Palermo
Palermo
Palermu (Siçilianisht) | |
|---|---|
| Comune di Palermo | |
 Në drejtim të akrepave të orës nga e majta në të djathtë: Pamje nga rruga Via Maqueda, San Domenico, Pamje e Palermos nga Monte Pellegrino dhe pamje nga sheshi i Palermos | |
 Flamuri  Stema | |
.svg?lang=sq) Komuna e Palermos brenda Qytetit Metropolitane të Palermos | |
| Koordinatat: 38°06′40″N 13°21′06″E / 38.11111°N 13.35167°E | |
| Vendi |  Italia |
| Rajoni |  Siçilia |
| Qyteti metropolitan |  Palermo (PA) |
| Qeveria | |
| • Kryetari | Roberto Lagalla (UDC) |
| Sipërfaqja | |
| • Gjithsej | 158,9 km2 (61,4 sq mi) |
| Lartësia mbidetare | 14 m (46 ft) |
| Popullsia (31 mars 2023[1]) | |
| • Gjithsej | 628.803 |
| • Dendësia | 391.558/km2 (1.014/sq mi) |
| Emri i banorëve | Palermitano Panormito |
| Kodi postar | 90100 |
| Kodi telefonik | 091 |
| Faqja zyrtare | www |
Palermo, në shqip Palerma ose Palermë, është një qytet në Italinë jugore, kryeqyteti i rajonit autonom të Siçilisë dhe i qytetit metropolitane të Palermos, provinca metropolitane përreth qytetit. Qyteti shquhet për historinë, kulturën, arkitekturën dhe gastronominë e tij, duke luajtur një rol të rëndësishëm gjatë gjithë ekzistencës së tij; është mbi 2700 vjet i vjetër. Palermo është në veriperëndim të ishullit të Siçilisë, pranë Gjirit të Palermos në Detin Tireno.
Qyteti u themelua në vitin 734 pes nga Fenikasit si Sus ("lule"). Palermo më pas u bë një zotërim i Carthage. U krijuan dy koloni greke, të njohura kolektivisht si Panormos; Carthaginianët e përdorën këtë emër në monedhat e tyre pas shekullit të 5-të pes. Si Panormus, qyteti u bë pjesë e Republikës Romake dhe Perandorisë për më shumë se një mijë vjet. Nga viti 831 deri në vitin 1072 qyteti ishte nën sundimin arab në Emiratin e Siçilisë kur qyteti u bë kryeqyteti i Siçilisë për herë të parë. Gjatë kësaj kohe qyteti njihej si Balarm.[2] Pas pushtimit norman, Palermo u bë kryeqyteti i një mbretërie të re, Mbretëria e Siçilisë, që zgjati nga viti 1130 deri më 1816.[3]
Popullsia e zonës urbane të Palermos vlerësohet nga Eurostat të jetë 855,285, ndërsa zona metropolitane e saj është e pesta më e populluar në Itali me rreth 1.2 milion njerëz. Në zonën qendrore, qyteti ka një popullsi prej rreth 676,000 njerëz. Banorët njihen si Palermitani ose, poetikisht, panormiti. Gjuhët që flasin banorët e saj janë italishtja dhe dialekti palermitano i gjuhës siçiliane.
Në krahinën e Palermës gjenden nga më shumë se pesëqind vjet rreth 33.000 arbëreshë: më afër kryeqytetit është Hora e Arbëreshëvet, qytezi më i madh dhe i populluar shqiptar në Itali; larg 5 kilometra nga kjo ndodhet Sëndastina, kolonia më e re dhe e vogël; dhe pastaj më shumë në brendësi Kundisa, katundi më i vjetër arbëresh. Dy vende e tjera (Munxifsi dhe Pallaci) humbën gjuhën dhe identitetin, por ruajnë ritin fetar bizantin, elementë që ende sot i kujtonë se janë arbëreshë. Palermo është edhe vendi ku është arratisur shkrimtari i njohur shqiptar Petro Marko.
