Pappegejduker
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De pappegejduker (Fratercula arctica (Linnaeus 1758)) is 'ne vogel oet de orde vaan Pleveerechtege en de femilie vaan Alke. 't Is de typesoort vaan 't geslach Fratercula (pappegejdukers). De vogel kump aon de Noord-Atlantische köste dèks in groete aontalle veur. Zie vermoge um loker in de eerd te grave en zie nes in 'n börch te make gief 't e groet veurdeil bove concurrerende zieveugel. Pappegejdukers zien gemekelek te herkinne aon de boont gekleurde snavel.
Veurkoume
[bewirk | brón bewèrke]Vaan nature breujt de pappegejduker aon de ooskös vaan Canada, de kös vaan Maine (Vereinegde Staote), Greunland (veural de weskös), Spitsberg, Iesland, de Faeröer, Noorwege (inclusief Spitsberg), Nova Zembla, Kola (allebei Rusland), Ierland, 't noorde en weste vaan Groet-Brittannië en e stökske vaan Bretagne. Noe en daan kin me häöm daoboete aontreffe. Heer deit 't good op eilen mèt e kèl zieklimaot (Iesland en de Faeröer beveurbeeld), umtot dao koelek natuurleke vijande zien.
In de winter kin me 't bies ouch boete zie breujgebeed vinde. 'nen Echten trèkvogel is 't neet, meh sommege migrere ganse stökker nao 't zuie, tot aon de kös vaan Afrika. Ouch op de Noordzie kin me ze daan vinde. In Nederland en 't Belsj tröf me ze mer 'nen inkele kier aon (daolgas), en daan zoe good wie ummer aon de kös. De aofgeloupe daarteg jaor is 't bies inkel tientalle kiere aon de Nederlandse kös gezeen, veural bij Egmond en op Terschelling.[1] In miert 2019 voont me ouch 'n exemplair in Dordrech; tot 't bies ziech in de Benelux zoe deep landinwaarts vertuint, is oetzunderlek.[2]
Allewel tot de vogel in groete aontalle euver 'n oetgestrèk gebeed veurkump (zoe'n 5 mieljoen breujpare), maak me ziech toch zörg euver de soort. In 2015 veraanderde de IUCN ziene status vaan 'neet bedreig' nao 'kwetsbaar', naotot de populaties in Europa (boe mie es 90% vaan de wereldpopulatie zit) hel waore gedaold. Me kin de daoling touwsjrieve aon diverse factore, boe-oonder vervojling en de introductie vaan exote (muis, ratte, katte, fókse) nao eilen boe ze vaanajds 't riek allein höbbe.
Leefwijs
[bewirk | brón bewèrke]Ete
[bewirk | brón bewèrke]'t Dieet vaan de pappegejduker besteit zoeget compleet oet vès, al heet analyse vaan de maoginhaajd vaan doej exemplaire aongetuind tot ze soms wel sjaoldiere (veural crevette), weikdiere en boorstelwörm ete, veural in de köswaters. Ze ete veural kleinder vèskes wie zandspieringe, hiering, sprot en lodde - soorte die zeker roond Iesland väöl veurkoume. Vaan zoe'n vèsse heet e volwasse bies 'rs al gaw 40 op 'nen daag nujeg. Groeter vèsse weure aon land gebrach um op te vrete.
Levescyclus
[bewirk | brón bewèrke]'t Breujsezoen vaan de pappegejdukers versjèlt. In zuieleker gebeje begint 't al in aprèl, meh op 't kawwer Greunland begint 't zelde veur juni. 't Vruiwke lègk mer 'n inkel ei per jaor. Dit ei is groet veur de maot vaan de vogel: 61 bij 42 millimeter en weug zoeget 62 gram. 't Is effe (gebroke) wit meh zal in de pratsjetege börch al snel broen goon oetzien. De breujtied doort zoeget 39 tot 45 daog. Wie bij väöl vogelsoorte breuje de awwers umstebeurt.
't Kuke is bij de geboorte al bedèk mèt doons en kin direk stoon. Veujing geit de ierste paar daog nog mèt snavel-op-snavelveujing, meh al gaw weure de vèsse gewoen veur 't joonk neergelag en kin 't zelfstendeg vrete. Naomaote 't veugelke greujt en zien eetlös touwnump, weurt 't dèkser allein gelaote. Deen tied bringk 't veural slaopentere door; es 't joonk neet sliep, oefent 't ziech instinctief in 't make vaan nöste en 't sloon mèt de vleugele. Ouch geit 't daan in de riechting vaan d'n oetgaank um te sjiete of um zien awwers op te wachte; 't kump evels zelde gans nao boete.
Nao tösse de 34 en 50 daog is 't kuke klaor um te vlege. Door de gooj zörg vaan zien awwers zit 't daan al op 75% vaan 't volwasse gewiech. Ietot 't joonk oetvluig, wisselt 't zie doons veur 't jäögkleid. 't Oetvlege gebäört gemeinelek 's nachs: 't bies is nog neet gans aon 't daagleech gewènd en dit heet es bijkoumend veurdeil tot 't risico vaan vijande daan 't liegste is. Wienie 't bies 't water bereik, blijf 't de koumende 2 à 3 jaor op zie; es de joonge pappegejduker neet vluig, daan dóbbert heer op 't water. Pas nao deen tied begint 'r nao 't land trök te kiere en ziech bij aandere vaan zien soort aon te slete.
Nao 4 of 5 jaor is 't bies geslachsriep. Daan vörme ziech päörkes, die ziech tot soms enorm kolonies associëre. Pappegejdukers prifferere 'ne steile rotswand in weike groond, zoetot ze haole kinne make. Dèks goon ze woene in e bestaond haol, meh ze doen daan wel meujte um 't breier en deper te make. 't Menneke en vruiwke wèrke dao dèks in same: d'n eine greuf de eerd eweg dewijl d'n aandere die mèt zien zwumvleze nao boete wèrk. Daonao lègk 't vruiwke 'n ei, wat ze same oetbreuje wie bove besjreve. Dit herhole ze eder jaor. De winter bringe ze door op zie; de päörkes goon daan oeterein. In 't vreugjaor koume ze weer biejein; wie mie vogelsoorte zien pappegejdukers monogaam.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gooddeils gebaseerd op 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie.