Sallaands

Sallaands
Nedersaksische näme	Sallaan(d)s, Sallands
Nederlaandse näme	Sallands
Laand	Nederlaand
Täälgebied	Gelderlaand, Oaveriessel en een diel van Dreanthe
Antal sprekkers	292.000 (thuus). 338.000 (totaal)^[1]^[2]
Dialecten	Stadsdialecten: Zwols, Kampers en Deamters
Täälclassificatie	Indo-Europees Germaans West-Germaans Nederduuts Nedersaksisch Westfaals Gelders-Oaveriessels Sallaands
Schrift	't Latiense alfabet
Täälstaotus	't Sallaands wördt ezeen as dialect van 't Nedersaksisch
Täälcode ISO 639-1	gien
Täälcode ISO 639-2	gien
Täälcode ISO 639-3/DIS	sdz

t Sallaands is n Nedersaksiese dialektgroep in de regio Sallaand in t westen van de Nederlaandse provinsie Overiessel. In de dörpen Ellendoorn, Nijverdal en Olten die vandäge de dag n nauwe baand mit Twente ebben, praoten ze n Sallaands-Twents overgaanksvariaant. Värder praot ze in Kampen en in de umgeving van Kampen ok Sallaands. De streektaal in de Kop van Overiessel wördt onder t Stellingwarfs erekkend. Mangs wördt et Venos as Sallaands ezeen.

t Sallaands ef veural veule overienkomsten mit t Oost-Veluws en t Drents en in mindere maoten mit t Stellingwarfs, Urkers en West-Veluws. t Sallaands is beheurlik beïnvloed deur t Ollaands, n invloed die naor t oosten toe dudelik minder wört. Daor leg t grote verskil mit t veul be-ollenere Twents. Raolte legt midden in t Sallaandse täälgebied. t Dialekt mit t grootste antal sprekers is t Zwols. t Sallaands ef de ISO 639-3-kode sdz.

Täälgebied

t Sallaands beslet, zo as ezegd, ongeveer t westen van de provinsie Overiessel, mär t kömp niet presies overiene mit t gebied dät Sallaand enuump wört. De greins mit t Twents löp tussen Olten (Sallaands) en Riessen (Twents), tussen Nijverdal en Wierden en tussen d' Am en Vriezenvene (t Vriezenveens is eigenliks n dialekt ampart). In sommige definisies löp t Sallaands deur over Duuts grondgebied (in t Grafschaft Bentheim) tot in Drenthe, bi'j Skoonebeek. De greins mit t Oost-Veluws wört evörmp deur de Iessel, dit is nogal n willekeurige greins. t Stellingwarfse täälgebied in Overiessel kömp overiene mit de gemiente Stienwiekerlaand (ok wel de Kop van Overiessel enuumd); allienig t dialekt van Veno wört as enklave ok wel bi'j t Sallaands erekend. Tenslotte bin de Noord-Overiesselse dörpen Stappest-Roevene, Ni'jlusen, De Vaort, Lutten, Slagaren en n antal kleinere pläätsen daor in de umgeving Drentstälig.

De dialekten van Kampen en umstreken en Gällemuden wörren soms niet bi'j t Sallaands erekend, umdat ze westeliker van karakter bin (zie ieronder). De täälkundige Harrie Scholtmeijer ^[3] dielt ok de dialekten van rond Zwolle en de dialekten tegen de greins mit Twente niet bi'j t Sallaands in mär rekent ze tot twie ni'je groepen:

Noord-Overiessels boven n liende die zo'n betien onder Zwolle, Ni'jlusen en Slagaren löp;
Vechtdals in de drie-oek Ommen-Grambargen-Vroomsoop (dit löp n entien deur in Twente);
Sallaands in t overige (grootste) part.

n Aandere indieling ^[4] is:

Sallaands veur zwat t iele gebied;
Zuud-Drents veur de pläätsen drekt onder de greins mit Drenthe (Stappest, Roevene, Ni'jlusen, De Balk, De Vaort, Drogteropslagen, Lutten, Skunesloot, Slagaren, De Krim).

