq daraxtlardagi uyalarda qisqa vaqt davomida dam olishadi[22].

Osiyo qora ayiqlari oʻz hududining koʻp qismida qishlashmaydi. Ular oʻzlarining sovuqroq, shimoliy hududlarida qishlashlari mumkin, ammo baʼzi ayiqlar shunchaki pastroq balandliklarga koʻchib oʻtishadi. Deyarli barcha homilador urugʻlar qish uyqusida boʻladi. Osiyo qora ayiqlari oʻz uylarini oktyabr oyining oʻrtalarida qish uyqusiga tayyorlaydilar va noyabrdan martgacha uxlashadi. Ularning uyalari qazilgan ichi boʻsh daraxtlar (yerdan 60 fut balandlikda), gʻorlar yoki yerdagi teshiklar, ichi boʻsh loglar yoki tik, togʻli va quyoshli yonbagʻirlar boʻlishi mumkin[22]. Ular, shuningdek, qoʻngʻir ayiqlarning tashlab ketilgan uylarida ham joylashishi mumkin. Osiyo qora ayiqlari jigarrang ayiqlarga qaraganda pastroq balandliklarda va kamroq tik yonbagʻirlarda joylashadi. Urgʻochi Osiyo qora ayiqlari inidan erkaklarnikiga qaraganda kechroq, urgʻochi Osiyo qora ayiqlar esa tugʻmagan urgʻochilarga qaraganda kechroq chiqadi[25]. Osiyo qora ayiqlari jigarrang ayiqlarga qaraganda kamroq harakatchan hisoblanadi.

Osiyo qora ayiqlarining ovozi keng diapazonga ega, jumladan, xirillash, yigʻlash, boʻkirish, xirillagan tovushlar (baʼzan ovqatlanayotganda eshitiladi) va yaralanganda, xavotirda yoki gʻazablanganda ovoz chiqaradi. Ogohlantirish yoki tahdid qilishda ular qattiq xirillaydilar va jang qilganda qichqiradilar. Boshqa ayiqlarga yaqinlashganda, ular „tut tut“ tovushlarini chiqaradilar, bu ayiqlarning tillarini ogʻzining yuqori qismiga tegizishi natijasida paydo boʻlgan deb oʻylashadi. Qiziqish paytida ular tiqillagan tovushlarni chiqaradilar[22].

Koʻpayishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
44 kunlik Osiyo qora ayiq

Osiyo qora ayiqlarining koʻpayish mavsumi jigarrang ayiqlarga qaraganda ertaroq, iyun oʻrtalaridan avgust oyining oʻrtalariga qadar sodir boʻladi. Tugʻilish ham ertaroq, yanvar oyining oʻrtalarida sodir boʻladi. Oktyabrga kelib, homilador urgʻochi ayiqlarning bachadon shoxlari 15-22 mm boʻladi. Dekabr oyining oxiriga kelib, embrionlarning vazni 75 grga yetadi[2]

Oziqlantirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Osiyo qora ayigʻi rezavorlar bilan oziqlanadi

Osiyo qora ayiqlari hamma narsa bilan oziqlanadi: hasharotlar, qoʻngʻiz lichinkalari, umurtqasizlar, termitlar, qurtlar, oʻlik hayvonlar, asalarilar, tuxumlar, axlat, qoʻziqorinlar, oʻtlar, mevalar, yongʻoqlar, urugʻlar, asal, oʻtlar, don[22]. Ular turli xil mavsumiy yuqori kaloriyali ovqatlarni isteʼmol qiladilar, ortiqcha kaloriyalarni yog 'sifatida saqlaydilar va keyin tanqislik paytida qish uyqusiga ketishadi[26]. Osiyo qora ayiqlari aprel-may oylarida oʻtgan yilgi qaragʻay yongʻoqlari va boshoqlarini yeyishadi. Tanqislik davrida ular chirigan jurnallarda findiq va hasharotlar lichinkalariga kirish uchun daryo havzalariga kiradilar. May oyining oʻrtalaridan iyun oyining oxirigacha ular oʻz dietasini yashil oʻsimliklar va mevalar bilan toʻldiradilar. Iyuldan sentyabrgacha ular qush gilosi, qaragʻay konuslari, uzumlarni isteʼmol qilish uchun daraxtlarga chiqishadi. Kamdan-kam hollarda ular yumurtlama davrida oʻlik baliqlarni isteʼmol qiladilar, ammo bu ularning dietasining jigarrang ayiqlarga qaraganda ancha kam qismini tashkil qiladi[2]. 1970-yillarda Nepalda Osiyo qora ayiqlar xanuman langurlarini oʻldirib, yeyishi haqida xabar berilgan edi[27]. Ular koʻpchilik boshqa ayiqlarga, shu jumladan Amerika qora ayiqlariga qaraganda koʻproq yirtqich boʻlib koʻrinadi va tuyoqli hayvonlarni, shu jumladan uy chorva mollarini muntazam ravishda oʻldiradi[28].

