Roma
| Roma | ||
| ||
| Kelk imaji pri Roma. | ||
|
| |
| Standardo | Blazono | |
| Lando: |  Italia
| |
| Regiono: | Lazio | |
Informo:
| ||
| Latitudo: | 41°54"N | |
| Longitudo: | 12°30"E | |
| Altitudo: | 37 m | |
| Surfaco: | 1 285,36 km² | |
| Habitanti: | 2 860 099 (2018) | |
| Denseso di habitantaro: | 2236 hab./km² | |
| Horala zono: | UTC+1 (somera tempo: UTC+2) | |
| Urbestro: | Roberto Gualtieri (PD) | |
Mapo:
| ||
| ||
Oficala retosituo:
| ||
| https://www.comune.roma.it/ | ||
Roma esas chef-urbo e la maxim populoza urbo di Italia e di la regiono Lazio, havanta plu kam 2,8 milion habitanti en 2019. Lua tota surfaco esas 1 285,36 km². Lua metropolala regiono havis 4 342 212 habitanti ye la sam yaro. Ol esas la 3ma maxim populoza urbo dil Europana Uniono. La mikra urbo Vatikano, la min granda lando de la mondo, jacas interne lua limiti.
Roma konocesas kom "l'urbo di la 7 kolini", pro ilua geografiala lokizo. Ol konocesas del Antiqueso kom "la urbo" (urbs), e surnomizesas "eterna urbo" (Italiane: Città Eterna). Dum lua 3-yarmila historio, ol divenis guvernala centro di tota baseno di Mediteraneo, di granda parto di Europa, Proxim Oriento e nordal Afrika. De mikra kolonieto fondita, segun la tradiciono, ye la 21ma di aprilo 753 aK da jemeli Romulus e Remus, ol developis e divenis chef-urbo di Romana Rejio, e pose di Romana Republiko, qua duris de 509 aK til 27 aK, e fine di Romana imperio, qua duris de 27 aK til 476.
Segun legendo, Roma fondesis ye la 21ma di aprilo 753 aK da Romulus e lua frato Remus. Li esis filiuli di Rhea Silvia; el esis filiino di Numitor, rejulo di Alba Longa, olqua esis civito 19 km sud-este de Roma. Rhea Silvia esabis violacata da la deo Marso, e tale Romulus e Remus esis mi-deala. Numitor, timante ke la jemeli prenus la trono di Alba Longa, imperis ke li esez dronata; li salvesis da volfino, qua flegis li. Kande la muri di la projetata urbo konstruktesis, Remus kritikis olia mikreso; pro to, Romulus ocidis Remus. Il nomizis la urbo "Roma" pro sua nomo, ed il esis olua unesma rejo. Altra posibla origino di la nomo esus la vorto Ruma, anciena nomo dil fluvio Tiber.
En 2019, Roma esis la 14ma maxim vizitita urbo de la mondo e la 3ma maxim vizitita urbo del Europana Uniono, kun 8,6 milion viziteri. Ol esas la maxim populara turistala destino en Italia. Tre vizitat esas Koloseo, Panteono, la Basiliko di Santa Petrus, Kapelo Sistina, Romana Forumo, Navona-placo e Kastelo Sant Anjelo. La Hispana Eskaleri e la Fonteno Trevi (famoza fonteno en Roma) apartenas a la maxim bone konocat urbana peizajo.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
L'unesma restaji pri homala habitado en la regiono di Roma esis del Homo di Neanderthal. En Valchetta trovesis restaji de 65 mil yari ante nun. Moderna homi ja habitis la regiono di nuna Roma cirkume 14.000 yari ante nun. Dum la fer-epoko multa Indoeuropana grupi arivis en la regiono, exemple Latini, Umbri e Faliski. Faliski e Latini okupis la valo dil fluvio Tiber. Lua teritorio limitesis kun altra grupi, exemple l'Etruski, qui habitis norde de la fluvio Tiber.
Segun legendo, Roma fondesis ye la 21ma di aprilo 753 aK da Romulus e lua frato Remus. Li esis filiuli di Rhea Silvia; el esis filiino di Numitor, rejulo di Alba Longa, olqua esis civito 19 km sud-este de Roma. Rhea Silvia esabis violacata da la deo Marso, e tale Romulus e Remus esis mi-deala. Numitor, timante ke la jemeli prenus la trono di Alba Longa, imperis ke li esez dronata; li salvesis da volfino, qua flegis li. Kande la muri di la projetata urbo konstruktesis, Remus kritikis olia mikreso; pro to, Romulus ocidis Remus. Il nomizis la urbo "Roma" pro sua nomo, ed il esis olua unesma rejo.
