Sałata kompasowa

Sałata kompasowa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Cichorioideae
Rodzaj	sałata
Gatunek	sałata kompasowa
	Nazwa systematyczna
	Lactuca serriola L.; Cent. Pl. 29 1756
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Sałata kompasowa (Lactuca serriola L.) – gatunek rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae). Jest szeroko rozprzestrzenioną na świecie rośliną synantropijną. Roślina trująca. Z roślin tego gatunku wyselekcjonowano okazy o liściach pozbawionych goryczy i kolców, z których wyhodowano sałatę siewną – popularne warzywo już w starożytności w basenie Morza Śródziemnego^[4].

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek pochodzenia śródziemnomorsko-irańsko-turańskiego^[5]. Rozprzestrzenił się jednak i obecnie poza Antarktydą występuje na wszystkich kontynentach i na wielu wyspach. W Europie na północy sięga po 65 stopień szerokości geograficznej na Półwyspie Skandynawskim^[6]. Do Ameryki Północnej dostał się jako gatunek zawleczony wraz z zanieczyszczonym ziarnem siewnym^[7]. W Polsce występował już we wczesnym średniowieczu, ale być może wcześniej. Jest dość pospolity, występuje na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Lokalnie jest rzadki. Status gatunku we florze Polski: archeofit^[5].

W Europie wciąż zwiększa swoje rozprzestrzenienie i zasięg i w wielu krajach jest uważany za gatunek inwazyjny na siedliskach synantropijnych. Za przyczynę tego uważa się wzrost komunikacji i ocieplenie klimatu. Obecnie sałata kompasowa jest najbardziej na świecie rozprzestrzenionym gatunkiem rodzaju Lactuca^[7].

Morfologia

Łodyga: O wysokości do 150 cm, wzniesiona, rzadziej pokładająca się, obła, prążkowana, kolczasta, białawoszarawa lub szarozielona, z sokiem mlecznym^[5].
Liście: Są w charakterystyczny sposób ustawione parami w jednej płaszczyźnie, w kierunku północ-południe, w zarysie szeroko odwrotnie jajowate. Są pierzasto wcinane, mają strzałkowatą nasadę, na dolnej stronie liścia ząbki na głównym nerwie, podobne na brzegach blaszki^[5].
Liścienie: Okrągłe do szerokoeliptycznych z nasadą przechodzącą w ogonek i zaokrąglonym wierzchołkiem^[8].
Kwiaty: Zebrane w koszyczki, te zaś w groniasty lub wiechowaty kwiatostan. Jego oś jest falisto powyginana. Dość wąskie koszyczki mają długość 8–12 mm i znajduje się w nich po kilkanaście kwiatów. Brak plewinek. Kwiaty od wewnętrznej strony jasnożółte, od zewnętrznej jasnofioletowe^[5].
Owoc: Niełupka ze śnieżnobiałym puchem kielichowym. Posiada na szczycie niewielką piramidkę z dość długim i bezbarwnym dzióbkiem (rostrum)^[5]. Na powierzchni ma 2 rzędy włosków i 5-9 żeberek^[8].

Pęd kwiatostanowy
Koszyczek
Owoce
Liście

Biologia i ekologia

Rozwój: Roślina roczna lub dwuletnia, hemikryptofit^[9]. Kwitnie od lipca do września. Kwiaty przedprątne, owadopylne^[10]. Z badań wynika, że tylko 1–5% populacji powstaje w wyniku zapylenia krzyżowego przez owady. Samopylność i wytwarzanie dużej ilości bardzo drobnych nasion to czynniki sprzyjające migracji i rozprzestrzenianiu się gatunku. Sprzyja temu także wczesne zakwitanie, długi okres owocowania, duża żywotność nasion, plastyczność ekologiczna^[7].