Kenmärken

Kenmärkend veur de Sallaandse dialekten bin de korte klinkers (kettel, götte) of erekte klinkers (kètel, göte) daor as t Nederlaands lange klinkers (ketel, goot) ef. De Iessel bi'jlanges overeerst (krek as in t Oost-Veluws) de erekte klinkers. Värder naor t oosten e'j de körte klinkers. In Kampen en umstreken bint er ook lange klinkers (ketel, geute).

Karakteristiek veur t westelike Sallaands net as veur t Veluws is de uutspräke van de körte a, zo as in t Engelse cat: värve.

In t oosten van Sallaand wört in pläätsen as d' Am, Ellendoorn en Nijverdal n overgaanksdialekt mit Twentse invloeden espreuken. Kenmärken iervan bin n oo daor as t Nederlaands n oe ef (stool/stoel), gien n in t meervold van sommige woorden (huze), en drie woordgeslachten. ^[3]

Umluud

t Sallaands ef net as alle Saksiese dialekten umluud ondergaon in de woorden mit n Oldgermaanse lange ô; ierbi'j ef daornaost n veraandering pläätsevunnen die ielemaol analoog is an de mutasie van oo naor oe. Ierdeur klinkt t Oldgermaanse *grônaz* now as gruun (tegenover t Twentse en Veluwse* greun). Ok ef t Sallaands umluud in de verkleinwoorden, waordeur t anslöt bi'j t Veluws en Twents en t zich onderscheidt van t Stellingwarfs en Drents. n klein 'boek' wört n bukie(n) enuumd, n kleine 'bak' n bäkkien, n kleine 'hond' n hunnegie(n) of hundjen. De n kan wel of niet nasaliseerd wörden. Et nasaliseren van de n löp wel terugge.

Karakteristieken

Klankleer

t Sallaands kent de körte klinkers a, ä, e, i, ie, o, ó, ö, oe, u en uu. Ie, oe en uu kunnen ok lange wezen (zie ieronder). De ä klinkt ongeveer as de a in t Engelse woord cat.

Lange klinkers bin de: aa, ae (ok eskreven as: ää), ao/oa, äö/öa, ee, eu, îe, oo, ûu.

Diftongen bint o.a. au en ei. Ui kan optreden in Nederlaandse leenwoorden.

Wat de medeklinkers anget valt de syllabedragende nasaal op: van de uutgaank -en wört allienig de n uut-espreuken. Zo is t (h)ietn/(h)eetn, loopm, wärkng. Dit wört in de mieste spellingssystemen niet uuteskreven. De h wört in t westen van t täälgebied (in en rond Zwolle en Kampen) niet uutespreuken (dit is ok nog zo in t Urkers). De r wört in de pläätsen Kampen, Zwolle en Deventer "brouwend" uutespreuken, mär daorbuten altied erold.

Prosessen in de klankleer

Zo as boven op-emärkt, ef t Sallaands invloed ondervunnen van t Ollaands. De oe in n woord as hoes veraanderde ier väke in uu, mär dät is lange niet in alle woorden t geval. Zo kennen zwat alle Sallaandse dialekten huus en uut naost moes. Dit is ok t geval in t Oost-Veluws en in sommige Drentse dialekten (en kump ok buten t Nedersaksiese täälgebied veur, bi'jveurbeeld in t Venray).

