Pindoráma Mburuvi
| Pindoráma Mburuvi | ||||
|---|---|---|---|---|
| Pindoráma | ||||
| ||||
|
Tetã ñe'ẽ akã: "Independência ou morte" "Sãso térã mano" | ||||
|
Tetã Momorãhéi: Pindoráma sãso himno | ||||
| Ta'ãnga:Extensión del Imperio en 1822 | ||||
| Tavusu (ha táva tuichavéva) | Rio de Haneiro | |||
| Ñe'ẽ tee | Poytugañe'ẽ | |||
| Tetãygua réra | Pondorámagua | |||
| Tekuái reko | Mburuvirape | |||
| Tetã Amandaje | Congreso Nacional de Brasil | |||
| 1822 | 7 jasypoteĩ ary 1822 | |||
| Yvy apekue | ||||
| • Opaite | 8.000.000 km² | |||
| Ava hetakue | ||||
| • Hetakue | 14333915 hab. | |||
| • Typy'ũ | 1791739.38 hab./km² | |||
| Viru | Reis | |||
| Opaite Tetã Yvýgui | ||||
| [editar datos en Wikidata] | ||||
.svg?lang=gn)
Pindoráma Mburuvi (Império do Brasil, poytugañe'ẽme) ha (Imperio del Brasil, karaiñe'ẽme) ha'e peteĩ tetã oĩ va'ekue ary 1822 ha 1889 mbytépe, oúva Pindoráma Retãvorekuéra Joaju mboyve ary 1889-pe. Haimete ijyvy apekue opaite tetã ko'ãgagua Pindoráma yvy apekue (ndaipóri tetãvore Akirũ), oñembojoapýva hese ary 1822 guive 1825 peve pe Uruguái, upevo guare héra Tetãvore Sisplatina.
Pindoráma Mburuvi oñemopyenda opakuévo Ñorairõ Pindoráma Sãsorã, omboja'óva tetã Pindoráma ha pe Tavetã Poytuga, Pindoráma ha Algarve, ha hi'are oiko peve ko tetãgui peteĩ tavakuairetã, golpe de Estado rupive oiko va'ekue 1889-pe. Ko tetã ára pukukue oñemboja'ove upéicha: Mburuvi Peteĩha, Sãmbyhyharakuéra Ára Pukukue ha Mburuvi Mokõiha. Oguahẽvo upe ára, ndojepuruvéima pe téra Rréi, ha imburuvicha ogueraha téra Mburuvihára Pindorámagua.
Tembiasakue
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Oikórõguare Mburuvi ichugui
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Oñemboja'opa rire pe Tavetã Joaju Poytuga, Pindoráma ha Algarve ary 1822-pe, pe téra guasu Príncipe de Brasil ojeipe’a umi sãmbyhyhára ojupise va’ekuégui Poytuga mburuvicha guasu renondépe, ha ko’ãva oñepyrũ oipuru pe téra guasu Duque de Braganza, Pedro I ha'e akue pe oguereko akue mokoĩ téra guasu, oikógui príncipe regente Pindoráma pegua ramo ára sa'imi Pindoráma sãso mboyve, avei Pedro I oñepyru pe ñemoñanga Pindoráma mburuvichakuéra pe Táva Río de Janeiro-pe, 12 Jasypokoĩ 1822 jave. Jepémo, oguereko pe téra guasu príncipe Pindoráma mburuvicha Pedro Braganza pegua ha ita'ýra, umíva añónte oisãmbyhy ko téra guasu guýpe.
Mburuvichavete mbuekoviáva Pindoráma pegua - Braganza Ñemoñanga
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Opámavo pe ñorairõ isãso haguã Pindoráma, 29 jasypoapy ary 1825-pe, Poytuga ha Pindoráma ojapo pe jekupytyha Río de Janeiro pegua. Pe jekupytyhápe he'i Mburuvi Poytuga pegua oikuaa va'erã isãsoha pe Tavetã Pindoráma, hákatu Huã VI Poytuga pegua, Pedro I Pindoráma pegua túva, oguereko va'erã pe Pindoráma mburuvicha réra guasu. Pe jekupytyhápe, oñepurũ ha'itépe, ojeipe'a pe tekorã Pindoráma lei guasúpe oĩva ojejapo akue 1824 jave, pe tekorã he'íva pe mburuvicha ndaha'éi va'erã mburuvicha Poytugápe ha Pindorámame oñondive. Añetehápe, Huã VI ndaha'éi va'ekue mburuvicha tee Pindorámame, ndojapóigui nipeteĩ tetã rekuái rembiapo, ha Pedro I aveínte ndojehechakuaái mburuvichakueháicha. Kóicha oiko Pindoráma 7 jasy pukukue, mokõi mburuvichavete oreko jekupytyhápe, upe rire omano Huã VI.