Jest tzw. rośliną kompasową – jej liście ustawiają się równolegle do kierunku promieni słonecznych, co chroni ją przed nadmiernym parowaniem^[11].
Siedlisko: Roślina światłolubna i synantropijna, występująca głównie na siedliskach ruderalnych; nieużytkach, przydrożach, placach budowy, rumowiskach, terenach kolejowych, ale czasami także na siedliskach segetalnych, jako chwast^[5]w uprawach zbóż, kukurydzy, rzepaku, buraków, roślin strączkowych^[5]. W uprawach pojawia się głównie na polach odłogowanych. Preferuje gleby suche, nieco kamieniste i bogate w składniki pokarmowe^[8]. Czasami występuje także nad rzekami^[5]. Jest gatunkiem o dużej zmienności morfologicznej i ekologicznej. Do końca XX wieku w Polsce występowała głównie na siedliskach ruderalnych, ostatnio jednak coraz bardziej zwiększa swój udział w agrocenozach, stając się dokuczliwym chwastem^[7]. Najczęściej zachwaszcza uprawy rzepaku ozimego i zbóż ozimych, rzadziej roślin okopowych, szczególnie na glebach średnich, suchych i bogatych w związki wapnia^[12].; Gatunek charakterystyczny dla Ass. Erigeronto-Lactucetum i wyróżniający dla związku zespołów (All.) Sisymbrion^[13].
Własności fitochemiczne: Roślina zawiera alkaloid, w soku mlecznym laktucerynę, laktucynę oraz laktukopirynę^[14]. Roślina trująca^[9]^[14]. Trujący jest jej sok mleczny. Po spożyciu w większych ilościach powoduje niepokój i zaburzenia nerwowe, a nawet śmierć^[15]. Objawami zatrucia są wymioty, rozszerzenie źrenic, przyśpieszona akcja serca. Przyczyną śmierci jest zatrzymanie akcji serca. Roślina jest trująca m.in. także dla koni, bydła, owiec, świń i psów (dla tych ostatnich śmiertelna dawka to 2 g świeżego wyciągu z rośliny)^[14].
Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 18^[9].
Korelacje międzygatunkowe: Na sałacie kompasowej pasożytuje grzybopodobny lęgniowiec Bremia lactucae wywołujący mączniaka rzekomego i niektóre gatunki grzybów: Golovinomyces cichoracearum wywołujący mączniaka prawdziwego, Mycosphaerella hieracii wywołująca plamistość liści i Microdochium panattonianum. Jest też żywicielem larw muchówek Ensina sonchi i Trupanea amoena^[16].

Zastosowanie

Liście w niewielkich ilościach są jadalne, zarówno na surowo, jak i po ugotowaniu. Nadają się do tego celu tylko młode liście, potem bowiem stają się gorzkie^[15].
Sok mleczny zawiera substancję o działaniu podobnym do opium, ale nie powodującą uzależnień. Z tego powodu był używany do leczenia uzależnień od opium^[15].

Zobacz też

Sałata jadowita

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-11-24] (ang.).
↑ The Plant List [online] [dostęp 2018-03-02] .
↑ Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 609. ISBN 978-1-842466346.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Barbara Sudnik-Wójcikowska: Rośliny synantropijne. Warszawa: Multico, 2011. ISBN 978-83-7073-514-2. OCLC 948856513.
↑ Discover Life Maps [online] [dostęp 2018-03-02] .
↑ ^a ^b ^c ^d ''Lactuca seriola'' L. – ekspansywny gatunek na terenie Europy [online] [dostęp 2018-03-02] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-22] .
↑ ^a ^b ^c Horst Klaaßen, Joachim Freitag: Profesjonalny atlas chwastów. Limbergerhof, 2004.
↑ ^a ^b ^c Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ Encyklopedia Gutenberga [online] [dostęp 2018-03-02] .
↑ J. Kapeluszny, M. Haliniarz. Zmienność cech morfologicznych oraz plenność sałaty kompasowej – Lactuca serriola (L.) w zależności od miejsca występowania. Ekologia i Technika, 2011, 19 (3A): 151-154.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ ^a ^b ^c JakubJ. Mowszowicz JakubJ., Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 393–394, ISBN 83-09-00660-8, OCLC 749337977 .
↑ ^a ^b ^c Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalowy. Chemigrafia, 2004. ISBN 83-904633-5-0.
↑ MalcolmM. Storey MalcolmM., Lactuca serriola L. (Prickly Lettuce), [w:] BioInfo (UK) [online] [dostęp 2018-03-02] .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-11-24] (ang.).

[tpl-3] The Plant List [online] [dostęp 2018-03-02] .

[maarten-4] Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 609. ISBN 978-1-842466346.

[sudnik-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Barbara Sudnik-Wójcikowska: Rośliny synantropijne. Warszawa: Multico, 2011. ISBN 978-83-7073-514-2. OCLC 948856513.

[discover-6] Discover Life Maps [online] [dostęp 2018-03-02] .

[zn-7] ''Lactuca seriola'' L. – ekspansywny gatunek na terenie Europy [online] [dostęp 2018-03-02] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-22] .

[horst-8] Horst Klaaßen, Joachim Freitag: Profesjonalny atlas chwastów. Limbergerhof, 2004.

[rutkowski-9] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[seidl-10] Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.

[gutenberg-11] Encyklopedia Gutenberga [online] [dostęp 2018-03-02] .

[kapeluszny-12] J. Kapeluszny, M. Haliniarz. Zmienność cech morfologicznych oraz plenność sałaty kompasowej – Lactuca serriola (L.) w zależności od miejsca występowania. Ekologia i Technika, 2011, 19 (3A): 151-154.

[matuszkiewicz-13] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[mowsz-14] JakubJ. Mowszowicz JakubJ., Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 393–394, ISBN 83-09-00660-8, OCLC 749337977 .

[luczaj-15] Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalowy. Chemigrafia, 2004. ISBN 83-904633-5-0.

[bioinfo-16] MalcolmM. Storey MalcolmM., Lactuca serriola L. (Prickly Lettuce), [w:] BioInfo (UK) [online] [dostęp 2018-03-02] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]