Pokrzywowate

Pokrzywowate
	; Pokrzywa zwyczajna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	pokrzywowate
	Nazwa systematyczna
	Urticaceae Juss.; Gen.Pl.:400, 1789
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pokrzywowate (Urticaceae Juss.) – rodzina roślin zielnych z rzędu różowców (Rosales). Należą tu 54 rodzaje z ok. 2,6 tysiącem gatunków (z czego ok. 1,2 tys. to w niemal równych częściach dwa rodzaje – pilea Pilea i Elatostema)^[2]. Rodzina o zasięgu globalnym – brak jej przedstawicieli tylko na obszarach pokrytych wieczną zmarzliną i skrajnie suchych. Najwięcej gatunków spotykanych jest w tropikach, ale liczne rosną także w klimacie umiarkowanym^[3]. Do flory Polski zaliczane są tylko rośliny z dwóch rodzajów: parietaria i pokrzywa^[4]. Pokrzywowate rosną w różnorodnych siedliskach, często w lasach, zwłaszcza w równikowych, często jako pnącza i epifity, poza tym na mokradłach, na siedliskach ruderalnych^[5]. Wiele roślin wyposażonych jest we włoski parzące, w tym pokrzywy i szczególnie piekące – rośliny z rodzaju Dendrocnide^[5]. Rośliny zwykle wiatropylne^[6], przy czym pyłek pokrzyw stanowi istotny alergen^[5].

Duże znaczenie ekonomiczne jako rośliny włóknodajne mają szczmiel biały Boehmeria nivea i Laportea canadensis^[5], ale włókien dostarczają też inni przedstawiciele tych i innych rodzajów, np. pokrzywa zwyczajna^[3]. Różne gatunki z rodzajów pokrzywa Urtica, laportea Laportea i Girardinia spożywane są jako warzywo, a Pouzolzia tuberosa dostarcza jadalnych bulw^[3]. Jadalne owoce mają m.in. Oreocnide frutescens^[7], Debregeasia longifolia i Pourouma cecropiifolia^[3]. Bardzo popularnymi roślinami ozdobnymi uprawianymi w doniczkach są rozmaite gatunki z rodzaju pilea Pilea oraz solejrolia rozesłana Soleirolia soleirolii, rosnące czasem także jako chwasty w szklarniach^[5].

Morfologia

Pokrój: Rośliny zielne (jednoroczne i byliny), czasem o łodygach gruboszowatych, drzewa, zwykle niezbyt wysokie (do 15 m), o miękkim drewnie^[5], często pachykauliczne (słabo rozgałęzione)^[6] oraz wysoko wspinające się pnącza^[5]. Rośliny zdrewniałe często z korzeniami podporowymi i oddechowymi^[3]. Przedstawiciele plemienia Urticeae wyróżniają się obecnością włosków parzących pokrywających pędy. U licznych przedstawicieli w liściach i łodygach obecne są cystolity^[5]. Rośliny zazwyczaj bez soku mlecznego^[6].

Liście: Skrętoległe lub naprzeciwległe^[5], pojedyncze, czasem klapowane i tylko u roślin z plemienia Cecropieae dłoniasto złożone^[6]. Przylistki różnie wykształcone (brak u niektórych przedstawicieli Boehmerieae), czasem okazałe i obejmujące łodygę, ale zwykle szybko opadające. U części przedstawicieli liście siedzące, u innych ogonkowe, przy czym ogonek liściowy sięgać może nasady blaszki (u większości) lub jej środkowej części (Cecropieae)^[3]. Blaszka często nieco asymetryczna i z trzema głównymi żyłkami przewodzącymi rozchodzącymi się od jej nasady^[5].

Kwiaty: Rozdzielnopłciowe, rośliny dwupienne i jednopienne, rzadko kwiaty obupłciowe (czasem u Parietarieae). Kwiaty zebrane w kwiatostany wierzchotkowate wyrastające zwykle w kątach liści, czasem skupiające się w gęste główki, często wyciągnięte i luźne w postaci gron, kłosów, nibybaldachów, zwykle wsparte podsadką^[5]^[3]. Rzadko kwiatostany zredukowane do dwóch czy pojedynczych kwiatów^[5]. Poszczególne kwiaty niepozorne – zwykle drobne (do 2 mm średnicy) i zielonkawe^[5]. Kwiaty męskie z okwiatem składającym się zwykle z 3–5 listków, czasem tylko z jednym lub dwoma. W kwiatach żeńskich listki okwiatu też w liczbie 3–5 (często zrośnięte u dołu w rurkę), ale też często ich brak^[5]. Pręcików jest tyle co listków okwiatu, są zagięte do środka i gwałtownie prostują się wyrzucając pyłek z pylników. W kwiatach żeńskich znajduje się górna zalążnia powstająca pierwotnie z dwóch owocolistków, z których jeden ulega jednak redukcji. Stąd zalążnia z jedną komorą i pojedynczym zalążkiem^[5]. Znamię różnie wykształcone – siedzące lub wzniesione na pojedynczej szyjce słupka^[3]^[5].

