Qazax mədəniyyəti

Mədəniyyət tarixi

Qədim və erkən orta əsrlər dövrünün mədəniyyəti üzərində formalaşmış türk xalqlarının mədəniyyəti öz inkişafını feodalizmin orta və son mərhələlərində də davam etdirərək XX əsrə özünəməxsus bir mədəni irslə gəlib çıxmışdı.

Orta və son əsrlər dövründə ictimai inkişafın feodal-patriarxal ənənələrinin dərin kök saldığı Orta Asiya və Qazaxıstanda təhsil və məktəb zəif inkişaf etmişdi. Əsasən dini məktəblər olan mollaxanalar mövcud idi. Əhalinin əksəriyyəti savadsız idi. Onlar hər hansı məktubu və "qiymətli kağızı" oxutmaq üçün 10 kilometrlərlə yol qət edərək qonşu aulda yaşayan molla-talmaçların yanına gedirdilər. Müsəlman ruhaniləri məktəblərdə "Quran"ı tədris edirdilər. Qazax, qırğız, türkmən və özbəklərdə bədii ədəbiyyat əsasən şifahi xalq yaradıcılığında öz əksini tapmışdı.

Musiqi

Xalq müğənniləri olan akınlar yalnız mahnı qoşmaq, nağıl düzəltməklə deyil, həm də onların ifaçılığı ilə məşğul idilər. Bu mahnılarda və nağıllarda xalqın həyatı, məişəti, adət-ənənələri, tarixi keçmişi öz əksini tapmışdı. Əjdahaya qalib gələn bahadırlar, xəsis və qorxaq bayları ələ salan, aldadan şən və hazırcavab adamlar böyük məhəbbətlə tərənnüm edilirdilər. Qədim qazax mahnılarında köçəri-qazaxların əmək yaradıcılığı, ailə həyatı tərənnüm olunur. Çobanlar öz işlərini yüngülləşdirmək məqsədi (su kəhrizləri qazarkən və s.) mahnı oxuyurdular. Qadınlar gəbə, kilim toxuyarkən, naxışlar salarkən mahnı oxuyurdular və yaxud atlı qazax aula yaxınlaşır, ucadan mahnı oxuyaraq, aul camaatının qonaqpərvərlik baxışları altında uzaqlaşır. Toyqabağı gəlini öz doğma ailəsindən, aulundan oğlan evinin adamları apararkən kollektiv oxunan mahnılarla müşayət olunurdu.

Yas mahnılarını (joktau, daus) ölən üçün arvadı, anası, böyük qızı və yaxın qohumları bir il ifa edirlər. Əlbəttə bu cür mahnılar çox qəmli olurdu.

Qəhrəman batırlar və müdrik bijlər haqqında oxunan təntənəli mahnılar-maktaular geniş yayılmışdı. Ən mühüm hadisələr mahnılarla müşayət olunurdu. Məs; ağsaqqallar şurasının iclası və ya gəncləri hərbi yürüşə yola salarkən, atlı qazax xoş xəbərləri aullara mahnılarla çatdırarkən, (Estiptu) faciəli xəbərlər (jibatu) də eyni ilə bu cür çatdırılır və təsəlliverici formada olur.

Musiqiçilər öz talant və qabiliyyətlərini göstərmək üçün yarmarkalara gəlib, çalıb oxuyurdular.

Qazaxların ən çox maraq göstərdikləri-küy (pyes) xalq musiqi aləti ilə keçirilən poeziya və musiqi ifaçılığı yarışı idi.

Qazaxlar nəğməyə jır, nəğmə oxuyan peşəkarlara jırau deyirlər. Qazax dilində nəğmə ölen də adlanır. Jır və ölen oxuyanlara həm jırau, həm də ölençi deyirlər. Bunlarla yanaşı qazax dilində akın sözü də vardır. Müğənnilər kimi akınlar da jır və ölen ifa edir, dastan söyləyirlər. Bəzi istedadlı jırau və akınlarda yaradıcılıq qabiliyyəti də olur. Belə yaradıcı akın və nəğməkarların ilk nümayəndəsi Bukar jırau Kalmakan oğludur (1693–1787)

Ümumiyyətlə, qazax melodiyası təkbaşına ifa olunur və xorla oxunma yoxdur. Vokal musiqisi 2 formada sözlər və nəğmələrlə müşayət olunur. Mahnıları akınlar, sözləri isə jırşalar deyir və ifa edirdilər.

Sözlər əsasən 7–8 sətirdən ibarət və bu sözlər çox tez-tez təkrar olunurdu. Qazaxlar jombr və ya kobız (iki simli) çalaraq mahnıları hər kəs özü ifa edirdi. Qazaxlarda xalq çalğı ansamblının (timsalında) müşaiəti ilə kollektiv halda xor mahnıları ifa olunmur. Ancaq toy mərasimlərində gənc oğlan və qızlar mərasim mahnıları ifa edirlər. Qazaxlarda nisbətən geniş xalq çalğı aləti dombırdır. Üç günlü korpusa malik olan dombır iki simlidir. Simlər əsasən qoyun bağırsaqlarından hazırlanıb düzəldilir.

Geniş yayılmış musiqi alətlərindən biri də kobızdır. Bir növ azərbaycanlıların musiqi aləti olan kamançaya bənzəyir. Korpusu dəvə dərisindən düzəldilir və oval formalı korpusun üstü açıq olur. Simlər əsasən at tükündən hazırlanırdı. Keçmiş dövrlərdə şamanlar müəyyən mərasimləri keçirərkən kobızla qəmli və kədərli səslər ifa edirlər. Dini musiqi aləti sıbızqı hesab olunur. Onu hər hansı yumşaq ağacın ortasını yonub çıxararaq düzəldirdilər. Zərb aləti dayılpaz adlanır və bir növ barabana oxşayır. Zərbə vurulan yuxarı hissəsinə dəri çəkilirdi. Azərbaycanlılarda bu alət növü dəf və yaxud nağaraya oxşardır. Bu alətdən (musiqi) əsasən hərbi yürüşlərdə və ov zamanı istifadə olunur.

