Peninsla dal Balcan
La Peninsla dal Balcan (en furma curta Balcan, savens er duvrà sco sinonim per l’Europa dal Sidost) è ina peninsla cun cunfins geografics betg precis situada en l’Europa dal Sidost. Ella s’extenda vers la Mar Mediterrana e porta ses num tenor la Muntogna dal Balcan. Il pli grond stadi sin la peninsla è la Grezia, suandà da la Bulgaria (nua che sa chatta la gronda part da la Muntogna dal Balcan), alura suondan Serbia, Bosnia ed Erzegovina, Albania, Macedonia dal Nord, Montenegro e Cosovo. Ils territoris statals da la Serbia, Croazia, Rumenia, Slovenia e Tirchia, la quala fa part en la Trachia dal Balcan, tanschan sur ils cunfins da la Peninsla dal Balcan ora.
Malgrà ch’il num deriva da la Muntogna dal Balcan, furman las Dinaridas en il vest da la peninsla la muntogna dominanta da la regiun; il pli aut piz da quellas è il Jezerca (2694 m) che sa chatta en l’Albania. La pli auta elevaziun dal Balcan insumma furma il piz Musala (2925 m) situà en la muntogna Rila. La Muntogna dal Balcan sezza cuntanscha in’autezza maximala da 2376 m.
Culturalmain e linguisticamain è questa part da l’Europa segnada d’ina gronda varietad. Tut en tut pon ins dir che la noziun ‹Balcan› sa referescha a quels stadis europeics ch’èn stads segnads tras lur appartegnientscha a Bizanz e pli tard a l’Imperi osmanic.[1]
Etimologia
[modifitgar | modifitgar il code]
La noziun ‹Balcan› deriva eventualmain dals Protobulgars ch’han designà uschia quest territori sco part da l’Emprim Reginavel bulgar. En bulgarais munta il pled балкан ‹muntogna›. Probablamain sa lascha quel manar enavos sin il pled persian bālkāneh u bālākhāna che signifitga ‹aut, sisum› u ‹chasa situada ad aut›.[2]
Dal temp dal domini osmanic è il num ‹Balcan› vegnì surpiglià en la lingua tirca. Là po quel tranter auter muntar ‹chadaina da muntognas stippa› u ‹muntogna cun bler guaud e chagliom›. Ultra da quai existan er a Turkmenistan divers lieus che cuntegnan il pled ‹Balcan› en il num: il Grond Balcan (turkmen Uly Balkan, ‹chadaina da muntognas›), la provinza turkmena Balkan welaýaty e la chapitala da quella Balkanabat.
La noziun ‹Balcan› u ‹Peninsla dal Balcan› han er surpiglià las suandantas linguas, da las qualas la gronda part appartegna a quest territori:
- albanais: Gadishulli Ballkanik u Siujdhesa e Ballkanit
- bosniac: Balkansko poluostrvo u Balkanski poluotok
- bulgar: Балкански полуостров (Balkanski poluostrov)
- macedon: Балкански Полуостров (Balkanski Poluostrov)
- croat: Balkanski poluotok
- grec: Βαλκανική χερσόνησος (Valkanikí chersónisos)
- talian: Penisola balcanica
- rumen: Peninsula Balcanică
- serb: Балканско полуострво (Balkansko poluostrvo)
- sloven: Balkanski polotok
- tirc: Balkan Yarımadası
- ungarais: Balkán-félsziget
- venezian: Penìxoła balcànega
Derasaziun pli gronda en publicaziuns scientificas ha la denominaziun ‹Balcan› chattà pir a partir da la mesadad dal 19avel tschientaner. Mess ad ir quest svilup han surtut duas scrittiras temprivas: Per l’ina ina publicaziun dal geograf tudestg Johann August Zeune dal 1808, en la quala quel ha discurrì da la ‹Balkanhalbinsel›, per l’autra l’ovra ‹Narrative of a Journey across the Balcan› ch’il maior britannic George Thomas Keppel ha publitgà il 1831.[3]
La Peninsla dal Balcan sco regiun
[modifitgar | modifitgar il code]La noziun ‹Peninsla dal Balcan›
[modifitgar | modifitgar il code]
La noziun ‹Peninsla dal Balcan› ha il geograf Johann August Zeune furmà il 1808. El ha surpiglià l’idea da geografs antics che la Muntogna dal Balcan s’extendia sur l’entir territori da l’Europa dal Sidost, da las Alps slovenas fin a la Mar Naira, e che quella haja per questa regiun ina muntada sumeglianta a las Apenninas per la Peninsla Taliana. Quai è però sa mussà sco sbagl. Il 1893 ha il geograf Theobald Fischer proponì da remplazzar la noziun ‹Peninsla dal Balcan› tras ‹Peninsla da l’Europa dal Sidost›. Sia proposta ha be pudì sa far valair parzialmain.