Pedro I ñesãmbyhy
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Ojekuaa Pindoráma sãso.
.svg?lang=gn)
Ojekuaa Pindoráma sãso imba'eguasuite Pindoráma mburuvípe, umi tavetã Európa pegua ndoipotái Pindoráma sãsoha. Amérika Retãvorekuéra Joaju ha'e pe añoite oikuaa Pindoráma isãsoha, jasypokõi ary 1824-pe. Pe ñemongeta ojapo Tavetã Joaju rupive, jasypoapy 1825-pe, Poytuga oikuaa Pindoráma isãsoha. Upéva haguére Poytugápe oñeme'ẽ hetaiterei pirapire.
Tavetã Joaju avei ohechakuaa Pindoráma isãsoha 1825-pe, ary 1826-pe Hyãsia ha heta tetãnguera Európa-gua. Jepémo, umi tetãnguera Ñemby Amérika pegua ohecha Pindoráma mburuvi-pe peteĩ tembiporu umi tetãnguera Európa-gua mba'éva, noiporãi ichupekuéra Tavetã Joaju Poytuga, Pindoráma ha Algarve oñemomba'ekuévo Vanda Oriental rehe 1821-pe ha ombohéra chupe Tetãvore Sisplatina.
Peteĩ Mburuvi oime vaíva
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Umi ary isãso rire hasy mburuvípe, Pedro I oiko Mburuvicha guasu Rréi rangue, ohechauka haguã umi teko opaichagua oĩva umi tetãvorekuérape ha ojapo haguã ojapoháicha Napoleón, omoinge va'ekue pe teko sãso mburuvi rekópe. Upéicharamo jepe, Pedro I oĩkuri pe avano'õ ijypykuéva opaichaguápe Rio de Janeiro pegua, ha umi tetãygua ambuéva conservador apytépe. Pedro I oheja umi tekorã liberal orekóvo peteĩ Léi Guasu (ha'e omoheñóiva’ekue ára 24 jasyporundy ary 1824-pe) ome'ẽva ichupe pokatu tuicháva, oimo'ãgui oikotevẽhague upéva ojejoko porãve hag̃ua umi ijyvy hy'epypegua. Umi tetãvorépe, tuichaitépe umi yvateguápe hetave oime oñepyrũ peteĩ temiandu ohekaséva tavakuairetã reko. Ary 1825 jave pe tetãvore Sisplatina oñemosãso Pindorámagui ha ojoaju umi tetãvorekuéra Platense rehe. Upéicha oñepyrũ Ñorairõ Pindoráma pegua (1825 guive 1828 peve), ápe Pindoráma Mburuvi oñorairõ Tetãvorekuera Joaju Ysyry Plata pegua ndive (ko'ãnga Arahentína).
Avei Pedro I oñemboja heta mba'e ipokarẽvare ogana hag̃ua pirapire, ha oikuaauka pe iñembokiha Domitila de Castro Canto y Melo, upévare herakuã ivaive. Omboaje ha omomba'e gueteri Poytuga, ápe itúva ha'e gueteri mburuvicha guasu.
Pedro I oheja ñesãmbyhy
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Pedro I oho jave Poytuga-pe ary 1826 jave, Pedro I porokuái hatã okakuaa ohóvo, mburuvicha guasu oguerovia ome'ẽramo umi ipoguýpe tekosãso ojokuái hag̃ua Pindoráma Mburuvi oñembovotaha, upévare omuña opa peve umi ombohováiva hese ha omondo tetã pytaguápe Hosé Bonifacio-pe, pe tembikuaatyhára ha prócer omokyre’ỹva’ekue Pindoráma isãso hag̃ua 1822-pe. Oiko rire peteĩ crisis política oñemohu'ãva renuncia umi ministro-kuéra, ha peteĩ virureko oime vaíva umi deuda oguerekova Mburuvi ha déficit crónico Corona-pe, Pedro I oheja pe mburuvicha guasu ita’ýra pópe oguerekova po ary, príncipe Pedro Alcarata pegua, 7 jasyporundy ary 1831-pe.