XIX əsrin II yarısında qeyd etdiyimiz musiqi alətlərinin sırasına yeni musiqi alətləri olan qarmon (qazaxca sırnay) və skripka da əlavə olundu. Musiqi sənətinin inkişafı, aulları gəzərək mahnı oxuyan müğənnilərin (ölenşi və ənşi) və musiqiçilərin (kuyşi) artmasına səbəb oldu. Nağılçılar və şairlər iri həcmli tarixi nağılların şerlərini mahnı ilə ifa edir, məzmununu isə danışırdılar. Nağılı danışan isə öz mimikaları ilə onu daha da maraqlı edirdi. Mahnılarda çobanların (ağır həyatı) kasıb əkinçi və heyvandarların ağır həyatı tərənnüm olunur. Mahnılarda qazax qadınlarının hüquqsuzluğu və şəxsi azadlıq arzuları da tərənnüm olunurdu. Baylar mahnılarda zülmkar bir təbəqə kimi tənqid olunurdu. Ancaq bayların iradəsini ifadə edən müğənnilər öz mahnılarında Qurandan nümunələr gətirir, şəriət qanunlarından danışır, feodal-bay cəmiyyətini və onların ailə həyatını idealizə edib, tərifləyirdilər.

XIX əsrdə Qazax musiqi mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələri yetişmişdi. Bunlardan dombr ustası Kurmanqazı Saqırbayevi (1806–1879), Dauletkerey Şiqayevi (1820–1880), müğənni Birjan Koyaqulovu (1825–1877), Mühit Meraliyevi (1841–1918), Abay Kunanbayevi (1845–1904, Yajau Musa Bayjanovu (1835–1929), Axanserə Koramsini (1843–1916), Estay Berkimbayevi (1868–1946), kobız çalan Ixlas Dukenovu (1843–1916) və başqalarının adlarını çəkmək olar.

Qazaxların "Yelimay" ("Vətənim mənim"), "Jayırmabes" ("Iyirmibeşlər"), "Kızıl biday" ("Qırmızı buğda"), "Ademi kız" ("Qəşəng qız") mahnıları bayram səhifələrinin və çoban alaçıqlarının bəzəyi idi. Qazaxıstanın və Orta Asiya xalqlarının kəskin mənalı və dürüst səs ehtiyatı var idi. Danışıq zamanı aforizmlərdən geniş istifadə edirdilər. Məs; "Cigit cigitin qardaşıdır". "Oğurluğun sonu kasıblıq, əməyin sonu sevincdir" və s. "Ayjan kızı" ("Ayjan qız"), "Tatpimbet" ("Kişi adı"), "Balborun" ("Zəriflik") kimi qazax rəqsləri mahir rəqqaslar tərəfindən ifa edilirdi. Toy və mərasimlərdə, el şənliklərində müxtəlif məzhəkə-tamaşalar göstərilir, rəqslər ifa edilirdi. Qazaxıstan və Orta Asiya xalqları Azərbaycan xalqında olduğu kimi baharın gəlişini təntənə ilə qeyd edirdilər və onu Novruz bayramı adlandırırdılar.

Bayramlarla əlaqədar oxunan mahnılar üç hissəyə bölünür: toy bastar, jar-jar, bet aşar. Toy bastar-bayrama yığışmış qonaqlar bayramı mahnı ilə başlayırlar. Jar-jar- toy mahnılarıdır. Bu mahnıları kişi və qadın qrupları ifa edirlər. Burada gəlin doğma aulunu, ata-anasını tərk etdiyinə görə qəmli mahnı oxuyur. Kişi dəstəsi isə gəlinə cavab mahnılarında gəlinin narahat olmamasını tövsiyə edir, yeni ərin ata-anasının onun üçün də ata-ana olacağını söyləyirlər.

Bet asar-kişinin gənc qohumları və yaxınları bu mahnını ifa edirlər. Mahnılarda gəlinin kişiyə, onun qohumlarına və böyüklərinə danışıqsız itaət etməsi təbliğ olunurdu.

Qazax mahallarında tez-tez belə əfsanəvi surətlər, necə ki, təkgöz nəhəng, yeddibaşlı əjdaha, insanları yeyən qarı, yüz dırnaqlı-öz metal caynaqları ilə insanları öldürən qadın surəti. Onlar pisliyi təmsil edir, insanlara öz məqsədlərinə çatmaq üçün mane olur, bir-birinin dalınca maneələr törədirlər. Ancaq əvvəl-axır insan qalib gəlir, ona görə ki, o, ədalət və həqiqət uğrunda çıxış edir. Insana şər qüvvələrlə mübarizədə əfsanəvi qəhrəmanlar kömək edir; tausoqar-dağları, yerindən oynadan, koljutar-dənizi udmağa belə qabiliyyəti olan, sakkulak-yerin 3 qatından eşidən, jelayak-uzaq, geniş əraziləri qanadları ilə örtün. Insanların dostları və köməkçiləri rolunda ev heyvanları da çıxış edir. Əfsanəvi at Kerkula uzaq məsafələri az vaxt içərisində keçir. Eyni zamanda bu heyvanın həmçinin danışıq qabiliyyəti də vardır. Müsbət surətlərin rolun əmçinin qoyun, keçi, dəvə, inək ifa edirlər.

Əfsanəvi nağıllar və heyvanlar haqqında nağıllar arasında qəhrəmanlıq nağılları da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, hansı ki, burada sehrli varlıqlardan deyil, real həyatdan götürülmüş surətlərdən bəhs edilir. Necə ki, xalq arasında böyük şöhrət qazanmış "Ayaz-bij" nağılının qəhrəmanı kasıb olduğu halda, öz ağlı, ürəyə yol tapanlığı ilə xanı və onun vəzirlərini valeh edir və öz müsbət keyfiyyətlərinin nəticəsində hökmdar olur.

Xalq arasında geniş yayılmış əfsanələr xüsusi yer tutur. Hansı ki, öz adları ilə məşhur olan, öz düzgün mühakimələri ilə xana qalib gələn Kirenşi və onun ağıllı arvadı Karlıqaş haqqında əfsanə və həmçinin özünün zəngin təsəvvürü, cəldliyi, hiyləgərliyi ilə hətta böyük dövlət sahibləri-mülkədarları da əlində oynadan "Alder-Kosa" haqqında əfsanə şifahi xalq ədəbiyyatının yaradıcılıq süzgəcindən keçmiş bədii nümunələrdir.

"Kambar-batır", "Koblandı", "Yer-Tarqın", "Yer-sain", "Alpamış" məşhur qazax ədəbiyyatının qəhrəmanlıq eposlarıdır. Bu eposlarda varlıların qəhrəmanlığından, qeyri-adi döyüş səhnələrindən və doğma torpağı yadelli işğalçılardan necə qorumaqdan söhbət açılır. "Kozı Korpeş" və "Bayan-İlu", "Kız-Jibek" ən çox əhəmiyyət kəsb edən sosial-məişət eposlarıdır.

"Kozı Korpeş və Bayan Ilu"- ürəklərini həmişəlik bir-birinə bağlayan 2 cavandan bəhs edən faciəvi məhəbbət poemasıdır. Bu yaradıcılıq nümunələri xeyirxah insan hissiyatını, məhəbbətini özündə əks etdirir. Bir-birini sevən gənclərin faciəsi feodal-patriarxal cəmiyyətinin eybəcərliklərindən və qədim adət-ənənələrindən doğur, hansı ki, adını çəkdiyimiz dastanda Bayanın taleyini özü deyil, atası həll edir. O, qızını öz marağı üçün Kodara verir. Ancaq poema toyla bağlı olan qədim adət-ənənələrə haqq qazandırır.

"Kız-Jibek" poemasında qadının mənliyi, sevmək hüququ yüksək qiymətləndirilir. Bununla bərabər bu yaradıcılıq nümunəsində qədim adətlər, böyük qardaşın ölümündən sonra arvadının kiçik qardaşa ərə getməyə razılıq vermək kimi qaydalar ideal surətdə göstərilir. Qazax şifahi xalq ədəbiyyatının ən geniş yayılmış növlərindən biri də poeziya müsabiqəsi hesab olunur. Poeziya müsabiqələri dialoq formasında keçirilir. Həmin yarışlarda akınlarla yanaşı, mahnı sevərlər bu yarışda iştirak edir, öz söz mədəniyyətinin qüdrəti ilə xalq bayramlarını daha da şənləndirirlər. Bu poeziya yarışları məşhur söz ustadlarının, tanınmış şairlərin çıxışları ilə seçilir. Cambulla əlaqədar yarışlar daha da gözə çarpandır. Adi akınlar müsabiqələrdə öz nəsli adından danışır, onun bütün incəliklərini göstərməyə çalışırlar. Bu çox nadir hallarda şairlər əsərlərində xüsusi feodalları və ümumiyyətlə, feodal-patriarxal cəmiyyətini tərənnüm etmişdilər.

Sadə akınlar poeziya yarışlarında öz nəsilləri adından çıxış edir və bütün nəsil həmçinin onun görkəmli nümayəndələri məclisdə iştirak edirdilər. Şairlər ayrı-ayrı feodalları və geridə qalmış feodal-patriarxal cəmiyyəti ideallaşdırıb tərifləyirdilər. Qabaqcıl ən yaxşı şairlər öz çıxışlarında demokratik ideyalarını təbliğ edir, kasıb, sadə xalqın müdafiəsi üçün səslərini qaldırırdılar. Ən yaxşı poetik müsabiqələrindən biri xalqın öz yaddaşında qoruyub saxladığı ağızdan-ağıza ötürdüyü "Birjana və Sarı" poeziya-mahnı müsabiqəsidir. Qazax şifahi xalq yaradıcılığı tapmacalar, atalar sözləri və məsəllərlə zəngindir.

Atalar sözlərində feodalların amansızlığı, nəsil arasında ziddiyyətlər, sadə zəhmətkeş adamların zülmə, qəddarlığa, qadın hüquqsuzluğuna qarşı çıxışları təsvir olunmuşdur. Çoxlu atalar sözlərində xanın və onun yaxın adamlarının etdiyi qəddarlıqlar, feodalların despotizmi, vəhşiliyi, yalançı, xalqı soyub-talayan din xadimləri aşkarcasına ifşa olunur. Atalar sözündə düzlüyə, əməksevərliyə, vətənpərvərliyə yüksək qiymət verilirdi. Çoxlu atalar sözləri, məsəllər, tapmacalar xalqın həyatında böyük rol oynayan qazax maldarlıq təsərrüfatı ilə sıx bağlı olurdu. Tapmacaların, atalar sözlərinin xalq arasında bu cür geniş yayılmasının səbəbi onların yüksək obrazlılığa, bədii ritm, informasiya və şer bazasına malik olmasıdır. Geniş şaxələnmiş xalq poeziyasında xalq akın yaradıcılığı mahnıları sillabik düzülüşdə, 7–8 hecalı (jırlar), 4 misralı 11 hecalı (ölen) şer formaları geniş yayılmışdır. Bundan əlavə şerin daha qədim formaları da qazax poeziyasında üstünlük təşkil edir. Buna 4 hecalı, 6 hecalı, 7 hecalı və s. belə şer formalarını misal göstərmək olar. Qazaxların xalq yaradıcılığı Orta Asiya və digər qonşu xalqların folkloru ilə əlaqədə inkişaf etmişdir. Qazax xalq poeziyasının qonşu xalqlarla bədii yaradıcılıq yaxınlığı onların eposlarında aydın görünür. "Alpamış" eposunun müstəqil variantı qazax xalqının bədii yaradıcılığında şaxələnmiş şəkildə yayılmasına baxmayaraq, özbəklərin, qaraqalpaqların, o cümlədən başqırd və altayların da ədəbiyyatında öz xüsusiliyilə göstərilir. Qazaxların "Kozı-Korpeş və Bayan-İlu" eposu altayların "Kozın-Erkeş" dastanı ilə uyğurların "Kozı-Korpeş" nağılı və müstəqil variantı baravin tatarlarının "Kozı-Korpek" variantı ilə paralellik təşkil edir.

Ədəbiyyat

Öz bədii yaradıcılıq incilərini yaradan və qoruyan xalq öz sıralarından qiymətli talantlar verir. Xalq poetik ənənələri əsrlərdən bəri müxtəlif şer formalarından istifadə etməklə müxtəlif bədii nümunələr yaratmış qabiliyyətli akınların qoşduğu, öz bədii üslubu ilə seçilən nəğmələr bu gün də qazax ədəbiyyatının gözəl incilərindən hesab edilir. Şifahi dildə işlənən poeziya yaradıcılığı yazılı ədəbiyyata keçdikdə daha da təkmilləşmiş, genişlənmişdi, hansı ki, əvvəlki dövrlərdə o, bu qədər geniş yayılmamışdı. Yazılı ədəbiyyata qədər hətta ən məşhur akınların belə yaratdığı əsərlər adsızlaşır, zaman keçdikcə deformasiyaya uğrayırdı. Bu ədəbiyyat qazax akınlarının arasında ən yüksək zirvəyə XVIII–XIX əsrlərdə çatmışdır. Yazılı ədəbiyyatın ən qədim nümunələrini yaradanlar içərisindən Pavladarda yaşamış Buxarjiray Kalmanov (1693–1787) xüsusilə fərqlənir. Buxar məşhur qazax xanı Abbayın ən yaxın məsləhətçisi olmuşdur.

Buxarın yaratdığı nümunələrdə qazax xalqının cunqar feodallarına qarşı mübarizəsi yüksək bədii ustalıqla göstərilmişdir. Şair bahadırların qəhrəmanlıq və cəsarətini tərifləyir, xalqı birliyə çağırır. Buxar düzgün olaraq qazax xalqının yaşayış tərzinin müxtəlif tərəflərini qeyd etmişdir. O, böyük feodal ideoloqu olmuşdur. Buxarın yaradıcılığı yüksək feodal ideologiyasını tərənnüm etmişdir.

XIX əsrin I yarısının ədəbiyyatının parlaq şəxsiyyətlərindən biri də şair-ideoloq Məhəmbət Ütəmisov olmuşdur (1803–1846). O, müasir Qazaxıstanın qərb hissəsində yaşayıb-yaratmışdır (1836–1837). Maxambet Utemisov və onun dostu İsatay Taymanov Bukey ordasında qalxmış kəndli üsyanlarına başçılıq edirdilər. Alovlu şair Maxambet üsyan və üsyandan sonrakı dövrlərdə öz kəskin dəyərli sözləri ilə Cahangir xana və başqa hakimiyyət başçılarına qarşı mübarizə aparmışdır. Öz əsərlərində Maxambet üsyan başçısı Isatay Taymanovun qəhrəmanlığını, düzgünlüyünü, cəsarətini tərifləyir. Qazax ədəbiyyatı üçün bütün ömrünü bu ədəbiyyata həsr eləyən alim Çokan Vəlixanov böyük işlər görmüşdür. O, çox diqqətlə, böyük səylə qazax poetik ədəbiyyatının nümunələrini toplamış və öyrənməyə cəhd göstərmişdir. Çokan Vəlixanov akınların yaratdığı qiymətli numunələrə böyük qiymət vermiş, xalq poeması, "Kozı-Korkeş" və "Bayan Sulu"-nu yazmış, təzədən işləmiş, qırğızların "Manas" dastanının bir hissəsini yazmış və rus dilinə tərcümə etmişdir.

Qazax yazılı ədəbiyyatı XIX əsrin II yarısında daha da çətinləşdi. İbray Altınsarinın yaradıcılığı qazax yazılı ədəbiyyatının böyük xəzinəsi hesab olunur.

Bukar Jiray ideyalarını sonralar Dövlət Babatay oğlu (1802–1871), Sortanbay Kanay oğlu (1818–1881) davam etdirmiş, Rusiyaya meylin əleyhinə çıxaraq akın poeziyasına din-mistik fikirlər gətirmişlər. Onların dilində ərəb sözləri ilə yanaşı, dini-mövhumi məfhumlar da çoxdur. Itaətkarlığı, nökər-ağa münasibətini, baylara sözsüz tabelik və sədaqəti təbliğ edən bu akınlar cəmiyyətin inkişafına bədbin münasibət bəsləmişlər. Onlar bay-feodal zülmünə qarşı azadlıq hərəkatından kədərlənərək "zar-zaman"-əzəmli zamanın yetişdiyini söyləmiş, keçmişi ideallaşdırmışlar.

Xalq akınları isə bay-feodal zülmünə, Qazaxıstanın Rusiya tabeliyinə keçəndən sonra daha da şiddətlənən istismara qarşı çıxıb xalqın etirazını, bəzən də üsyanını qələmə almışlar. Qazax həyatının bir çox ictimai bəlaları bu akınların yaradıcılığında müəyyən dərəcədə öz əksini tapmışdır. Həmin tendensiyanın görkəmli nümayəndələri Sal Kulekə oğlu (1760–1831) və Məhəmbət Ötemis oğludur (1804–1846). Sonralar Süyümbay Aran oğlu (1827–1896), Birjan Sal Koyağul oğlu (1834–1897), Süyümbayın şagirdi Cambul Cabayev və başqaları yetirmişdir.

Maarif

XIX əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəllərində Qazaxıstanda feodal-patriarxal münasibətlərinin güclü qalıqları bay və dini hakimlərin komandanlığı xalqın maariflənməsinə mənfi təsir göstərirdi. Bundan əlavə milli ziyalı kadrlarının da azlığı öz təsirini göstərirdi. Belə ki, Mərkəzi Asiyada hər 100 nəfərdən 24-ü savadlı hesab olunurdusa, Qazaxıstanda isə hər 100 nəfərdən 2-si savadlı hesab olunurdu. Çar hökuməti hər bir qazax uşağının təhsili üçün 13–36 qəpik xərclədiyi halda Rusiyada 56 qəp. xərclənirdi. Rus uşaqlarının 3/1-i qazax uşaqlarının tamamilə az bir hissəsi təhsilə cəlb olunurdu. Beləliklə Turqay və Ural vilayətlərinin 1 milyon əhalisinin 500 nəfər uşağı təhsilə cəlb olunmuşdu. 1913-cü ildə fəaliyyət göstərən 2011 məktəbdə təhsil alan uşaqların 7,5%-i qazax uşaqları idi. Qazax uşaqlarının təhsil aldığı əsas məktəblər-aul məktəbləri idi. Bu cür məktəblər isə qazax köçləri ilə əlaqədar-qışlaq və yaylaq təhsil dövrlərinə bölünürdü. Bu cür təhsil qışlaq dövründən yaylaq dövrünə-köç başlanana qədər davam edirdi. Aul məktəblərində təhsili aparan mollalar idilər və onlar da uşaqlara ərəb əlifbasını öyrədir, Quranın müəyyən ayələrini əzbərlədirdilər. 1905–1907-ci illərdə baş vermiş birinci rus-burjua inqilabından sonra yeni məktəb açılmağa başladı. Hansı ki, belə məktəblərdə dərslər ancaq rus dilində tədris olunurdu. Ancaq buna baxmayaraq islamın tədrisi saxlanılırdı. Yeni üsullu məktəblərdə milli şüurun oyanması yönümündə cədidlər (yeni üsullu məktəblərin tərəfdarları) xüsusi iş aparır, fəallıq göstərirdilər. Rus tədqiqatçıları bu ideyanın yayılmasını "panislamizm" adlandırırdılar. Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində bütövlükdə Qazaxıstanda 350 rus-qazax məktəbi fəaliyyət göstərirdi ki, bu da lazım olan səviyyədən olduqca az idi. Qazaxıstanın qabaqcıl qazax ziyalıları xalqın maariflənməsinə çalışır, qabaqcıl mədəniyyəti təbliğ edir və ruslaşdırma siyasətinə qarşı çıxırdılar. Qazax mədəniyyətinin ən qabaqcıl nümayəndələri Cokan Vəlixanov, Ibray Altınsarın, Abay Kunanbayev idilər. Birinci qazax maarifçisi və pedaqoqu Ibray Altınsarın ilk qazax məktəbinin əsasını qurmuşdu və qadınların təhsil almasının qızğın tərəfdarı olmuşdu. O, qazax məktəblərinin şagirdləri üçün ilk dərs vəsaiti hazırlamışdı. Qazaxıstanda XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərinə qədər elmi mərkəzlər, demək olar ki, yox idi. Burada yalnız çox da böyük olmayan 4 kənd təsərrüfatı elmi idarəsi və rus coğrafi cəmiyyətinin Qərbi Sibir şöbəsinin Semipalatin filialı fəaliyyət göstərirdi. Qazaxıstanın öyrənilməsi ilə Rus coğrafiya cəmiyyətinin Orenburq, Omsk və Daşkənd elmi şöbələri də məşğul olurdular. Rusiyanın mərkəzindən Qazaxıstanın tarixini öyrənmək məqsədilə hərdən kiçik elmi ekspedisiyalar təşkil olunurdu. Görkəmli rus elm nümayəndələri P. P. Semyonov-Tyan-Şanski, Q. N. Potanin, V. V. Radlov, N. A. Severtsov, I. V. Muşketov Qazaxıstanın təbii sərvətlərini, coğrafiyasını, tarixini və etnoqrafiyasını tam dolğun səviyyədə öyrənmişdilər. Rus elm xadimləri böyük qazax alimi və maarifçisi Cokan Vəlixanovun görkəmli elm nümayəndəsinə çevrilməsində təsiredici vasitə olmuşdular. Lakin yerli, milli elmin inkişafı çar hökumətinin müstəmləkə siyasətinə uyğun olmadığına görə onun inkişafına hər vasitə ilə mane olurdu. Çarizm eyni zamanda mədəni-maarif idarələrinin qurulmasına heç bir vəsait vermirdi. Kitabxanalar və muzeylər isə ictimai cəmiyyətlərin və şəxsi vəsaitlər hesabına yaradılırdı. Kitabxanalar ancaq Ural və Semipalatin şəhərlərində yerləşirdi. 140 kitabxanada 139 min kitab toplanmışdı. XX əsrin əvvəllərində ölkədə yalnız bir klub, iki muzey və 20 kinoqurğusu qeydə alınmışdı. Mətbuat zəif inkişaf etmişdi və demək olar ki, qəzet və jurnallar aullara gedib çatmırdı. 1913-cü ildə qazax dilində 13 adda 4 min ekzemplyar tirajla kitab və "Qazax" adlı bir qəzet nəşr olunurdu.

İncəsənət

Qazax geyimləri

Qazax qızları

Qazaxlar yurdların, geyimlərin və müxtəlif bədii sənət növlərinin bəzədilməsində əl işlərindən geniş istifadə edirdilər. Bu sənət növü özünü xalçaçılıq və keçəçilik sənətində daha qabarıq formada özünü göstərir. Qazax qadınları öz paltarlarının və məişət əşyalarının bəzədilməsi zamanı rəngli saplarla işlənən tikməçilik sənətindən istifadə edirlər. Onlar tikməçilikdə ipək, yun, qızılı və gümüşü saplarla işləyərək gözəl sənət nümunələri yaradırdılar. Qazaxlar məişətdə işlədilən qablara da bəzək vurur, ancaq kumıs içilən qabı isə xüsusilə gözəl naxışlayırdılar. Qızıl və gümüş məmulatlarından müxtəlif bəzək əşyaları hazırlanması ilə xüsusi ustalar (qazaxca-"zerger") məşğul olurlar. Ağac sıxaclar vasitəsilə "dəri" məmulatlarına da diqqəti cəlb edən ornamentlər vurulurdu.

Müxtəlif görünüşlü keçə xalçaçılığında ("tekemet") naxışlı ornamentlərdən istifadə olunurdu. Divardan asılan xalçalara ("tuskiyiz"), sandıq ("sandıq kap") və "sırmak" adlanan keçə xalçasına da müxtəlif naxışlar vurulurdu. Qazax qadınları bu cür bəzəkli keçələri yurdların döşəməsinə ("klem", "alaşa")salırlar. Tikmələr vasitəsilə təsvirlər ("keste") verməyi qadınlar və qızlar gözəl bacarırdılar. Müxtəlif dəsmallar, örtüklər, müxtəlif çantalar, qadın baş geyimi, divar xalçaları və sandıq üzlər təsviri tikmələr vasitəsilə bəzədilirdi. "Şim şiy" adlanan naxışlı parçalar yurdun keçə qapılarının altından asılırdı.

Qazax kişi ustaları yurdların taxta qapıları üzərində "kebeje" adlanan taxta sandıqların bəzədilməsində müxtəlif musiqi alətlərinin, ev əşyalarının bəzədilməsində oyma naxışlardan istifadə edərək relyef səhnələri yaradırdılar. XIX əsrin 30–40-cı illərində qazax çöllərində daşlar üzərində oyma sənəti geniş yayılmışdı. Xüsusilə bu sənət növündən Mərkəzi Qazaxıstanda və Manqışlakda daha çox istifadə olunurdu. Oyma sənətkarları xüsusilə qəbir daşları üzərində müxtəlif relyef səhnələri qazırdılar. Qəbir daşı ("gülpi tas"-qazax) bəzən başdan-başa relyef səhnələri ilə örtülürdü. Silah ustaları bıçaqlar, qılınclar, silahlar, habelə süvari ləvazimatları hesab olunan yəhər ("yer"), yüyən ("yüqen"), üzəngi ("üzenqi") üzərinə zərgərlik təsvirləri verirdilər. Qazax zərgərləri metal üzərində "soyuq" və "isti" emal üsullarından istifadə edirdilər (izaçma, ştamplama, lehimləmə).

