Plan Rapackiego

Plan Rapackiego – projekt dotyczący stopniowego rozbrojenia konwencjonalnego i utworzenia strefy bezatomowej zaproponowany w 1957 roku przez ówczesnego ministra spraw zagranicznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Adama Rapackiego.

Tło

Instytucjonalizacja i rozwój dwubiegunowego podziału Europy po II wojnie światowej stwarzały zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego^[1]. Od połowy lat 50. pojawiały się kolejne koncepcje na rzecz podjęcia kroków rozbrojeniowych oraz ustanowienia mechanizmów budowy zaufania pomiędzy NATO a Układem Warszawskim^[1]. Na fali odwilży popaździernikowej tego rodzaju idea pojawiła się również w dyplomacji PRL-owskiej – przyjęła postać planu Rapackiego^[2]. Jedną z przyczyn jego powstania były też tendencje remilitaryzacyjne w Niemczech Zachodnich, w tym ich przystąpienie do NATO (5 maja 1955), układ sojuszniczy z USA (27 grudnia 1955) oraz wypowiedź kanclerza Adenauera dotycząca wyposażenia Bundeswehry w broń jądrową^[2].

Historia i założenia planu

W czasie spotkania z Władysławem Gomułką Adam Rapacki został obarczony opracowaniem strategii, dzięki której rosyjskie rakiety atomowe zostałyby wycofane z Polski. Opracowany przez Rapackiego plan dzięki któremu to osiągnięto (strefa bezatomowa) najpierw przedstawiono Rosjanom jako ideę wymierzoną w zachodnich imperialistów^[3]. Po akceptacji Moskwy, propozycja utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej została przedstawiona przez Adama Rapackiego w dniu 2 października 1957 na XII sesji Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych^[2]. Następnie propozycja ta przybrała formę memorandum rządowego z 14 lutego 1958^[2].

Propozycją objęte miały być terytoria następujących państw^[2]:

Proponowana strefa miałaby zatem obszar 796 tysięcy km², z czego 249 tys. km² przypadałoby na obszar NATO, a 547 tys. km² na obszar Układu Warszawskiego^[4]. Ludność na tym terytorium obejmowałaby ok. 115 mln mieszkańców^[4]. Państwa strefy miałyby zobowiązać się do nieprodukowania, nieutrzymywania, niesprowadzania i nie wyrażania zgody na rozmieszczenie na swych terytoriach broni jądrowej oraz urządzeń do jej obsługi i przenoszenia^[2]. Zakazane byłoby również użycie tego rodzaju broni przeciw państwom strefy^[2].

Postanowienia planu objąć miałyby także cztery mocarstwa^[2]:

Państwa te miałyby się zobowiązać do nieutrzymywania broni jądrowej w uzbrojeniu swoich wojsk stacjonujących na obszarze państw strefy, nieutrzymywania i nieinstalowania na obszarze państw strefy żadnego sprzętu ani urządzeń przeznaczonych do jej obsługi, w tym wyrzutni rakietowych^[5]. Propozycja zakładała również utworzenie systemu kontroli międzynarodowej i inspekcji naziemnej i powietrznej^[4].

Za realizacją planu opowiedziały się Czechosłowacja, NRD i ZSRR^[4]. Propozycja wzbudziła również zainteresowanie wśród wielu zachodnioeuropejskich partii politycznych o profilu socjalistycznym i socjaldemokratycznym^[4]. Spotkała się jednak ze sprzeciwem RFN, USA i Wielkiej Brytanii, które dostrzegły, że plan uderzałby w równowagę sił – NATO równoważyło bowiem wówczas przewagę konwencjonalną ZSRR swoim potencjałem jądrowym^[4]. Skrytykował go m.in. sekretarz generalny NATO Paul-Henri Spaak, który powiedział, że plan jest pełen hipokryzji^[4]. Wskazywano, że z punktu widzenia strategicznego jego przyjęcie byłoby dla Zachodu wysoce niekorzystne – armia sowiecka pozostałaby wówczas w środku Europy nienarażona na atak nuklearny, zaś zachodnie siły nuklearne pozostawałyby w odległości ok. 1000 km od terytorium ZSRR^[4]. Wskazywano także na faktyczny brak realnych gwarancji postanowień planu^[4].