Kóva oiko hag̃uere oñepyrũ peteĩ periodo regente 9 ary pukuva, Pedro I ohejávo mburuvicha guasu 1834-pe oho haguã Poytuga-pe oñorairõ haguã ijoyke’y Miguel I de Poytuga pegua ndive odefendévo umi derecho orekóva imemby kuña tuichaveva María de la Gloria trono lusitaniano-pe.
Kóva oiko hag̃uere, oñepyrũ peteĩ periodo regente Pedro Alcarata pegua oguereko peve pe ary oguerekova ãra ha'e haguã Mburuvicha guasu.
Tetãvorekuéra
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Umi tetãvore imba'eguasuvéva tetãme ha'e umi províncias ojejapo akue 1822 jave ha hi'are 1889 peve.
Pe 28 jasyporundy ary 1821-pe, umi tetãvorekuéra ojejapo pe tavetãme umi capitania rendaguépe.
Ary 1834-pe Río de Janeiro ndahaʼéi peteĩ tetãvore mba'e, upérõ guare ha'e Mburuvi itavusu ha peteĩ táva isãsóva.
Avakuéra
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Pindoráma avakuéra Arykuera 1860-pe:[1]
| Tetãvore | Tavusu | Ava | Tembiguái | Ñorairõhára Ha tahachi |
Guardia Nacional |
|---|---|---|---|---|---|
| Tavusu[2] | Río de Janeiro | 400.000 | 50.000 | 10.000 | |
| Amasóna[3] | Manaus | 70.000 | 5.000 | 2.700 | |
| Para[4] | Belém do Pará | 250.000 | 15.000 | 1.000 | 23.000 |
| Mbarãñana[5] | São Luís | 400.000 | 70.000 | 1.000 | 28.000 |
| Piauí[6] | Teresina | 175.000 | 10.000 | 650 | 20.000 |
| Ceará[7] | Fortaleza | 486.000 | 30.000 | 286 | 40.000 |
| Rio Grande del Norte[8] | Natal | 210.000 | 20.000 | 100 | 20.000 |
| Paraýva[9] | João Pessoa | 260.000 | 5.000 | 400 | 21.000 |
| Paranãmbuka[10] | Recife | 1.180.000 | 250.000 | 1.600 | 42.000 |
| Alagoas[11] | Maceió | 250.000 | 45.000 | 429 | 25.000 |
| Syry'ýpe[12] | Aracaju | 250.000 | 50.000 | 200 | 2.000 |
| Vaía[13] | Salvador de Bahía | 1.200.000 | 250.000 | 2.400 | 110.000 |
| Espírito Santo[14] | Vitória | 55.000 | 10.000 | 223 | 6.000 |
| Río de Janeiro[15] | Niterói | 850.000 | 200.000 | 2.400 | 43.000 |
| São Paulo[16] | São Paulo | 800.000 | 60.000 | 679 | 40.000 |
| Parana[17] | Curitiba | 105.000 | 20.000 | 388 | 8.000 |
| Santa Catarina[18] | Florianópolis | 120.000 | 15.000 | 100 | 9.000 |
| Rio Grande del Sur[19] | Porto Alegre | 392.725 | 77.416 | 1.600 | 42.991 |
| Minas Gerais[20] | Ouro Preto | 1.350.000 | 150.000 | 1.000 | 75.000 |
| Goia[21] | Ciudad de Goiás | 200.000 | 15.000 | 300 | 13.000 |
| Máto Gyróso[22] | Cuiabá | 80.000 | 10.000 | 5.000 | |
| Pindoráma | Río de Janeiro | 9.083.725 | 1.357.416 |
Oñemohendaháicha
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha].png?lang=gn)
Pindoráma retãyguakuéra oñemohenda mburuvípe ipiresaýre: morotĩ, hũ, pardo ha indígena.[23]
Umi mestizos ha'e akue umi hetavéva ava yvate ha yvate kuarahyreike gotyo.[24][25][26] Umi muláto oiko akue kuarahyresẽ ngotyo ha y rembe’ýpe, Vaía guive Paraýva peve,[27][28] ha avei oime hetaiterei hikuái yvate gotyo Mbarãñana-pe,[29][30] ñemby gotyo Minas Gerais-pe,[31] kuarahyresẽ Tetãvore Rio de Haneiro-pe ha Espírito Santo-pe.[27][31] Umi cafuzo ha'e akue umi sa'ivéva ha hasyvéva okañyhagua umi mestizo atýpe, umi caboclo ha muláto oĩva ka'aguýpe kuarahyreike gotyo avei oñemohenda upéicha. Ko'ã yvypóra aty katu ojejuhu ko'ágã gueteri yvýpe hikuai oiko haguépe.