Waor et Tweants een oo hef in woorden as goed, moeder en doen, hef et Sallaands hier een oe, met as uutzundering Deaventer.^[5] In Olst en Wieje is hier ook een oo te heuren, maar niet in de directe umgeaving buten de twie dörpen.^[6]^[7] Disse veraandering lik zo in de 19e en 20e eeuw plaats evunnen te hebben,^[8]^[9]^[10], maar meugelik ook eerder.^[11] Et Standaardnederlaands kan meugelik invloed op disse veraandering ehad hebben. Daornaost hef et Sallaands meestal een ie (/i/ of /i:/) in woorden as brief, zien, niet en biest. Niet elke plaatse in Sallaand hef dit. Et Deaventers hef beveurbeeld in alle veer de woorden een ee,^[5] Raolte hef nog breef en in Wieje hebt ze het oaver een beest maar kan zowal breef/brief as zeen/zien gebruukt wörden. Meugelik hef et Standaardnederlaands net as bi'j de veraandering nao oe invloed op de veraandering ehad.^[11] In Gällemuden kump de ie in nog meer woorden veur zo as in meest, gemeente en alleene.^[12]

De of-ekörte e, die in t Nederlaands tot e ewörren is, kan in t Sallaands op drie manieren uutespreuken wörren. Rond Kampen en in pläätsen mit lichtkaans Drentse dialektinvloed^[13] zie'j daor n ee veur (eten), rond Zwolle en Deaventer n ae/è (èten) en in de rest van Sallaand n körte e (etten). De klusters old en olt bleven in t Sallaands be-ollen: old en gold.

Grammatika

De grammatica van t Sallaands ef veul typies Nedersaksiese kenmärken. In t grootste diel van Sallaand kennen ze t ieneidsmeervold op -t veur wärkwoorden in de tegenswoordige tied: wiej loopt, ieluu loopt, zee loopt. Allienig in en rond Kampen eerst t (Old-)Ollaandse ieneidsmeervold op -en: wiej, ieluu, zie lopen zo ok in Gällemuden. Verkleinwoorden wörren evörmp mit achtervoegsels as -ien, -gien, -pien en -tien en mit umluud in t grondwoord. Meervollen wörren miestal evörmp mit -en en -s, net zo as in t Nederlaands. Allienig in t oosten komen meervolden op -e veur (huus - huze), zo as ok umluud in de meervoldsvörm (bak - bäkke). n aandere eigeneid van de dialekten van oostelik Sallaand is t be-old van de drie geslachten. De mieste Sallaandse dialekten kennen, zo as t Ollaands, allienig geslachtelike en onziedige woorden.

Streektaalverlies en -kultivering

Exakte siefers over oevule Sallaanders nog dialekt praoten bin niet bekend. t Stet wel vaste dat t dialekt achteruut get, mär an de aandere kaante kriegen ok jongeren t nog wel mee. De stadsdialekten, t Zwols veurop, verdwienen t snelste. Der bin vri'j vule pläätselike zangers en bänds, en ok dialektdichters, mär die bin niet wied buten de greinzen bekend. De wat bekendere dichteres Johanna van Buren uut Ellendoorn praotte n overgaanksdialekt tussen Sallaands en Twents, mär de spelling van eur gedichten wördden vertwentst umdat ze in n Twentse kraante verskenen. ^[14] n Sallaandse dialektmuziekgroep die n nasionale hit skoorde was t duo Höllenboer, mär disse hit (Busje komt zo - t Bussien kömp zo) was Nederlaandstälig. In Zwolle, krek de pläätse waor t Sallaands t snelst verdwient, is der n vrie aktieve dialektverienige, die onder aandere kursussen Zwols an de volksuniversiteit gef. De Historiekamer Hardenbarg hef ok n iel aktieve dialektgroep.