Qazax milli ornametlərində onun keçmiş maldar təsərrüfatı ilə bağlı olan səhnələr daha çox üstünlük təşkil edirdi. Bundan əlavə "tikmələr" üzərində tuye taban (dəvə toplusu), jılan bası (ilan başı), yaprak (yarpaq), karmak(qarmaq), sınar ökşe (daban), tümarşa (amulet) təsvirləri də verilirdi. Parçalar üzərinə başlıca olaraq romb, kvadrat və qarmaq təsvirlərindən istifadə olunur. Qazax ornamentlərinə özbək, qırğız, qarakalpak, altay və Azərbaycan təsvirlərində də rast gəlinir və bu xalqların ornamentləri ilə müştərəklik təşkil edir. Əvvəllər qazax ornamentlərində qara, ağ və çəhrayı rənglər əsas yer tutduğu halda, indi süni rənglərdən- sarı, narıncı, qırmızı və göy rənglərdən də istifadə edirlər.

XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Qazaxıstanda xüsusi təsviri incəsənət ustaları-rəssamlar Orenburqda, Semipalatində və Vernoda fərdi üsulda işləyən bir neçə rus rəssamları idi. Bunlardan 1847–1858-ci ildə Qazaxıstanda yaşamış Ukrayna şairi və rəssamı T. Q. Şevçenkonu, rus rəssamı V. V. Vereşagini göstərə bilərik. Məhz onların təsiri ilə XIX əsrin 60-cı illərində qazax maarifçisi və ilk rəssamı Çokan Vəlixanov formalaşdı.

Musiqi sənəti və musiqi alətləri təkmilləşmişdi. Belə ki, XIX əsrin II yarısında musiqi alətlərinin sırasına yeni musiqi alətləri olan qarmon (sırnay) və skripka da daxil edildi. XIX əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəllərində bütöv bir musiqiçilər nəsli yetişmişdi. Mühit Meraliyev (1841–1918), Abay Kunanbayev (1845–1904), Jayay Musa Bayjanov (1835–1929), Axanserə Koramsin (1843–1916), Yestay Berkimbayev (1868–1946), kobız ustası Ixlas Dukenev (1843–1916) və b.

XIX əsrin sonlarında xalq oyunu və tamaşalarından başqa, xüsusi ixtisaslaşmış teatr yox idi. Ancaq XX əsrin əvvəllərində Qazaxıstanda müstəqil formada teatr yaranmağa başladı. Birinci dəfə olaraq məktəblərin həvəskar şagirdləri (kanikul) tətil vaxtlarında aullarda milli dastan və eposların süjetləri əsasında tamaşalar göstərirdilər. Milli dramaturgiyanın ilk nümayəndəsi Imanqali Mendixanovun "Maldibay" pyesi ilk dəfə olaraq tamaşaya qoyuldu. Pyesdə öz qızını böyük başlıq ("kalım") müqabilində sevmədiyi adama verən daş ürəkli, qəddar bir baydan söhbət gedir. Bay hətta onun qızını sevən kasıb oğlanı öz aulundan didərgin saldırır. Qazax ədəbiyyatı – XIX əsrin II yarısında Qazax ədəbiyyatı Ibray Altınsarın və Abay Kunanbayevin yaradıcılığında daha yüksək inkişaf nöqtəsinə çatdı. I. Altınsarının (1841–1889) yaradıcılıq əlaqələri Cokan Vəlixanova nisbətən məhdud olmuşdur. Lakin rus dilində təhsil alan bu maarifpərvər öz şəxsi mütaliəsi sayəsində məktəb rəsmi təlim dairəsindən daha geniş sahəyə çıxmışdır. O, rus inqilabçı-demokratlarından Belinski və Dobrolyubovun, Gertsen və Çernişevskinin yaradıcılığı ilə tanış olmuşdu. I. Altınsarın rus yazıçılarının bəzi əsərlərini qazax dilinə tərcümə etmiş, rus dili vasitəsilə Avropa ədəbiyyatını da oxumuşdur. Məhz bunun nəticəsidir ki, Altınsarın yaradıcılığında rus və Avropa ədiblərindən gələn motivlər vardır. I. Altınsarın qazaxların ilk pedaqoqu, ilk dərslik müəllifidir. Qazax uşaqları üçün açılmış məktəblərdə dərs deyən Altınsarın 1879-cu ildə "Qırğız müntəxəbatı" əsərini çap etdirmişdir. Burada müəllifin həm ədəbi-pedaqoji görüşlərini əks etdirən məqalələri, publisistikası, həm də nəsihətamiz şer və hekayələri toplanmışdır. Müntəxabatın əksər hissəsini müəllifin öz əsərləri tutur. Akın poeziyasında gözəl nümunələr yaradılan "tolğau" janrı didaktiki görüşləri ifadə etmək üçün Altınsarın yaradıcılığında ən əlverişli janr kimi inkişaf tapmışdır. Məs; "Gəlin, babalar, oxuyun" nəqəratli nəğmədə müəllif bilikli adamın üstünlüyünü, bilik sayəsində əldə edilən nailiyyəti qazax uşaqları üçün sadə, anlaşıqlı müqayisələrlə təbliğ edir. O deyir:

Dövlətlinin şöhrəti
Bir udumda yox olar,
Oxumuşun şöhrəti
Gündən-günə çox olar.

