Prawo oporu

Prawo oporu (łac. ius resistendi) – prawo wypowiedzenia posłuszeństwa władcy.

Funkcjonowało w okresie średniowiecza^[1], traktowane jako przywilej szlachty, stopniowo rozwijane, często wykorzystywane w celu wywarcia nacisku na monarchę. Miało ono skutek zbrojnego "zegnania" z tronu panującego. W przypadku niepowodzenia uznawane za bunt.

Często ustawodawca wydając przywileje, obligując się do ich przestrzegania, nadawał prawo do odmowy posłuszeństwa w razie ich nierespektowania. Brytyjska Magna Charta Libertatum formułuje to w artykule 61.^[2] Na kontynencie najstarszym przykładem jest zapewne węgierska Złota Bulla Andrzeja II. Podobne zasady istniały w ówczesnej Hiszpanii i krajach Rzeszy^[3]. W Polsce prawo to gwarantował przywilej mielnicki, następnie artykuły henrykowskie w punkcie 21 (ostatnim). W późniejszym czasie prawo do oporu przekształciło się w konfederację zawiązywaną przeciwko królowi. Warunki sprecyzowano w ustawach z lat 1576, 1607 i 1609.^[4] Ze skargą mógł wystąpić każdy poseł na sejmie lub szlachcic na sejmiku, król musiał być wpierw upomniany przez prymasa lub senatora, w razie zlekceważenia tego ostrzeżenia przez radę senatu, w ostatecznej instancji przez Sejm. W praktyce nie było to przestrzegane, rokosze rozpoczynano bez zachowania tej procedury, natomiast Sejm inkwizycyjny oraz incydent trubecki nie doprowadziły do detronizacji. Prawa kardynalne potwierdziły prawo oporu w artykule 21, Konstytucja 3 maja (z uzasadnieniem, że król nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może) zastąpiła je odpowiedzialnością ministrów (konstytucyjną oraz parlamentarną).

Przypisy

↑ Idea znana w starożytności o czym świadczy kult tyranobójców czy Antygona (dramat).
↑ Do abdykacji zmuszeni zostali Edward II (1327) i Ryszard II (1399), za dążenie do tyranii stracony został Karol I Stuart (1649).
↑ Na prawo to (już nie jako przywilej feudalny) powołują się Deklaracja Praw Wirginii (art. 3 W przypadku uznania jakichkolwiek rządów za nieodpowiedni lub sprzeczny z powyższymi celami, większość społeczności ma niepodważalne, niezbywalne i nieodwołalne prawo dokonania reformy, zmiany lub likwidacji tych rządów w sposób uważany za najbardziej sprzyjający dobru publicznemu), Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (akapit 4 : jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające dla ich szczęścia i bezpieczeństwa), Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (art. 2 do praw tych zalicza opór przeciw uciskowi), Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (wstęp konieczne jest zawarowanie praw człowieka przepisami prawa, aby nie musiał – doprowadzony do ostateczności – uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi).
↑ Volumina Legum tom 2, s. 163 (Declaratio articuli de obedientia), 452 (Konkluzye Seymu), 462n (Declaracya artykułu de non praestanda oboedientia). Nadzorcami króla byli senatorowie rezydenci, ich narady musiały być protokołowane, a od 1641 odczytywane na Sejmie. Dopiero gdyby się z odczytanych protokołów Rady pokazało, że król nie zasięgnąwszy zdania senatorów lub wbrew ich uchwałom postępował: wtedy odpowiedzialni byli ci ministrowie, którzy rozkazom króla byli posłuszni — a król dopiero wtedy, gdy bez pośrednictwa ministrów działał ze szkodą kraju. (Ludwik Kubala, Jerzy Ossoliński s. 112).

Zobacz też

Impeachment

Linki zewnętrzne

Józef Szujski Artykuł o wypowiedzeniu posłuszeństwa. Przyczynek do dziejów konstytucji polskiej. w: Opowiadania i roztrząsania historyczne : pisane w latach 1875-1880 Warszawa – Kraków 1882, s. 370 – 398
Prawo oporu wobec władcy – teoria i praktyka XVI-XVII wieku (teksty źródłowe)
Ius resistendi w wiekach średnich
Edward Opaliński, Postawa szlachty polskiej wobec osoby królewskiej jako instytucji w latach 1587-1648, Kwartalnik Historyczny R. 90 nr 4 (1983) s. 791 - 808
Izabela Lewandowska-Malec, Tradycje odpowiedzialności prawnej monarchy w Polsce, Państwo i Społeczeństwo : półrocznik Krakowskiej Wyższej Szkoły im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Tom 10, Numer 4 (2010) s. 13 - 22.

[1] Idea znana w starożytności o czym świadczy kult tyranobójców czy Antygona (dramat).

[2] Do abdykacji zmuszeni zostali Edward II (1327) i Ryszard II (1399), za dążenie do tyranii stracony został Karol I Stuart (1649).

[3] Na prawo to (już nie jako przywilej feudalny) powołują się Deklaracja Praw Wirginii (art. 3 W przypadku uznania jakichkolwiek rządów za nieodpowiedni lub sprzeczny z powyższymi celami, większość społeczności ma niepodważalne, niezbywalne i nieodwołalne prawo dokonania reformy, zmiany lub likwidacji tych rządów w sposób uważany za najbardziej sprzyjający dobru publicznemu), Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (akapit 4 : jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające dla ich szczęścia i bezpieczeństwa), Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (art. 2 do praw tych zalicza opór przeciw uciskowi), Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (wstęp konieczne jest zawarowanie praw człowieka przepisami prawa, aby nie musiał – doprowadzony do ostateczności – uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi).

[4] Volumina Legum tom 2, s. 163 (Declaratio articuli de obedientia), 452 (Konkluzye Seymu), 462n (Declaracya artykułu de non praestanda oboedientia). Nadzorcami króla byli senatorowie rezydenci, ich narady musiały być protokołowane, a od 1641 odczytywane na Sejmie. Dopiero gdyby się z odczytanych protokołów Rady pokazało, że król nie zasięgnąwszy zdania senatorów lub wbrew ich uchwałom postępował: wtedy odpowiedzialni byli ci ministrowie, którzy rozkazom króla byli posłuszni — a król dopiero wtedy, gdy bez pośrednictwa ministrów działał ze szkodą kraju. (Ludwik Kubala, Jerzy Ossoliński s. 112).

[1]

[2]

[3]

[4]