Strona polska postanowiła nie lekceważyć w pełni postulatów państw NATO, w związku z czym dokonano dwukrotnej modyfikacji planu^[4]. 4 listopada 1958 na konferencji prasowej w Warszawie Adam Rapacki zaproponował dwuetapowy proces realizacji planu^[4]. Pierwsza faza miałaby objąć zakaz produkcji broni jądrowej na terenie państw strefy oraz zakaz wyposażania ich armii w tego rodzaju uzbrojenie i urządzenia do jego obsługi^[6]. Drugą fazę stanowić miałyby rokowania dotyczące rozbrojenia konwencjonalnego^[6]. Zapowiedziano również wdrożenie stosownych mechanizmów kontroli dla realizacji obu etapów propozycji^[6]. 28 marca 1962 podczas forum Komitetu Rozbrojeniowego Osiemnastu Państw w Genewie przedstawiono ostateczną wersję planu – zawierała ona kolejny element w postaci propozycji poszerzenia strefy o inne państwa europejskie, które wyraziłyby wolę przystąpienia do niej^[6]. W wersji tej sprecyzowano zadania, które miały być zrealizowane w dwóch etapach. W etapie I na terytorium strefy obowiązywać miał zakaz przygotowywania produkcji, sprowadzania broni jądrowej i środków jej przenoszenia oraz zakaz zakładania nowych baz służących do jej magazynowania. W etapie II nastąpić miała redukcja sił zbrojnych państw będących w strefie i likwidacja wszystkich środków przenoszenia broni jądrowej będących w ich dyspozycji. Mocarstwa atomowe, które posiadały na terenie strefy swoje bazy i środki jądrowe, zobowiązane były do ich zlikwidowania. Państwa te miały też udzielić gwarancji państwom strefy, że w razie konfliktu zbrojnego nie użyją broni jądrowej na ich obszarze.

Echa planu

Ówczesna strategia obronna Zachodu z góry skazywała przyjęcie planu na porażkę – zakładała ona bowiem właśnie wykorzystanie broni jądrowej celem odstraszania przeciwnika od podjęcia ataku^[6]. W warunkach przewagi sił konwencjonalnych ZSRR przyjęcie tych propozycji byłoby zatem niekorzystne dla równowagi w Europie^[4]. Plan Rapackiego wywarł jednak wpływ na działania podejmowane w czasie zimnej wojny w celu podniesienia poziomu bezpieczeństwa międzynarodowego – przyczynił się bowiem do rozwoju myśli teoretycznej w zakresie denuklearyzacji^[6]. Przyjęta w nim koncepcja strefy bezatomowej przybrała z czasem wymiar uniwersalny^[6]. Plan Rapackiego uważany jest za najbardziej znaną inicjatywę rozbrojeniową polskiej dyplomacji^[6].

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 214. ISBN 978-83-7611-501-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 215. ISBN 978-83-7611-501-6.
↑ Jerzy Borowczyk, Michał Larek, Punkty zapalne. Dwanaście rozmów o Polsce i świecie. Poznań 2016, s.106
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 216. ISBN 978-83-7611-501-6.
↑ Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 215-216. ISBN 978-83-7611-501-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 217. ISBN 978-83-7611-501-6.

Bibliografia

Jerzy Borowczyk, Michał Larek: Punkty zapalne. Dwanaście rozmów o Polsce i świecie. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., 2016, s. tak. ISBN 978-83-7976-453-2.

Linki zewnętrzne

Zoltán Maruzsa: Denuclearization in Central Europe? The Rapacki Plan during the Cold War. tortenelemszak.elte.hu, 2008. [dostęp 2010-01-15].
Andrzej Skowroński, Sposób utworzenia strefy bezatomowej w Europie w świetle planu Rapackiego
Wizje budowy bezpieczeństwa na kontynencie europejskim w lat 50. XX wieku zawarte w propozycjach rozbrojeniowych oraz w tzw. Planach Adama Rapackiego, Selwyna Lloyda i Cabota Lodge'a. rocznikbezpieczenstwa.dsw.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-21)].
Plan Rapackiego
Francja i Wielka Brytania wobec polskich koncepcji rozbrojeniowych 1957-1964
Tworzenie stref bezatomowych a bezpieczeństwo globalne

[Z214-1] Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 214. ISBN 978-83-7611-501-6.

[Z215-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 215. ISBN 978-83-7611-501-6.

[3] Jerzy Borowczyk, Michał Larek, Punkty zapalne. Dwanaście rozmów o Polsce i świecie. Poznań 2016, s.106

[Z216-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 216. ISBN 978-83-7611-501-6.

[5] Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 215-216. ISBN 978-83-7611-501-6.

[Z217-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Ryszard Zięba, Justyna Zając: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 217. ISBN 978-83-7611-501-6.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]