Yaxud: "Elm-bilik sahibi daşdan saray tikdirdi, gözünü açıb-yumunca bir ilin xəbərini bir ayda öyrəndi, atsız kor arabanı min verstlik yerlərə gün yarımda apardı". Köçəri həyat keçirən qazaxlar yurddan-yurda köçdüklərindən alaçıqlar qururdular. Onlar oturaq həyat sürən adamlar daş ev tikmirdilər. "Bilikli adam daşdan saray tikdi"-deyərkən Altınsarın qazax uşağı üçün əfsanə kimi görünən bir işdən söhbət açmışdır. Qazax uşağı gözünü açıb at və dəvə, yaxud at qoşulan araba görmüşdü. Saatda neçə kilometr yol gedən maşın onun nəzərində əfsanə idi. O, heç avtomaşın sözünü konkret şəkildə təsəvvürünə gətirə bilməzdi. Ona görə də Altınsarın maşını "atsız arabaya" bənzədir. Bütün bu misallardan sonra müəllif: "Gəlin, balalar, oxuyun!" nəqəratini təkrar edir və oxumağın faydasından danışır. Altınsarın cəhalət və nadanlığı tənqid edib, maarif sayəsində "şamdan çıraq düzəltməyin" mümkün olduğunu, maarif nurunun əhəmiyyətini söyləməklə yanaşı dini görüşləri olan etiqadlı adam kimi də tanınmışdır. O, gəncləri elm, bilik əldə etməklə tayfaya, qocalmış ata-anaya fayda verməyə çağırmaqla yanaşı, tanrını da dərk etməyə çağırırdı. Onun fikrincə "oxu-yazı bilənlər yaradan xudanın birliyini tanıyan, xudanı tanımayan isə cahildir". Zəhmətkeş balalarının-nəinki oğlanların, qızların da savadlanmasını, biliklə bərabər sənət öyrənməsini istəyən Altınsarın əməyə böyük qiymət vermiş, zəhmətsevən, öz zəhmətinin bəhrəsi ilə dolanan nəcib adamların nümunəvi surətini yaratmışdır. "Qıpçaq Seytqul" adlı kiçicik hekayəsində yazıçı, müxtəlif ölkələr gəzib əkinçiliyi öyrənən, öz vətəninə döndükdə əkinçiliklə məşğul olan bir yoxsulun hünərini alqışlamışdır. Bu müəllif təxəyyülünün məhsulu deyildir. Ədib köçərilikdən əkinçiliyə keçən, öz qohumlarını da bu peşəyə cəlb edə bilən Seytqulun surətini yaratmışdır. Tüfeyliliyi hakim təbəqələrə xas olan xasiyyət kimi qamçılayan Altınsarın ərköyün varlı uşaqlarının acizliyinə, nadanlığına gülmüş, hər cür həyat çətinliyinə dözən, sınaqlardan çıxan yoxsul uşaqlarını isə nümunə kimi sevdirmişdir. "Bay babası ilə kasıb oğlu" hekayəsində müəllif köçdən ayrı düşən Həsən və Hüseyn adlı iki uşağı təsvir edir. Həsən naz-nemət içərisində böyüyən uşaq kimi çətin vəziyyətdən çıxmaq üçün heç bir çarə düşünə bilmir. Hüseyn isə həyat çətinliyinə alışan fərasətli uşaq kimi həm özünə, həm də yoldaşına çarə tapır. Abay Kunanbayev-(1845–1904) XIX–XX əsr qazax realist ədəbiyyatının ən böyük nailiyyəti onun banisi A. Kunanbayevin adı ilə bağlıdır. Anası onu Abay deyə çağırmışdır. Əsil adı Ibrahim, təxəllüsü Abaydır. Abay özündən əvvəl yaşayan bir çıra akının yaradıcılığındakı məhdud cəhətləri, dini-mistik xüsusiyyətləri tənqid edərək ədəbiyyatın tərbiyəvi-ictimai əhəmiyyətinə böyük qiymət vermişdir. Abay, Bukar Iirau, Dövlət, Sortanbay və başqa akınların yaradıcılığındakı dini-mistik mövzudan danışaraq deyir ki, mən onlar kimi "Həzrət Əlinin şərəfinə" şer yazmıram. Abaya görə, şair xalqın həyat və məişətini əks etdirməli, varlılara, çinovniklərə, baylara yaltaqlanmamalı, gənc nəsli sağlam ruhda tərbiyə etməyə çalışmalıdır. Şairin hər sözü xalqın gözünü açmalı, həqiqəti ona başa salmalıdır. Şair əsl maarifçi kimi xalqı, gəncliyi ayılmağa, elm-maarifə çağırmış, xalqın iqtisadi və mədəni geriliyini göstərmişdir. Bununla yanaşı, o, xalqı soyub talayanları, rüşvətxorları, zalım bayları, ədalətsiz bijləri də rüsvay etmişdir. Xalqı oyatmağa çalışan Abay xalqın düşmənlərini də ona tanıtmışdır. Abay lirikasında qazax həyatının müəyyən bir sahəsi, bir neçə qəbilə başçısı və ya çinovnikin surəti deyil, cəmiyyətin həyatının geniş sahələri, ölkədəki ictimai münasibətlər, müxtəlif təbəqə və siniflərin tipik surəti öz bədii əksini tapmışdır. Şair feodal-çinovnik üsul-idarəsinin hərc-mərcliyini şerlərində belə ifşa etmişdir. "Varlılar öz heyvanlarının və mal-dövlətinin üstündə tük kimi əsirlər. Axı hər yerdə talançılıq, gecələr oğurluq edirlər. Görürsən gah orada bir sürünü apardılar, gah burada qarət etdilər… Hakim isə öz rütbəsinə və qanuna nifrət edir. O, zalıma və oğruya mərhəmət göstərir. Zülm də ki, getdikcə artır, cinayətlərin hədd-hüdudu yoxdur". Abay ictimai həyata dərindən nüfuz etdikcə mühitin eybəcərliyi ona daha aşkar olurdu. Şair zülm əhlinə etirazını bildirdikcə hakim təbəqələrlə onun arasındakı konflikt də gərginləşirdi. Abayın hətta atası və qardaşı ona düşmən kimi baxırdılar. Bu münasibətlər Abay lirikasına tünd satirik boyalar gətirir, şairdə vətəndaşlıq qəzəbi oyadırdı. Belə qəzəbli hücumu şairin 1890-cı ildə yazdığı bir şerində aydın görürük: "Səmimi qəlbli insanların məskəni olan bir ölkədə bay vəhşiləşir, ölkə yoxsullaşır. Buranın hakimi nifrətamiz bir yalançıdır ki, doğma xalq onun əli ilə soyulur. Bilmək olmur ki, həqiqət haradadır, yalan hansıdır. Hər şey baş-ayaqdır. Hakim özümüzünkü olsa da, nəfəs çəkməyə imkan vermir. Rəisdən mükafat almaq üçün o, qudurmuş it kimi özümüzünkülərin boğazından yapışmağa hazırdır". Abayın ictimai ədalətsizliyi tənqid edən şerləri ildən-ilə dərinləşmişdir. Şair külli-ixtiyar olan qəlbi ilə ağsaqqallarından, rəsmi hökumət adamlarına qədər bütün tüfeyliləri qamçılamışdır. 1894-cü ildə yazdığı bir şerində Abay qəbilə ağsaqqalı məclislərini tənqid edərək göstərir ki, məclisə yığılanda səmimiyyətdən danışırlar, ayrılan kimi qonşu qonşunu satır. Xalqın aldadıldığı hamıya bəllidir. Bay aldığını geri qaytarmaz, qaytarsa da qoyun əvəzinə çəpiş verər… Hakim varlı ilə çəkişməz, çünki hakimə ədalət, haqq deyil, dolanmaq lazımdır. Xalqımızı soymuşlar, onun əl-qolunu elə bağlamışlar ki, yazıq öz ayağı altında torpağı hiss etmir. 1896-cı ildə yazdığı başqa bir şerində isə bu tüfeyliləri "çirkaba batmış donuz" adlandırır. Yerli bayların çinovnikləri qarşısında yaltaqlığına işarə edib deyir: "sümük üçün əclaflara sülənirlər". "Çirkaba batmış donuz"ların surətini yaradarkən Abay satirasının boyaları xeyli tündləşir. O sözü "donuzun" bzünə verir. "Donuzun" daxili çirkabı onun etirafı, öz-özünə danışığı zamanı açılır. Məs; nahiyə hakimi öz-özünə deyir: "Dəvələrimin belində" hörgüc, atlarımda yalman da qalmadı. Bütün sərvətimi rüşvətə verib, nəhayət nahiyə hakimi oldum. Amma deyilənə görə nahiyəni idarə edə bilmirəm. "Qurultay yaxınlaşır" deyəndə elə bil ürəyim üzülüb düşür. Lakin üzə vurmuram. Özüm yarımcan olsam da gülümsəyirəm. Günlərin birində "naçalniki gəlir, ona çoxlu araba hazırlayın"-deyən carçının səsini eşitdikdə ürəyim sıxılır. Bütün ştarşinaları və hakimləri toplayıb hazırlıq görməyi tapşırıram, allah qoysa, sizin etimadınızı doğruldacağam". Abay hakim təbəqələrin daxili çəkişməsini, bu çəkişmədən çar məmurlarının necə istifadə etdiyini də göstərmişdir. Abay çarizmin ucqarlarda öz hökmranlığını saxlamaq üçün istifadə etdiyi bu siyasətin mahiyyətini dərindən başa düşmüşdür. Azərbaycan yazıçılarından M. S. Ordubadinin ("Gizli Bakı"), C. Cabbarlının əsərlərində də ("1905-ci il") çarizmin milli qırğın siyasəti qabarıq şəkildə özünü göstərir. Abay maarifə təkcə mədəni cəhətdən yenidən qurulma vasitəsi kimi deyil, eyni zamanda siyasi məsələ kimi baxırdı. Onun fikrincə xurafata inanmaq hər şeyi qəza-qədərə bağlayıb passivləşməkdə, əsarətdə yaşayıb zülmə və haqsızlığa dözmək də cahillikdir. Abay deyirdi: "Hiylə ilə yaşamaq, yaxud ağlayıb yalvarmaq-yaşamaq deyil, gün keçirməkdir. Əgər ləyaqətli yaşamaq istəyirsənsə, ovaxt həyatda gözüaçıq ol, öz qüvvənə arxalan, zəhməti sev". Abay dünya mədəniyyətinə bələd olan şair idi. XIX əsrdə Qazaxıstanın mədəni mərkəzi hesab olunan Semipalatində təhsil alanda o, rus dilini öyrənməyə başlamış, sonralar isə buraya sürgün edilən bəzi rus inqilabçı-demokratları ilə dostlaşmışdı. Abayın dünyagörüşünün formalaşmasına rus inqilabçı-demokratların və eləcə də rus yazıçılarından Puşkinin, Lermontovun, Saltıkov-Şedrinin, Çernişevskinin, L. Tolstoyun ədəbi irsi böyük təsir göstərmişdir.

