Pentekontaetija
Pentekontaetija (grč. πεντηκονταετία = period od pedeset godina) je termin kojim se naziva period u istoriji antičke Grčke od poraza Persijanaca kod Plateje 480. godine st. e. do početka peloponeskog rata 431. godine st. e. Taj je termin prvi upotrebio Tukidid u svojoj Istoriji peloponeskog rata kako bi opisao ovaj period. Pentekontaetija se odlikuje snažnim usponom Atine, njenim preobražajem u najjaču državu u helenskom svetu te jačanjem atinske demokratije. S obzirom da Tukudid u prikazu tog istorijskog perioda uglavnom obrađuje razvitak Atine, to se i ovaj termin najčešće koristi da bi se opisali događaji koji su se u ovom periodu na neki način ticali atinske države.
Tokom ovih pedeset godina u Grčkoj se odigrao čitav niz događaja koji su snažno uticali na celokupan tok ekonomskog, socijalnog i političkog razvoja čitavog helenskog sveta. Završnu hronološku granicu perioda pentekontaetije obeležio je niz oštrih konflikata među pojedinim grčkim državama i njihovom savezima. Ti konflikti poslužili su kao neposredan povod za peloponeski rat.
Istorija ovog perioda pre svega je obrađena u prvim delovima Tukididovog dela. U prvoj knjizi njegove Istorije peloponeskog rata nalazi se kratak, ali veoma sadržajan prikaz događaja koji su se odigrali u periodu između Kserksovog poraza u balkanskoj Grčkoj i početka peloponeskog rata. Iako se Tukidid ne bi mogao nazati direktnim savremenikom čitavog perioda pentekontaetije, ipak je događaje iz tih godina opisao tačno i savesno. Tukidida sadržajno dopunjuje Diodor Sicilijski, koji se u odgovarajućem delu svoje Istorijske biblioteke, izgleda, koristio podacima Efora koji je napisao istoriju pentekontaetije. Niz važnih vesti o ovom periodu daje Plutarh u biografijama Aristida, Temistokla, Kimona i Perikla. Unutrašnja istorija Atine tih decenija našla je svog odraza u Aristotelovom Atinskom ustavu i tzv. Pseudo-Ksenofontovom Atinskom ustavu, koji je napisao strasni pristalica oligarhije i protivnik atinske demokratije.
Kao izvori prvostepene važnosti o pentekontaetiji služe takođe i natpisi, arheološki materijal i numizmatički podaci. Među natpisima posebno su važni spiskovi atinskih građana koji su pali u borbama, spiskovi forosa koji su Atini plaćali članovi Delskog pomorskog saveza, a takođe i neki drugi dekreti atinske narodne skupštine.
Ubrzo nakon grčke pobede kod Plateje 480 st. e., Atina je preuzela vodstvo u Delskom savezu, koaliciji polisa koji su želeli da nastave rat protiv Persije. Taj je savez postigao niz uspeha i uskoro se učvrstio kao vodeća vojna sila na Egejskom moru. Istovremeno je niz događaja sve više učvršćivao atinsku hegemoniju u okviru Delskog saveza. Mnogi polisi, članovi saveza bili su pretvoreni u status atinskih podanika koji su Atini plaćali poreze, a od polovine 5. veka stare ere taj je savez pretvoren u Atinsku pomorsku državu. Atina je imala ogromne koristi od prihoda koje su joj uplaćivali "saveznici" te je proživljavala veliki kulturni razvoj i upustila se u velelepne građevinske poduhvate. Atinska se demokratija pak pretvorila u ono što se danas naziva radikalnom demokratijom, u kojoj su skupština građana i građanski sudovi imali potpunu kontrolu nad svim državnim poslovima.
Drugi period pentekontaetije obeležio je sve veći sukob između Atine i tradicionalnih sila u kopnenoj Grčkoj. Između 460. i 445. godine st. e. Atina se borila sa koalicijom kopnenih grčkih polisa: taj je sukob danas poznat kao prvi peloponeski rat. Tokom tog sukoba Atina je čas zadobijala čas gubila kontrolu nad velikim delovima centralne Grčke. Rat je završen tzv. tridesetogodišnjim mirom, koji je zapravo trajao do kraja pentekontaetije i početka peloponeskog rata.
Na konačan slom tog mirovnog ugovora presudno je uticaj sve veći sukob između Atine i nekoliko saveznika Sparte. Atinsko savezništvo sa Korkirom i napad na Potideju razljutio je Korint, dok je zavođenje strohig ekonomskih sankcija protiv Magere od strane Atine razbesnelo Megaru, koja je takođe bila spartanski saveznik. Ove razmirice, zajedno s opštom percepcijom da je atinska moć postala previše opasna, dovele su do sloma tridesetogodišnjeg mira. Peloponeski rat izbio je 431. godine stare ere.