Pajais dal Balcan
[modifitgar | modifitgar il code]La noziun ‹Pajais dal Balcan› denominescha a moda summarica ils pajais dals quals il territori odiern è segnà dal fatg ch’els èn stads sur tschientaners en il champ da tensiun tranter l’Austria, la Russia e l’Imperi osmanic. Las midadas da territori frequentas ch’èn stadas colliadas cun quai sco er translocaziuns ed expulsiuns han laschà cumparair il stadi sco represchentant da dominis esters, il qual na dastga spetgar nagina loialitad.
En ils stadis da l’Europa dal Sidost Rumenia, Bulgaria, Grezia, Albania, Cosovo, Macedonia dal Nord, Serbia, Montenegro, Croazia, Bosnia ed Erzegovina e Slovenia vivan tut en tut bunamain 66 milliuns umans. Vitiers vegnan otg fin diesch milliuns abitants da la part europeica da la Tirchia, uschia che la Peninsla dal Balcan cumpiglia en tut radund 75 milliuns umans.
La noziun ‹Balcan›
[modifitgar | modifitgar il code]La noziun ‹Balcan› è adina puspè vegnida connotada en l’Europa dal Vest cun sparpagliaziun, chargià da conflicts («but da pulvra da l’Europa»), retardà, corrupt e segnà d’ina emoziunalitad exagerada. Metternich ha manegià ch’il Balcan cumenzia gia al Rennweg a Wien-Landstraße. Bismarck duai avair ditg ch’il Balcan na valia «betg l’ossa d’in sulet grenadier da la Pomarania». E cur ch’il Balcan sa chattava en ils mauns dal Terz Reich ha Churchill ditg che quel furmia il «bassventer lom da l’Europa».[4]
‹Relaziuns sco sin il Balcan› vegn magari duvrà sco sinonim per caos, violenza e corrupziun e confruntà cun l’Europa ‹civilisada›. Quai succeda adina puspè er en las regiuns da cunfin sco en la Croazia u Rumenia. A l’intern da la regiun è la noziun percunter colliada bler main cun pregiudizis[5]; uschia han las partidas socialdemocraticas da la regiun per exempel proponì il 1909 d’eriger ina republica dal Balcan ed il 1934 han la Tirchia, la Grezia e la Jugoslavia fatg in Patg dal Balcan. Er oz datti tuttavia pajais che tgiran la noziun ‹Balcan› entaifer lur identitad naziunala, quai che vala surtut per la Bulgaria. Sco noziun pli neutrala è en diever adina dapli il term Europa dal Sidost (il qual na sa cuvra geograficamain betg dal tut cun la noziun Peninsla dal Balcan). Cun quel sa senta per exempel er collià la Grezia.
Influenzas culturalas
[modifitgar | modifitgar il code]
Pervi da las costas ch’èn avertas vers l’ost ed il nord transibel furma il Balcan da vegl ennà in’impurtanta punt tranter l’Asia e l’Europa. Ma adina puspè ha la peninsla er furmà il lieu d’acziun da conflicts, guerras e tumults etnics.
Numerus stadis istorics han furmà en la cultura ed istorgia da questa regiun in’impurtanta rolla. Tar quels tutgan l’Imperi roman ed Imperi bizantin sco er pli tard l’Imperi osmanic, la Republica da Venezia e l’Austria-Ungaria. Er la Russia considerava (e considerescha) il Balcan sco sia zona d’influenza, quai pervi da la cretta ortodoxa ch’è derasada là, ma tuttavia er pervi d’interess territorials.[6]
Damai che quest spazi è crudà en il 15avel tschientaner definitivamain sut domini osmanic, è er sa rinforzà il cunfin intern en l’Europa dal Sidost tranter il spazi catolic sut domini ungarais-venezian ed il Balcan ch’era orientà politicamain ed areguard la cretta vers Constantinopel.[7] Dapli che la mesadad dals abitants da tut ils stadis dal Balcan appartegna ad ina da las baselgias ortodoxas. En il vest però dominescha il cristianissem catolic-roman.