Osiyo qora ayigʻining tishlari (pastda), yoʻlbarsnikiga nisbatan (yuqorida)

Turlararo yirtqichlik munosabati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Osiyo qora ayigʻining diapazoni Hindistonning markaziy va janubidagi yalqov ayiqlar, Janubi-Sharqiy Osiyodagi quyoshli ayiqlar va Rossiya Uzoq Sharqining janubiy qismidagi jigarrang ayiqlar bilan bir-biriga mos keladi[3].

Osiyo qora ayiqlari vaqti-vaqti bilan yoʻlbarslar va jigarrang ayiqlar hujumiga uchraydi. Maʼlumki, leoparlar ikki yoshdan kichik ayiq bolalarini ovlaydi. Boʻri toʻdalari va Yevrosiyo silovsinlari ham ayiq bolalarining potentsial yirtqichlari hisoblanadi[2]. Osiyo qora ayiqlari odatda Amur leoparlaridan kuchli oʻsimliklar bilan qoplangan joylarda ustunlik qiladi, ochiq joylarda esa leoparlar ustun, ammo bunday uchrashuvlarning natijasi koʻp jihatdan hayvonlarning kattaligiga bogʻliq[29].

Huquqiy holati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xitoyning Xuychjou fermasida qafasda oʻt ayigʻi

Osiyo qora ayigʻi Xitoyning „Yovvoyi tabiatni muhofaza qilish toʻgʻrisida“gi milliy qonunida muhofaza qilinadigan hayvon roʻyxatiga kiritilgan boʻlib, unga koʻra, ruxsatsiz ayiqlarni ovlagan yoki tutgan har bir kishi qattiq jazoga tortiladi[12].

Osiyo qora ayiqlari kamdan-kam uchraydigan tur sifatida Rossiyaning Qizil kitobiga kiritilgan, shuning uchun ov qilish taqiqlanadi. Hozirgi

vaqtda rus qora ayiqlarini ovlashni qonuniylashtirish boʻyicha kuchli harakat mavjud boʻlib, bu mahalliy ilmiy jamoatchilikning koʻpchiligi tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi[12].

1989-yil 30-yanvar holatiga koʻra, Tayvanning Formosan qora ayiqlari „Tabiiy va madaniy meros toʻgʻrisida“gi qonunga muvofiq yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlar roʻyxatiga kiritilgan. Keyinchalik ular I toifadagi muhofaza qilinadigan turlar roʻyxatiga kiritilgan[12].