Katolicizmi Romak është shumë i rëndësishëm në kulturën palermitane. Shenjti mbrojtës i Palermos është Santa Rosalia, festa e së cilës festohet më 15 korrik. Zona tërheq një numër të konsiderueshëm turistësh çdo vit dhe njihet gjerësisht për tregjet e saj shumëngjyrëshe të frutave, perimeve dhe peshkut në zemër të Palermos, të njohur si Vucciria, Ballarò dhe Capo.[4]
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Epoka e hershme moderne
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Nga 1479 deri në 1713 Palermo u sundua nga Mbretëria e Spanjës, dhe përsëri midis 1717 dhe 1718. Palermo ishte gjithashtu nën kontrollin e Savojës midis 1713 dhe 1717 dhe 1718-1720 si rezultat i Traktatit të Utrecht. Ajo u sundua nga Austria midis viteve 1720 dhe 1734.
Dy Siçili
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Pas Traktatit të Utrecht (1713), Siçilia iu dorëzua Shtëpisë së Savojës, por në vitin 1734 ajo ishte në zotërimin e Bourbonit. Charles III zgjodhi Palermon për kurorëzimin e tij si Mbret i Siçilisë. Charles kishte shtëpi të reja të ndërtuara për popullsinë në rritje, ndërsa tregtia dhe industria u rritën gjithashtu. Megjithatë, Palermo ishte bërë vetëm një qytet tjetër provincial pasi Oborri Mbretëror banonte në Napoli. Djali i Charles, Ferdinand, edhe pse i papëlqyer nga popullata, u strehua në Palermo pas Revolucionit Francez në vitin 1798. Djali i tij Alberto vdiq rrugës për në Palermo dhe u varros në qytet.
Kur u themelua Mbretëria e Dy Sicilive, kryeqyteti origjinal ishte Palermo (1816), por një vit më vonë u zhvendos në Napoli.
Nga viti 1820 deri më 1848 Siçilia u trondit nga trazirat, të cilat kulmuan më 12 janar 1848, me një kryengritje popullore, e para në Evropë atë vit, e udhëhequr nga Giuseppe La Masa. U shpall një parlament dhe një kushtetutë. Presidenti i parë ishte Ruggero Settimo. Burbonët ripushtuan Palermon në vitin 1849 dhe ai mbeti nën sundimin e tyre derisa Ekspedita e Mijërave, e udhëhequr nga Giuseppe Garibaldi, pushtoi qytetin pas rrethimit të Palermos në maj 1860. Pas plebishitit më vonë atë vit Palermo, së bashku me pjesën tjetër të Siçilisë, u bë pjesë e Mbretërisë së re të Italisë (1861).
Bashkimi italian
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
.jpg?lang=sq)
Shumica e siçilianëve preferuan pavarësinë në vend të aneksimit në mbretërinë e Savojës; më 1866, Palermo u bë selia e një rebelimi popullor njëjavor, i cili më në fund u shtyp pasi u shpall ligji ushtarak.[5] Qeveria italiane fajësoi anarkistët dhe Kishën, veçanërisht Kryepeshkopin e Palermos, për rebelimin dhe filloi të zbatonte politika anti-siçiliane dhe antiklerikale.[5] Një rritje e re kulturore, ekonomike dhe industriale u nxit nga disa familje, si Florio, Ducrot, Rutelli, Sandron, Whitaker, Utveggio, dhe të tjerë. Në fillim të shekullit të njëzetë, Palermo u zgjerua jashtë mureve të qytetit të vjetër, kryesisht në veri përgjatë bulevardeve të rinj Via Roma, Via Dante, Via Notarbartolo, dhe Viale della Libertà. Këto rrugë së shpejti do të mburren me një numër të madh vilash në stilin Art Nouveau. Shumë prej tyre janë projektuar nga arkitekti Ernesto Basile. Grand Hotel Villa Igiea, i projektuar nga Ernesto Basile për familjen Florio, është një shembull i mirë i Palermitan Art Nouveau. Teatro Massimo u projektua në të njëjtën periudhë nga Giovan Battista Filippo Basile, babai i Ernesto, dhe u ndërtua nga firma e ndërtimit Rutelli & Machì e familjes industriale dhe të vjetër italiane Rutelli në Palermo, dhe u hap në vitin 1897.