Tranter ils catolics ed ils ortodoxs vivan ultra da quai numerus muslims, surtut slavs, albanais e tircs – en tut radund in quart da tut ils abitants da la peninsla. Tranter ils muslims èn fitg derasadas fraternitads dal sufissem; las pli grondas furman ils Halvetiyye e Bektaschiyye, daspera però er Qādirīya, Rifai e Naqschbandīya. L’urden Qādirīya è sa derasà en il 17avel tschientaner nà da l’Anatolia, nua che quel era gia vegnì introducì en il 15avel tschientaner dal poet e misticher Eşref Rumi (mort il 1469).
En rom da la Segunda Guerra mundiala e dal holocaust èn vegnids persequitads e mazzads ils Gidieus dal Balcan cun excepziun da la Bulgaria e da l’Albania. Ils paucs survivents èn emigrads il 1948 en l’Israel. Nagin stadi dal Balcan – abstrahà da la Tirchia – dispona oz anc d’ina minoritad gidieua pli gronda.
Geografia
[modifitgar | modifitgar il code]Posiziun e cunfins
[modifitgar | modifitgar il code]La Peninsla dal Balcan cumpiglia ina surfatscha da radund 500 000 kilometers quadrat, inclus las inslas situadas davantvart. Vers vest vegn la peninsla cunfinada da la Mar Adriatica, vers sidvest da la Mar Ionica, vers sidost da la Mar Egeica e la Mar da Marmara e vers ost da la Mar Naira.
En il nord, vers l’intern dal continent europeic, exista nagina lingia da cunfin geografica. Sco cunfin settentriunal da la Peninsla dal Balcan vegnan per ordinari inditgads ils flums Danubi e Save. Opiniuns divergentas datti surtut areguard la cunfinaziun en il nordvest ed en la part inferiura dal Danubi. Uschia inditgeschan intgins auturs la Kupa, per ordinari però l’Una (omadus flums laterals da la Save) sco cunfin al nordvest. En l’emprim cas vegn la Croazia Centrala attribuida al Balcan, en il segund cas betg. In’ulteriura definiziun usitada considerescha il Golf da Triest e la val da Ljubljana sco punct il pli al nordvest e maina silsuenter il cunfin medemamain sur Save e Danubi fin a la Mar Naira.
D’eleger la lingia Danubi-Save-Kupa sco cunfin al nord è succedì (geograficamain) a moda arbitraria. Quai sa lascha però giustifitgar istoricamain, perquai che la surfatscha che vegn designada uschia (ensemen cun la Rumenia e senza il Montenegro, la Dalmazia e las Inslas Ionicas) ha furmà la gronda part dal territori europeic da l’Imperi osmanic da la fin dal 15avel tschientaner fin en il 19avel tschientaner. Il flum Kupa furma il cunfin natiral tranter la Slovenia e la Croazia en il sidost, la Save sparta la Croazia da la Bosnia ed il Danubi, il segund grond flum europeic (suenter la Volga), furma in cunfin natiral tranter la Bulgaria, la Serbia e la Rumenia.
Tar la noziun Balcan tutgan mintgatant er la Valachia e la Moldavia (quai che maina a surposiziuns tranter la noziun geografica e la noziun istoric-politica). Darar vegn er fatg diever da la lingia directa tranter Triest ed Odessa sco cunfinaziun.
Reliev
[modifitgar | modifitgar il code]
La Peninsla dal Balcan posseda in reliev fitg exprimì e dispona pervi dals impediments en furma da muntognas be da paucas vias da traffic natiralas. Sulettamain la chava da Morava-Vardar traversa la part centrala da la Peninsla tranter la Mar Egeica ed il Danubi en si’entira lunghezza. Parallel tar la costa dal sidvest tanscha la Muntogna Dinarica, per gronda part carstica, la quala è be malamain accessibla. Quella furma in cunfin climatic e cultural marcant vers la regiun mediterrana.
L’intern da la Peninsla dal Balcan è segnà da l’in sper l’auter d’autas muntognas e da cuntradas da batschigls. Ils batschigls fan ubain part sco poljen da la structura carstica, ubain ch’i sa tracta da foppas tectonicas. Regiuns bassas d’in auter tip furman en pli las planiras da flums u vastas surfatschas alluvialas (surtut tar ils flums Save e Danubi). Sco veglia regiun da cultura èn las citads per il pli vegnidas fundadas en lieus geografics privilegiads per lung da la costa u dals flums. La cultura citadina antica da la regiun è sa sviluppada sut l’ensaina da las relaziuns politicas, geograficas e culturalas da la Grezia ed è vegnida extendida sut ils Romans sistematicamain sur las ulteriuras parts da la Peninsla dal Balcan. Ina renovaziun urbana ultra da la cuntinuitad da las citads maritimas commerzialas ha però pir gì lieu suenter il temp da la migraziun dals pievels cur ch’èn cumparids ils Osmans; quels han surtut integrà las parts centralas da la Peninsla dal Balcan a moda sistematica en lur sistem economic.