Dum 244 yari depos lua fondo, Roma guvernesis per monarkiala sistemo. Segun la tradiciono, esis 7 rejii: Romulus (fondero dil urbo), Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, Lucius Tarquinius Priscus, Servio Tullius e Tarquinius Superbus.
Ekpulsita la lasta Etruska rejo en 509 aK, instalesis republiko, epoko di konflikti inter patrici (oficieri altaklasa) e plebeyi (personi ek infra klasi sociala), e di duriginta militi kontre altra populi qui habitis la peninsulo Italiana: Etruski, Faliski, ed altri.
Dum Romana Imperio, kristanismo gradope divenis la dominacanta religio dil imperio, quankam la persekuti. Pos la konverto dil imperiestro Konstantinus la 1ma, ilu proklamis en 313 l'edikto di Milano, qua permisis la praktikado di kristanismo en tota la imperio.
La yaro 410 Vizigoti spoliis Roma, ed ye la 22ma di agosto 476 la lasta romana imperiestro, Romulus Augustulus, revokesis de povo. Do, l'Imperio Romana dil Ocidento formale desaparis, e l'urbo unesme kontrolesis da Flavius Odoacer. La habitantaro dil urbo diminutis de cirkume 500 mil personi en 452 til 100 mil personi la yaro 500. Tamen, Roma restis monumentala e prestijoza til adminime la yaro 537, kande Goti siejis ol.
L'episkopo di Roma, nomizita papo, divenis importanta de la komenco di Kristanismo, pro la martirio di apostoli Petrus e Paulus ibe. Do, l'urbo divenis importanta centro por katolik-eklezio. Dum la 6ma yarcento, pos ke Lombardi invadis Italia, Roma divenis formale Bizancana teritorio, tamen papi probis mantenar politikal equilibro inter Bizancani, Lombardi e Franki. En 756, pos vinkir Lombardi, Pipin la Basa-statura donis a la papo sekulara autoritato por administrar la dukio Roma e l'exarkio Ravenna, origino di Papala Stati.
En 846, Mohamedana Arabi sensucese asaltis la muregi di Roma, tamen li sucese spoliis la baziliko di Santa Petrus e Santa Paulus. Pos la desaparo di la dinastio Karolingiana, lua politikala situaciono divenis kaosala: diversa nobeli luktis kontre la papo, kontre l'imperiestro, o mem inter li. To esis l'epoko di senatanini Theodora ed elua filiino Marozia, qui esis amorantini e matri di diversa papi, ed anke di Crescentius, povoza sinioro feudala, qua luktis kontre imperiestri Otto la 2ma ed Otto la 3ma. Pro la granda quanto di skandali, l'elekto di papi modifikesis: nur kardinali darfus votar por elektar papi.
En 1309, lora papo Klemens la 5ma transferis la sideyo papala ad Avignon, Francia, e Roma guvernesis da nobeli qui luktis l'unu kontre l'altru. La habitantaro diminutis, e cirkume 1400 esis nur 20 mil personi. En 1377, papo Gregorius la 11ma decidis itere transferar la sideyo di papeso a Roma. Ilua sucedinto, papo Nikolaus la 5ma, decidis transformar l'antiqua central areo imperiala en centro di la kristana fido. Dum ilua regno facesis projeto pri konstruktar la baziliko di Santa Petrus.
De la 15ma til l'unesma duimo di la 16ma yarcento, Roma divenis la centro di Italiana Renesanco. Dum ca epoko, ultre la baziliko di Santa Petrus, konstruktesis la kapelo Sistina, en qua Michelangelo piktis "La Lasta Judiko". Ante, altra artisti - Sandro Botticelli, Pietro Perugino, Pinturicchio, Domenico Ghirlandaio e Cosimo Rosselli - piktis freski qui reprezentis la vivo di profeto Moshe e la vivo di Kristo. L'urbo esis richa dum ca epoko, e bankisti de Toskania habitis ol, exemple Agostino Chigi, qua esis amiko e patrono di Raffaello Sanzio.
De 1545 til 1563 eventis tale nomizita koncilo di Trento, qua komencis la kontre-reformo. Dum la papesi di Pius la 4ma e Sixtus la 5ma, Roma divenis centro por reformita katolikismo, e multa monumenti konstruktesis por celebrar papeso. Dum la 17ma e la 18ma yarcento la reformita movado duris, e multa edifici en baroka stilo konstruktesis. Dum Racion-epoko, nova idei prosperis en la urbo, e la papeso suportis arkeologiala studii e plubonigis la vivo-stando di la habitantaro. Tamen, eventis kelka reversi por katolik-eklezio, exemple en 1773, kande sekulara povi koaktis papo Klemens la 14ma supresar la Societo di Iesu.