Lufta e Dytë Botërore
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Palermo u bombardua rëndë nga forcat ajrore aleate në vitet 1942 dhe 1943, deri në kapjen e tij gjatë pushtimit aleat të Siçilisë më 22 korrik 1943.[6][7] Porti (objektivi kryesor i sulmeve ajrore) dhe lagjet përreth u shkatërruan efektivisht, si dhe një pjesë e konsiderueshme e qytetit, me viktima të rënda civile.[7] Kur trupat amerikane hynë në Palermo në vitin 1943, ata u pritën me "një mirëseardhje të zhurmshme nga ajo që dukej se e gjithë popullata tregonte ndjenjat e saj për sundimin fashist". Dy gjeneralët italianë të kapur pohuan se ishin të lumtur sepse sipas tyre "sicilianët nuk ishin qenie njerëzore, por kafshë".[8] Paragjykimi anti-sicilian ishte pjesë e botëkuptimit të regjimit fashist, i cili u promovua nga gazetat profashiste, veçanërisht në veri të Italisë.[9]
Republika Italiane dhe sot
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në vitin 1946 qyteti u shpall selia e Parlamentit Rajonal, si kryeqyteti i një Rajoni me Status Special (1947) selia e të cilit është në Palazzo dei Normanni.
Një temë në epokën moderne të qytetit ka qenë lufta kundër mafies siçiliane, Brigadave të Kuqe dhe të jashtëligjshmëve si Salvatore Giuliano, i cili kontrollonte zonën fqinje të Montelepre. Shteti italian efektivisht i është dashur të ndajë kontrollin e territorit, ekonomikisht dhe administrativisht, me mafian.
“Plaçkitja e Palermos” ishte një nga pasojat dramatike të këtij problemi. Ky term popullor i referohet praktikave spekulative të ndërtimit që rezultuan në shkatërrimin e një numri të madh ndërtesash historike dhe zonave të gjelbra në favor të ndërtesave të varfra, kryesisht midis viteve 1950 dhe 1980.[10] Rëndësia e zvogëluar e bujqësisë në ekonominë siciliane ka çuar në një migrim masiv drejt qyteteve, veçanërisht Palermos, i cili u rrit në madhësi, duke çuar në zgjerimin e shpejtë drejt veriut. Planet rregullatore për zgjerim u injoruan kryesisht në bum. Pjesë të reja të qytetit u shfaqën pothuajse nga askund, por pa parqe, shkolla, ndërtesa publike, rrugë të duhura dhe pajisje të tjera që karakterizojnë një qytet modern.
Cosa Nostra ka qenë tradicionalisht grupi më i fuqishëm në Palermo.[11] Një artikull i CNN në korrik 2019 tregoi se aktiviteti i mafies siçiliane në Palermo ishte veçanërisht i njohur në një zonë: qytetin e Passo Rigano. “Sipas policisë italiane, mafia jo vetëm që angazhohet në zhvatje atje, por gjithashtu ka një rol të madh në ekonominë ligjore të qytetit – me përfshirjen e saj në biznese të tilla si furnizimet me shumicë ushqimore, bastet online dhe lojërat e fatit”. Hetimi i policisë në atë kohë konfirmoi gjithashtu lidhje të forta midis mafies së zonës së Palermos dhe krimit të organizuar amerikan, veçanërisht familjes së krimit Gambino.[12] Sipas La Repubblica, "Ata largohen, nëpër rrugët e Passo di Rigano, Boccadifalco, Torretta dhe në të njëjtën kohë, Brooklyn, Staten Island, New Jersey. Sepse nga Siçilia në SHBA, mafia e vjetër është kthyer".[13]
Demografia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në vitin 2010, kishte 1.2 milion njerëz që jetonin në zonën më të madhe të Palermos, 655,875 prej të cilëve banonin në kufijtë e qytetit, nga të cilët 47.4% ishin meshkuj dhe 52.6% ishin femra. Personat nën moshën 15 vjeç ishin 15.6% krahasuar me pensionistët që përbënin 17.2% të popullsisë. Kjo krahasohet me mesataren italiane prej 14,1% të personave nën 15 vjeç dhe 20,2% të pensionistëve. Mosha mesatare e një banori të Palermos është 40.4 vjeç krahasuar me mesataren italiane 42.8. Në dhjetë vitet midis 2001 dhe 2010, popullsia e Palermos ra me 4,5%, ndërsa popullsia e Italisë, në tërësi, u rrit me 6,0%. Arsyeja për rënien e Palermos është ikja e popullsisë në periferi dhe në Italinë veriore.[14] Norma aktuale e lindjeve në Palermo është 10.2 lindje për 1000 banorë krahasuar me mesataren italiane prej 9.3 lindjesh.