Tant la costa dal vest (Slovenia, Croazia, Bosnia ed Erzegovina, Montenegro, Albania, Grezia) sco er la costa da l’ost da la Peninsla dal Balcan (Rumenia, Bulgaria, Tirchia, Grezia) èn plain sfendaglias e sutdivididas en numerusas inslas e peninslas.
Auas
[modifitgar | modifitgar il code]La gronda part dals flums ed auals da la regiun tutgan tar l’intschess idrografic da la Mar Naira. L’intschess idrografic da la Mar Egeica e (surtut) Mar Adriatica cumpiglia percunter be paucs flums che mainan l’aua a la surfatscha.
Savens mainan ils flums da la Peninsla dal Balcan tras chavorgias profundas. Surtut la Porta da fier al cunfin tranter la Serbia e la Rumania, nua ch’il Danubi rumpa tras las Carpatas, ha furmà fin en il 20avel tschientaner in impediment considerabel per la navigaziun. Las parts inferiuras dals flums, suenter che quels han bandunà la regiun muntagnarda, èn alura segnads da planiras alluvialas.
Ils trais pli gronds lais da la peninsla èn il Lai da Scutari (grondezza maximala 570 km²), il Lai d’Ocrida (362 km²) ed il Lai Prespa (273 km²) che sa chattan tuts en il sidvest dal Balcan.
Clima
[modifitgar | modifitgar il code]La Peninsla dal Balcan è situada en la zona da transiziun tranter il clima mediterran ed il clima continental. La costa dal vest è exponida fermamain als vents dal vest; ma gia en curta distanza da la costa retegna la muntogna quels, uschia che las parts dal Balcan situadas davosvart èn segnadas d’in clima continental cun envierns cun bler naiv. In’influenza sin il clima ha er il grip carstic: questas regiuns che fissan uschiglio segnadas d’in clima plitost umid, èn pli sitgas, damai che l’aua na defluescha betg a la surfatscha e na vapurisescha uschia er betg.
Pervi da sia posiziun e topografia è la Peninsla dal Balcan segnada da sistems da vents che modifitgeschan fermamain il clima. Da numnar èn surtut la bora fraida ed il favugn chaud en la muntogna sco er sistems da vent stagiunals sco košava, meltemi e scirocco.
Vegetaziun
[modifitgar | modifitgar il code]
Areguard la vegetaziun sa lascha la Peninsla dal Balcan sutdivider en ina zona circumboreala u submediterrana (en la part centrala), ina zona mediterrana a las costas dal vest e dal sid e la zona pontica (vers ost), segnada il pli ferm d’in clima continental.
Pervi dal reliev exprimì, la topografia variada, la varietad climatica che resulta da quai e la posiziun subtropica è sa sviluppada sin la Peninsla dal Balcan la vegetaziun per lunschor la pli ritga e variada da l’Europa continentala. Uschia creschan per exempel en la regiun betg main che 160 differentas spezias da plantas da lain. E tranter las spezias da flurs sa chattan numerusas dal terziar ch’han survivì qua il temp da glatsch (plantas da relict). Bleras spezias da plantas èn ultra da quai endemicas, vul dir ch’ellas cumparan be sin la Peninsla dal Balcan. Il medem vala per part, schebain a moda main exprimida, er per la fauna.
Populaziun
[modifitgar | modifitgar il code]Sin la Peninsla dal Balcan vivan surtut Albanais, Bosniacs, Bulgarais, Grecs, Croats, Macedons, Rumens (Valachs, Aromuns), Serbs, Slovens e Tircs. Ultra da quai furman ils Roma en plirs pajais dal Balcan ina gronda minoritad etnica, pli baud er ils Gidieus sefardim ed en Rumenia e Croazia surtut Gidieus aschkenasim.
L’urbanisaziun demografica ha muntà il 2008 a valurs che tanschan da 71 % en Bulgaria sur la Grezia cun 61 %, la Croazia, la Rumenia e la Serbia cun valurs tranter 57 e 52 % fin a la Slovenia cun 48 % e l’Albania e la Bosnia ed Erzegovina cun mintgamai 47 %. La cumpart da la populaziun rurala è sin la Peninsla dal Balcan oramai fin oz cleramain pli auta che per exempel en l’Europa Centrala.