Owoce: Zwykle drobna niełupka, często otulona trwałymi listkami okwiatu i czasem także listkami podkwiatowymi^[5], u części przedstawicieli mięśniejącymi^[3], stąd owoc przypomina pestkowca^[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina od czasu systemu APG II z 2003 klasyfikowana^[5] jako siostrzana dla morwowatych Moraceae w obrębie rzędu różowców Rosales w kladzie różowych roślin okrytonasiennych^[2]. Od dawna łączona była z morwowatymi, konopiowatymi, wiązowatymi i wyodrębnianymi Cecropiaceae, ale pozycja systematyczna tej grupy pozostawała niejasna do czasu zastosowania metod molekularnych na przełomie XX i XXI wieku. Wcześniej w różnych systemach rodzina zaliczana była do takich rzędów jak: oczarowce Hamamelidales, wilczomleczowce Euphorbiales, bukowce Fagales i ślazowce Malvales^[5].

różowce

różowate Rosaceae

szakłakowate Rhamnaceae

oliwnikowate Elaeagnaceae

	Dirachmaceae

	Barbeyaceae

wiązowate Ulmaceae

konopiowate Cannabaceae

	morwowate Moraceae

	pokrzywowate Urticaceae

Wykaz plemion i rodzajów^[2]

Plemię Cecropieae Gaudichaud (syn. Cecropiaceae C. C. Berg)

Cecropia Loefling – cekropka, drążnik
Coussapoa Aublet
Gibbsia Rendle
Leucosyke Zollinger & Moritzi
Maoutia Weddell
Myrianthus P. Beauvois
Pourouma Aublet

Plemię Boehmerieae Gaudichaud

Rodzaje Rousselia i Parietaria bywają wyodrębniane w plemię Parietarieae, a Forsskaolea i Droguetia w Forsskaoleae^[2].

Archiboehmeria C. J. Chen
Astrothalamus C. B. Robinson
Australina Gaudichaud
Boehmeria Jacquin – szczmiel, bemeria
Chamabainia Wight
Cypholophus Weddell
Debregeasia Gaudichaud
Didymodoxa Weddell
Droguetia Gaudichaud
Forsskaolea L.
Gesnouinia Gaudichaud
Hemistylus Bentham
Hyrtanandra Miquel
Neodistemon Babu & A. N. Henry
Neraudia Gaudichaud
Nothocnide Chew
Oreocnide Miquel
Parietaria L. – parietaria, pomurnik
Phenax Weddell
Pipturus Weddell
Pouzolzia Gaudichaud
Rousselia Gaudichaud
Sarcochlamys Gaudichaud
Soleirolia Gaudichaud – solejrolia

Plemię Elatostemateae Gaudichaud

Aboriella Bennett
Elatostema J. R. Forster & G. Forster
Elatostematoides B. L. Robinson
Gyrotaenia Grisebach
Lecanthus Weddell
Meniscogyne Gagnepain
Myriocarpa Bentham
Pellionia Gaudich. – pellionia^[8]
Petelotiella Gagnepain
Pilea Lindley – pilea
Procris Jussieu

Plemię Urticeae Lamarck & de Candolle:

Dendrocnide Miquel
Discocnide Chew
Girardinia Gaudichaud
Laportea Gaudichaud – laportea
Nanocnide Blume
Obetia Gaudichaud
Poikilospermum Miquel
Touchardia Gaudichaud
Urera Gaudichaud
Urtica L. – pokrzywa
Zhengyia T. Deng et al.

Incertae sedis:

Achudemia Blume

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-01-19] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 275-276. ISBN 978-1842466346.
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s Heywood V.H., Brummitt R.K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 327-328. ISBN 1-55407-206-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 955, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 168. ISBN 0-333-73003-8.
↑ Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Ludmiła Karpowiczowa (red.). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 110.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-01-19] (ang.).

[maarten-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 275-276. ISBN 978-1842466346.

[4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.

[heywood-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s Heywood V.H., Brummitt R.K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 327-328. ISBN 1-55407-206-9.

[mabb-6] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 955, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[philips-7] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 168. ISBN 0-333-73003-8.

[karpowicz-8] Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Ludmiła Karpowiczowa (red.). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 110.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]