Që nga viti 2006, 97,79% e popullsisë ishte me prejardhje italiane. Grupi më i madh i emigrantëve erdhi nga Azia Jugore (kryesisht nga Bangladeshi dhe Sri Lanka): 0.80%, vende të tjera evropiane (kryesisht nga Shqipëria, Rumania, Serbia, Maqedonia e Veriut dhe Ukraina): 0.3% dhe Afrika e Veriut (kryesisht nga Tunizia): 0,28%.[15]
Kultura
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Kultura arbëreshe në Palermë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Deri në Luftën e Dytë Botërore, para një bombë e shkatërroi, Palerma ka pasur "Seminarin Arbëresh", themeluar nga i madhi Bekuar At Gjergji Guxeta, një shkollë prestigjioze ku studiuan intelektualët më të shquar arbëreshë (për shembull Papa Nikolla Keta, Gavril Dara i Riu, Papa Dhimitër Kamarda, Zef Skiroi, etj.).
Arbëreshët në Palermë kanë edhe sot kishën e tyre, "Kisha e Shën Kollit së Arbëreshëve në Martoranën", ku është mesha në gjuhën greke e vjetër (si tradit e çdo kishë lindore, katolike dhe ortodokse) dhe në arbërisht tek liturgjiat dhe shërbesat bizantine. Eparkia e Horës së Arbëreshëvet, pjesë e Kishës Bizantine Arbëreshe, ka në Palermo një kongregacion fetar i grave arbëreshe/shqiptare të ritit bizantin: Kongregacioni i Motrave Basilian e Shën Makrinës, pranishëm edhe në Shqipëri dhe Kosovë.
Tek Universiteti i Palermës është "Katedra e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe", një nga ata më të vjetër në Itali themeluar nga i madhi arbëresh Gaetano Petrotta. Në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, themeluar nga arbëreshët e Siçilisë, ekzistoj në Palermë "Komiteti Italo-Shqiptar", pas "Lidhja Italo-Shqiptare", për pavarësinë e Shqipërisë, lidhjë rëndësishme për pavarësinë e ardhshme.
Feja
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Rrëfimi fetar më i përhapur është ai i krishterë katolik i ritit latin. Afër ndihmat/shejtrat e lashtë katolikë të qytetit (Shënt'Ahta/Sant'Agata, Shëndahstina/Santa Cristina, Shën Ninfa dhe Shën Oliva) u bashkua në 1624 Shën Rruzullia (Santa Rosalia), e njohur nga të gjithë si shejtja mbrojtësi kryesor i Palermës. Më pak i përhapur është kulti i shenjtit tjetër mbrojtës të qytetit, Shën Benedhiti (San Benedetto il Moro). Palermo ishte vendlindja e dy papëve (Agatoni dhe Serxhio I), të dy të shenjtëruar.
Famullia e Shën Kollit (San Nicolò dei Greci alla Martorana) dhe komuniteti i murgeshave baziliane në kishën e Shën Makrinës (Santa Macrina), që i përkasin enklavës historike arbëreshe të krahinës, praktikojnë ritin bizantin të traditës së krishterë lindore.