Zie ok

Sallaandse taalwiezer

Referensies

↑ H. Bloemhof Taaltelling Nedersaksisch (2005)
↑ Excl. Sallaands gebied in Dreanthe, Tweante en Gelderlaand. Incl Zuud-Dreants gebied in Oaveriessel, Stellingwärfs gebied ten zuden van Stienwiekerlaand en dielen van het Tweants
↑ ^3,0 ^3,1 Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.
↑ http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksies.php
↑ ^5,0 ^5,1 De Taal van Overijssel. Over de taal van Deventer
↑ De Taal van Overijssel. Over de taal van Wijhe
↑ De Taal van Overijssel. Over de taal van Olst
↑ De Nieuwe Taalgids. Jaargang 15. GG Kloeke p. 41.
↑ Moeder. Haar, D. van der (1967), Gællemun en 'et Gællemunegers. Een studie over Genemuiden en het Genemuider dialect. Nijmegen. Deel: p.370. Kaartnummer 33.
↑ Moeder. Grootaers, L. en G.G. Kloeke (1939-1972), Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland (TNZN). 9 afleveringen. Leiden. Kaartnummer 6.
↑ ^11,0 ^11,1 Ph Bloemhoff-de Bruijn, Anderhalve Eeuw Zwols Vocaalveranderingsprocessen in de periode 1838-1972. IJsselacademie (2012). ISBN 978-90-6697-228-5.
↑ De Taal van Overijssel. Over de taal van Genemuiden.
↑ https://web.archive.org/web/20060512021949/http://www.meertens.knaw.nl/vdw/2000.1/entjes.html
↑ Nijen Twilhaar, Jan (2003), Taal in stad en land: Sallands, Twents en Achterhoeks, Den Haag: Sdu uitgevers

Bronnen / wellen:

n Diel van dit artikel is ebaseerd op informasie van de Limburgse en de Nederlaandse Wikipedie

Uutgaonde verwiezingen

Streektaolen in Nederlaand en Vlaanderen

Nedersaksies en Friso-Saksies		Achterhooks · Draents · Gelders-Oaveriessels · Grönnigs · Sallaands · Stellingwarfs · Tweants · Tweants-Groafschops · Urkers · Veluws · Skokkers^†
Westlaauwers Frais		Hindeloopers · Kleifries · Noordhoeks · Oosterskellings · Schiermonnikoogs · Westerskellings · Wooldfries · Zuudwesthoeks
Nederfrankies en Friso-Frankies		Amelaands · Bildts · Braobaants · Hollaands (Utrechts-Alblasserweerds · Zuud-Hollaands) · Kleverlaands · Limbörgs · Oost-Vlaams · Stadsfries · Westfrais · West-Vlaams · Zais · Zuud-Gelders

Dit artikel is eskreaven in et sallandsk.

[1] H. Bloemhof Taaltelling Nedersaksisch (2005)

[2] Excl. Sallaands gebied in Dreanthe, Tweante en Gelderlaand. Incl Zuud-Dreants gebied in Oaveriessel, Stellingwärfs gebied ten zuden van Stienwiekerlaand en dielen van het Tweants

[Scholt2006-3] 3,0 ^3,1 Scholtmeijer, Harrie (2006), Mörn! Taalgids Overijssel, Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.

[4] ttp://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksies.php

[:0-5] 5,0 ^5,1 De Taal van Overijssel. Over de taal van Deventer

[6] De Taal van Overijssel. Over de taal van Wijhe

[7] De Taal van Overijssel. Over de taal van Olst

[8] De Nieuwe Taalgids. Jaargang 15. GG Kloeke p. 41.

[9] Moeder. Haar, D. van der (1967), Gællemun en 'et Gællemunegers. Een studie over Genemuiden en het Genemuider dialect. Nijmegen. Deel: p.370. Kaartnummer 33.

[10] Moeder. Grootaers, L. en G.G. Kloeke (1939-1972), Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland (TNZN). 9 afleveringen. Leiden. Kaartnummer 6.

[:1-11] 11,0 ^11,1 Ph Bloemhoff-de Bruijn, Anderhalve Eeuw Zwols Vocaalveranderingsprocessen in de periode 1838-1972. IJsselacademie (2012). ISBN 978-90-6697-228-5.

[12] De Taal van Overijssel. Over de taal van Genemuiden.

[13] ttps://web.archive.org/web/20060512021949/http://www.meertens.knaw.nl/vdw/2000.1/entjes.html

[14] Nijen Twilhaar, Jan (2003), Taal in stad en land: Sallands, Twents en Achterhoeks, Den Haag: Sdu uitgevers

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]