Las pli grondas aglomeraziuns en la regiun furman (situaziun dal 2011): Istanbul (8 571 374), Athen (3 737 550), Belgrad (1 659 640), Sofia (1 202 61), Zagreb (1 107 623), Thessaloniki (1 011 940), Tirana (932 110) e Skopje (668 518).
Stadis
[modifitgar | modifitgar il code]Ils suandants stadis sa chattan cumplettamain u parzialmain sin la Peninsla dal Balcan: Albania, Bosnia ed Erzegovina, Bulgaria, Grezia, Cosovo, Croazia, Montenegro, Macedonia dal Nord e Serbia. Vitiers vegnan la part europeica da la Tirchia, ina pitschna part da la Rumenia (Dobrudscha dal Nord) sco er – sch’ins resguarda il Carst sco cunfin dal nordvest – parts da la Slovenia e da l’Italia (la regiun da Triest).
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Konrad Clewing, Oliver Jens Schmitt: Geschichte Südosteuropas. Friedrich Pustet KG, Regensburg 2012, p. 1s.
- ↑ Maria N. Todorova: Imagining the Balkans. Oxford University Press, New York 1997, p. 27.
- ↑ Traian Stoianovich: Balkan Worlds. The First and Last Europe. Routledge, 2015, p. 1.
- ↑ Gerhard Herm: Der Balkan. Das Pulverfaß Europas. Econ Verlag, Düsseldorf/Vienna/New York/Moskau, 1993, ISBN 978-3-430-14445-2, p. 320.
- ↑ Konrad Clewing, Oliver Jens Schmitt: Geschichte Südosteuropas. Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2012, p. 10.
- ↑ Edgar Hösch, Karl Nehring, Holm Sundhaussen: Lexikon zur Geschichte Südosteuropas. Böhlau Verlag, Vienna/Cologna/Weimar 2004, p. 81s.
- ↑ Konrad Clewing, Oliver Jens Schmitt: Geschichte Südosteuropas. Verlag Friedrich Pustet, Regensburg, 2012, p. 211.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Ulf Brunnbauer: Der Balkan, en: Institut für Europäische Geschichte (ed.): Europäische Geschichte Online, consultà ils 29 d’avust 2013.
- Bernhard Chiari, Gerhard P. Groß (ed.): Am Rande Europas? Der Balkan – Raum und Bevölkerung als Wirkungsfelder militärischer Gewalt (= Beiträge zur Militärgeschichte, tom 68), Oldenbourg, Minca 2009, ISBN 978-3-486-59154-5.
- Jovan Cvijić: La péninsule balkanique. Restampa da l’ediziun Paris 1918, HZ, Hannover 2006, ISBN 978-3-939659-32-7 (= Die EU und ihre Ahnen im Spiegel historischer Quellen, retscha 3, tom 6), Beograd 1987, ISBN 86-391-0020-9.
- Jürgen Elvert (ed.): Der Balkan. Eine europäische Krisenregion in Geschichte und Gegenwart. Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1997, ISBN 978-3-515-07016-4.
- Karl Kaser: Freundschaft und Feindschaft auf dem Balkan. Euro-balkanische Herausforderungen. Wieser, Klagenfurt / Vienna / Ljubljana / Sarajevo 2001, ISBN 3-85129-362-2.
- Landeszentrale für politische Bildung Baden-Württemberg (ed.): Balkan, tom 49 da la retscha Deutschland & Europa, 2005.
- Steven W. Sowards: Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus. BoD Georg Liebetrau, Seuzach 2004, ISBN 3-8334-0977-0.
- Maria N. Todorova: Die Erfindung des Balkans. Europas bequemes Vorurteil. (Titel original: Imagining the Balkans), Primus, Darmstadt 1999, ISBN 3-89678-209-6 / 2. ed. tar: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2006, ISBN 978-3-534-14223-1.
- Richard Wagner: Der leere Himmel. Reise in das Innere des Balkan. Aufbau, Berlin 2003, ISBN 978-3-351-02548-9.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Peninsla dal Balcan – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Wo bitte liegt und was ist der ‹Balkan›?, sin: eurasischesmagazin.de
- Südosteuropa Mitteilungen, sin: suedosteuropa-gesellschaft.com
- Institute for Balkan Studies, Thessaloniki