| Ary | Ipiretĩ | Pardos | Ipirehũ | Indígenas | Opa |
|---|---|---|---|---|---|
| 1872 | 38,1% | 38,3% | 19,7% | 3,9% | 100% |
| 1890 | 44,0% | 32,4% | 14,6% | 9% | 100% |
Umi Pindoráma retãygua ipire morotĩva ha'e akue ijypykuéva Poytuga pegua. Ary 1870 rire ou Európa retãnguéra ambuéva: Umi hetáveva ha'e akue Italiagua, Epañagua ha Alemañagua. Umi ipire morotĩva katu ojejuhu oparupi tetãme, hetáveva hikuái ñemby gotyo ha tetãvore São Paulo-pe.[25] Hetavemi avei hikuái tetãvore yvateguápe, Siara, Paraýva ha Rio Grande do Norte-pe.[25] Umi ipire hũva Pindoráma retãygua katu ijypykue Áfrika pegua ha oiko hikuái yvýpe oikohápe umi mulatokuéra. Umi ava tetãvorekuérape Rio de Janeiro, Minas Gerais, Espírito Santo, Vaía, Sergipe, Alagoas ha Paranãmbuka-pe niko pardo ha ipirehũ (umi irundy ipahápe ha'e umi sa'ivéva oguerko ipire morotĩva tetãme, sa'ive 30%).[25] Umi Pindoráma ypykue tee ojejuhu hetave Piavy, Mbarãñana, Para ha Amasóna-pe.[25]
Oĩme hague heta tapicha ijypykue ha iñarandupy opaichagua, Pindorámagui oiko sa'ary XIX jave peteĩ tetã ijypykue hetáva. Ndaipóri ramo marandu omombe'úva mba'éichapa Pindoráma retãygua ary 1872 mboyve. Ojeipapa pe tetãygua peteĩhápe 1872-pe ha ohechauka oĩha 9.930.479 ava, 38,1% ipire morotĩ, 38,3% pardo, 19,7% ipire hũ ha 3,9% indígena. Ojeipapa jeývo ary 1890-pe ohechauka oĩha 14.333.915 ava, 44% ipire morotĩ, 32,4% pardo, 14,6% ipire hũ ha 9% indígena.
Ehecha avei
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Mandu'apy
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]- ↑ William Scully (1868). Brazil. Londres: Trübner & company, pp. 146-147
- ↑ Scully, 1868: 151
- ↑ Scully, 1868: 357
- ↑ Scully, 1868: 274
- ↑ Scully, 1868: 227
- ↑ Scully, 1868: 294
- ↑ Scully, 1868: 287
- ↑ Scully, 1868: 299
- ↑ Scully, 1868: 368
- ↑ Scully, 1868: 198
- ↑ Scully, 1868: 318
- ↑ Scully, 1868: 362-363
- ↑ Scully, 1868: 345
- ↑ Scully, 1868: 267
- ↑ Scully, 1868: 331
- ↑ Scully, 1868: 306
- ↑ Scully, 1868: 234
- ↑ Scully, 1868: 255
- ↑ Scully, 1868: 247-248
- ↑ Scully, 1868: 262
- ↑ Scully, 1868: 215
- ↑ Scully, 1868: 189
- ↑ Ramos, 2003, p. 82.
- ↑ Ramos, 2003, p. 84.
- ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 Vainfas, 2002, p. 133.
- ↑ Barsa 1987, Vol 4,, pp. 254–255, 258, 265.
- ↑ 27,0 27,1 Moreira, 1981, p. 108.
- ↑ Azevedo, 1971, pp. 74–75.
- ↑ Barsa 1987, Vol 10,, p. 355.
- ↑ Azevedo, 1971, p. 74.
- ↑ 31,0 31,1 Azevedo, 1971, p. 161.