Abay rus, Avropa və Şərq klassiklərinin əsərlərinin məzmununu ətrafına toplaşan ziyalılara, mütərəqqi fikirli adamlarına danışır, həmin əsərləri şifahi şəkildə xalq arasında yayırdı. "Leyli və Məcnun", "Koroğlu", "Şahnamə" və s. əsərlər məhz bu yolla qazaxlar arasında yayılmışdır. Abayın əsərləri göstərir ki, o, Şərq klassiklərinin və tarixçilərinin rus dili vasitəsilə bir sıra Avropa yazıçılarının əsərlərini mütaliə etmiş, qədim yunan ədəbiyyatını və tarixini mükəmməl öyrənmişdir. Abay Şərq mədəniyyətinə, Şərq tarixinə dərindən bələd idi. O, Firdovsi, Nizami, Sədi, Hafiz, Nəvai və Füzuli kimi ölməz sənətkarların əsərlərini mütaliə etmişdi. XIX əsrin II yarısında qazaxlarda nəsli-qəbilə quruluşu və köçəri təsərrüfatı hələ öz simasını saxlayırdı. Kapitalist münasibətlərinin inkişaf etməsinə baxmayaraq qazax nəsilləri öz keçmiş və adət etdikləri köçəri həyatlarından əl çəkmək istəmirdilər. Abay oturaq həyata keçməyi, daş binalar tikməyi, əkinçiliklə geniş məşğul olmağı, ticarəti inkişaf etdirməyi təbliğ edirdi. Tobıktı qəbiləsində oturaq həyata keçib bir yerdə daimi yurd salan, daş evlər tikdirən də Abay özü olmuşdur ki, bu köçəriliyə adət etmiş adamlara əvvəllər çox qəribə görünürdü. Abay köçəriliklə bağlı olan ictimai bəlaları nəzərə alaraq yazırdı: "Bizdə əkinçilik, ticarət və elm yoxdur. Adamlar yalnız mal-qaranı artırmaq haqqında düşünürlər. Sürünü artırdıqdan sonra onu çobana verib özləri eşq macəralarından və cıdıra çıxmaqdan həzz alırlar. Sonra da onlara elə gəlir ki, əllərində olan torpaq azdır. Onda onlar ya zorla, ya da hakimlərə rüşvət verməklə öz qonşusunun yerini ələ keçirirlər… Səhra genişdirsə, o bizə çox dar görünür. Camaat əkin əkib ticarətlə məşğul olmur. Biz əkin yox, düşmənçilik toxumu əkirik". Ç. Vəlixanov, I. Altınsarin və A. Kunanbayevin ənənələrəi XIX əsrin sonu və XX əsrin ilk illərində Akan Səre Koramsa oğlu (1843–1913) və Abayın övladları Akılbay (1863–1904) və Mağaviya (1870–1904) tərəfindən davam etdirilmişdir.

Həmçinin bax

• Qazaxıstan mədəniyyəti