De 1798 til 1800 l'administro papala supresesis da Republiko Romana, establisita sub influo da Napoléon Bonaparte. Papala Stati restauresis en junio 1800, ma pose ol anexesis kom departmento de Francia. En 1814, Papala Stati itere restauresis dal Kongreso di Wien.En 1849, konseque de la revolucioni Europana di 1848, itere proklamesis la republiko. Giuseppe Garibaldi e Giuseppe Mazzini, du importanta figuri de Italiana historio,luktis por ta kurte vivanta republiko.
En 1861, preske tota Italia unigesis. Provizore la chef-urbo dil rejio esis Firenze, nam Papala Stati restis protektita da trupi de Franca imperiestro Napoléon la 3ma. En 1870, pos ke Francia retretis lua trupi por luktar en la milito Franca-Prusiana, ed Italiana trupi eniris Roma tra brecho proxim tale nomizita "Porta Pia". Lora papo Pius la 9ma deklaris su "karcerano che Vatikano". En 1871, la chef-urbo di rejio Italia transferesis de Firenze a Roma. Pos l'unigo, la habitantaro dil urbo kreskis rapide: en 1870 esis 212 000 personi, ed en 1920 ja esis 660 000 habitanti, de qui granda nombro vivis exter l'anciena muregi dil urbo.
En 1922 Roma vidis l'acenso di fashismo, kande Benito Mussolini e lua simpatieri facis granda marcho en lua stradi. En 1929 ilu signatis kontrato kun lora papo Pius la 10ma agnoskanta la nedependo di Vatikano. Pos 1930, Roma ja havis plu kam 1 milion habitanti. En 1938, Mussolini signatis militala pakto kun Naziista Germania. Mussolini demolisis kelk arei en la centro di Roma por konstruktar avenui, por celebrar fashista rejimo e laudegar klasika Roma.
Dum la duesma mondomilito, pro l'existo di Vatikano e pro sua multa artala trezori, Roma ne bombardesis, ed eskapis tragediala destino di altra urbi Europana. Tamen, ye la 19ma di julio 1943, kelka bombi falis sur distrikto San Lorenzo, produktanta 3 mil morti e 11 mil plusa homi vundita, de qui 1500 perisis. Ye la 25ma di julio 1943 Mussolini arestesis. Ye la 8ma di septembro, dio en qua Italiana trupi signatis armistico, Germani okupis Roma, e la papo deklaris ol "apertita urbo". Roma liberigesis komplete erste ye la 4ma di junio 1944.
Pos finir la milito, Italia divenis republiko e Roma developis multe, dum tale nomizita "ekonomiala miraklo Italiana". Ta yari divenis konocata kom la dolce vita ("la dolca vivo"), nomo de filmo Italiana da Federico Fellini cinematografita en la urbo e lansita en 1960. En 1957, signatesis ibe kontrati qui kreis l'Europana Ekonomiala Komunitato e l'Euratom. En 1960, Roma gastigis l'Olimpiala Ludi, e de 1962 til 1965 eventis en la baziliko di Santa Petrus la konsilo Vatikano II.
La habitantaro di Roma duris kreskar til la duimo dil yari 1980a, kande ol atingis 2,8 milion habitanti. En 1980 lua historiala centro e la propraji di katolik-eklezio exter Vatikano deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro da UNESKO. En 1990, konstrukturi interne la murego di Gianicolo anke deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro. En 2007, Koloseo inkluzesis en la "listo pri la nova 7 marveli de la mondo". En 2015 supresesis l'olima provinco Roma, e lua teritorio transformesis en la nuna "metropolala urbo Roma", kovranta 5 352 km² e havanta plu kam 4,2 milion habitanti.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La reliefo di Roma esas plana en lua centro, ma cirkondata da 7 kolini qui apartenas al urbo de lua fondo: Aventino, Celio, Campidoglio, Esquilino, Palatino, Quirinale e Viminale. La teritorio dil urbo extensas til la quartero Ostia, an la litoro, qua distas 24 km de la centro di Roma.
La klimato dil urbo esas Mediteranea (Csa segun la klimatala klasifikuro da Köppen), kun kolda e humida vintri, e varma e sika someri. Decembro, januaro e februaro esas la maxim kolda monati, kontre ke julio e agosto esas la maxim varma, kande la temperaturi povas superirar 30°C dum la dio e falar til 18°C dum la nokto. La mezavalora temperaturo en januaro (vintro) esas 7,5°C, dum ke la mezavalora temperaturo en agosto (somero) esas 24,5°C.
La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 804,3 mm, e la maxim pluvoza monato esas novembro, kun mezavalore 115,4 mm, kontre ke la maxim sika monato esas julio, kun mezavalore 19,2 mm.