Koreya hukumati Osiyo qora ayigʻini 329-sonli tabiiy yodgorlik sifatida belgilagan. Ayni paytda Koreya Milliy bogʻi xizmatining yoʻqolib ketish xavfi ostidagi turlarni tiklash markazida turlarni tiklash ishlari olib borilmoqda[30].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Montgomery, S.. Search for the golden moon bear: science and adventure in Southeast Asia. Simon & Schuster, 2002. ISBN 978-0-7432-0584-9. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Heptner, V. G. „White-chested, black bear“, . Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola. Washington DC: Smithsonian Institution and the National Science Foundation [1972], 1992 — 713–733-bet. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Garshelis, D. & Steinmetz, R. (2020). „Ursus thibetanus“. IUCN Red List of Threatened Species. 2020: e.T22824A166528664. doi:10.2305/IUCN.UK.2020-3.RLTS.T22824A166528664.en. Retrieved 16 January 2022.
  4. ↑ Bears, Majestic Creatures of the Wild Stirling, I.: . Emmaus: Rodale Press, 1993.  (Wayback Machine saytida 2016-06-17 sanasida arxivlangan)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Brown, Bear Anatomy and Physiology
  6. ↑ Macdonald, D.. The New Encyclopedia of Mammals. Oxford University Press, Oxford, 2001. ISBN 0198508239. 
  7. ↑ Endo, H., Taru, H., Yamamoto, M., Arishima, K., & Sasaki, M. (2003).
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Baluchistan black bear %20Ursus%20thibetanus_E.pdf Ursus thibetanus (G. Cuvier, 1823)[sayt ishlamaydi]
  9. ↑ Knight, C. (2008).
  10. ↑ Greenwood, J.. Wild sports of the world: a boy's book of natural history and adventure. London: S.O. Beeton, 1862. 
  11. ↑ Bear Species @ Great Bear Foundation.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 Servheen, C., Herrero, S., & Peyton, B. (1999).
  13. ↑ Macdonald, D.. The Encyclopedia of Mammals: 1. London: Allen & Unwin, 1984 — 446-bet. ISBN 0-04-500028-X. 
  14. ↑ Craighead, L. (2003).
  15. ↑ G. F. Baryshnikov and D. S. Zakharov. 2013.
  16. ↑ Herrero, S. (1972).
  17. ↑ Yasukochi, Y., Nishida, S., Han, S., Kurosaki, T., Yoneda, M. & Koike, H. (2009). „Genetic Structure of the Asiatic Black Bear in Japan Using Mitochondrial DNA Analysis“. Journal of Heredity. 100-jild, № 3. 297–308-bet. doi:10.1093/jhered/esn097. PMID 18984857.{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list ()
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Pocock, R. I. (1941).
  19. ↑ Bears Of The World. „Himalayan Black Bear“. Bears Of The World. 2015-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-mart 2015-yil.
  20. ↑ Hybrid Bears.
  21. ↑ Galbreath, G. J., Hunt, M., Clements, T. & Waits, L. P. (2008). „An apparent hybrid wild bear from Cambodia“ (PDF). Ursus. 19-jild, № 1. 85–86-bet. doi:10.2192/07SC007R2.1. 2013-07-22da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2022-09-20.{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list ()
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 Brown, Bear Behaviour and Activities
  23. ↑ „Baseline Survey Report of Bears in Bangladesh. 2008–2010“. 2016-yil 7-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 20-sentyabr.
  24. ↑ Xu, Xueliang (1997). „Historical and Present Status of the Asiatic Black Bear in Northeast China“ (PDF). Int. Conf. Bear Res. And Manage. 9-jild, № 2. 53–55-bet. doi:10.2307/3872661. JSTOR 3872661. 2010-12-03da asl nusxadan (PDF) arxivlandi.
  25. ↑ Seryodkin, I. V.; Goodrich, J. M.; et al. (2003). „Denning ecology of brown bears and Asiatic black bears in the Russian Far East“ (PDF). Ursus. 14-jild, № 2. 153–161-bet. JSTOR 3873015. 2022-10-09da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2022-09-20.
  26. ↑ Schaller, G. B. „The Feeding Ecology of Giant Pandas and Asiatic Black Bears in the Tangjiahe Reserve, China“, . Carnivore Behavior, Ecology, and Evolution Gittleman, J. L.: . Ithaca: Comstock Pub. Associates, 1989 — 212–241-bet. ISBN 9780801430275.  (Wayback Machine saytida 2021-10-27 sanasida arxivlangan)
  27. ↑ Gursky-Doyen, S., & Nekaris, K. A. I. (2007).
  28. ↑ Brown
  29. ↑ Powell, A. N. W.. Call of the Tiger. Read Books, 2008. ISBN 978-1-4437-6235-9. 
  30. ↑ Cultural Heritage Administration, (1982.11.20), 반달가슴곰

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Osiyo_qora_ayigʻi&oldid=5134116" dan olindi