Gjatë periudhës së dominimit mysliman, vendet e adhurimit të krishterë u shndërruan në xhami. Pushtuesit arabë u dëbuan më pas nga normanët në shekullin e 13-të, kur Siçilia u kthye në krishterim. Në vitet e fundit, me mbërritjen e emigrantëve nga vendet e Afrikës veriore, një xhami u krijua në 1990, e marrë nga kisha e përdhosur e Shën Palit, në koncesion nga kisha katolike për komunitetin islamik marokine.
Komuniteti hebre që ka qënë në Palermë u largua ose u konvertua pas vitit 1492, për shkak të dekretit të Granadës. Pas gati pesë shekujsh, në 2018 oratori e "Santa Maria del Sabato" iu dha si sinagogës së qytetit, duke u bërë kështu një pikë referimi për të gjithë komunitetin e vogël hebre të ishullit.
Shih edhe këtë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Bilancio demografico mensile anno 2023 (dati provvisori) su demo.istat.it, ISTAT.
- ^ Trabia, Carlo. "Discovering the Kalsa". Best of Sicily (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 maj 2018. Marrë më 26 dhjetor 2017.
- ^ "Palermo | History, Attractions, & Facts". Encyclopedia Britannica (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 8 mars 2021. Marrë më 2021-03-03.
- ^ Pergament, Danielle (8 janar 2008). "In Palermo, Life Vibrates in a Fading Market". NYTimes.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 tetor 2010. Marrë më 21 maj 2010.
- ^ a b Lucy Riall (12 mars 1998). Sicily and the Unification of Italy : Liberal Policy and Local Power, 1859–1866: Liberal Policy and Local Power, 1859–1866 (në anglisht). Clarendon Press. fq. 198–. ISBN 978-0-19-154261-9. Arkivuar nga origjinali më 1 janar 2016. Marrë më 25 nëntor 2015.
- ^ "Le bombe del 9 maggio 1943 che distrussero Palermo – Palermo – Repubblica.it". La Repubblica (në italisht). 9 maj 2013. Arkivuar nga origjinali më 5 shtator 2018. Marrë më 5 shtator 2018.
- ^ a b Pasta, Antinea (2016). "I bombardamenti di Palermo (1940-1943)". Intrasformazione: Rivista di Storia delle Idee (në italisht). 5 (2): 146–157. doi:10.4474/DPS/05/02/SGG256/12. Arkivuar nga origjinali më 5 shtator 2018. Marrë më 5 shtator 2018.
- ^ Carlo D'Este (janar 1988). Bitter Victory: The Battle for Sicily, July–August 1943 (në anglisht). Collins. fq. 423. ISBN 978-0-00-217409-1. Arkivuar nga origjinali më 18 tetor 2019. Marrë më 24 shtator 2018.
- ^ Sideshow War: The Italian Campaign, 1943–1945 by George F. Botjer, published by Texas A & M University Press, 1996 pg. 32
- ^ "Il Sacco di Palermo e la Prima Guerra di Mafia". www.antimafiaduemila.com (në italisht). Arkivuar nga origjinali më 22 korrik 2020. Marrë më 4 maj 2020.
- ^ "Italy police arrest alleged new mafia boss in Sicily". Global News (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 korrik 2019. Marrë më 17 korrik 2019.
- ^ Hada Messia; Lauren Kent (17 korrik 2019). "19 mafia suspects arrested in joint transatlantic raids". CNN (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 korrik 2019. Marrë më 17 korrik 2019.
- ^ "FBI and Italian police arrest 19 people in Sicily and US in mafia investigation". TheGuardian.com (në anglisht).
- ^ "Informazioni, CAP e dati utili" (në italisht). Comuni-Italiani.it. Arkivuar nga origjinali më 8 shtator 2010. Marrë më 29 gusht 2011.
- ^ "Demo-Geodemo. – Mappe, Popolazione, Statistiche Demografiche dell'ISTAT" (në italisht). Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2011. Marrë më 19 korrik 2008.