İçeriğe atla

Samsun

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Bu madde şehir hakkındadır. İl için Samsun (il) sayfasına bakınız. Başlığın diğer anlamları için Samsun (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Koordinatlar: 41°17′N, 36°19′E

Samsun
Şehir
Takma adlar:
19 Mayıs Kenti, Atatürk'ün Şehri, Karadeniz'in Başkenti, Karadeniz'in Mezopotamyası
Slogan:
Güneşin Doğduğu Şehir[a]
Marş: Samsun 19 Mayıs Marşı[b]
Tıklanabilir Samsun idari resim haritası19 Mayıs, SamsunAlaçamAsarcıkAtakumAyvacık, SamsunBafraCanikÇarşamba, SamsunHavza, SamsunİlkadımKavak, SamsunLadikSalıpazarıTekkeköyTermeVezirköprüYakakent

Samsun'un idari bölünüşü (tıklanabilir harita)
Türkiye üzerinde Samsun
Samsun
Samsun
Avrupa üzerinde Samsun
Samsun
Samsun
Samsun (Avrupa)
Asya üzerinde Samsun
Samsun
Samsun
Samsun (Asya)
Dünya üzerinde Samsun
Samsun
Samsun
Samsun (Dünya)
Koordinatlar: 41°16′44″N 36°20′13″E / 41.27900°K 36.33700°D / 41.27900; 36.33700
ÜlkeTürkiye
İlSamsun
İlk yerleşimMÖ 60.000
KentleşmeMÖ 5000
Mevcut sınırlar1923
İdare
 • TürBelediye başkanı-meclis
 • Organ
Belediye meclisi
 • BaşkanHalit Doğan (AK Parti)
Rakım20 m
En yüksek nokta2.062 m (6.765 ft)
En alçak nokta0 m (0 ft)
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu
55XXX
Alan kodu362
ISO 3166 koduTR-55
Plaka kodu55
İklimCfa
GSYİH (nominal)2021
• Toplam₺74.829.615 (19.)
• Kişi başı
₺54.873 (34.)
İGE (2021)artış 0.809
yüksek · 8.[c]
Resmî siteler
  1. ^ Samsun İl Özel İdaresi tarafından belirlenen resmî slogandır.[1][2]
  2. ^ 1999'da valilik tarafından resmî marş ilan edilmiştir.[3]
  3. ^ Türkiye'yi on iki istatistiki bölgeye ayıran ve Samsun'u dokuz başka ille birlikte sınıflandıran araştırma verisidir.[4]

Samsun, Samsun ilinin merkezi olan şehirdir. Karadeniz Bölgesi'ndeki Orta Karadeniz Bölümü'nde, Türkiye coğrafyasının en kuzeyinde merkezî bir noktada yer alır. Karadeniz Bölgesi'nin eğitim, sağlık, sanayi, ticaret, ulaşım ve ekonomi açılarından en gelişmiş şehri olan Samsun kalkınmada birinci derecede öncelikli yörelerden biridir.

Yerleşim geçmişi MÖ 60.000 yılına dek uzanan Samsun'da varlığı bilinen en eski halk MÖ 12. yüzyıla kadar burada bulunan Kaşkalardır. Kaşkaların ardından Hitit dönemini yaşayan şehir, MÖ 1182 ile MÖ 546 yılları arasında birkaç kez el değiştirmiş ve devamında Pers hâkimiyetine girmiştir. Perslerin ardından Makedonya, Pontus, Roma, Bizans egemenliği gören Samsun, bunların ardından bir Ceneviz kolonisi hâline gelmiştir. Bu dönemde Dânişmendliler Beyliği tarafından kuşatılan şehir alınamamış ve şehrin hemen yanına "Müslüman Samsun" adıyla bilinen yeni bir şehir kurulmuştur. I. Mehmed dönemine dek iki Samsun şehri de varlığını sürdürmüş, bu dönemde her iki şehir de Osmanlı Devleti topraklarına katılarak birleştirilmiştir. 1422-1428 yılları arasında Kubadoğulları eline geçen Samsun, 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin ilânına dek Osmanlı hakimiyetinde kalmıştır. Türkiye'nin kurulmasına dek uzanan 19 Mayıs 1919'da Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışıyla başlayan sürecin başlangıç durağı olması nedeniyle özel bir konumu bulunan Samsun 19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı'na ev sahipliği yapmaktadır. Buna izafeten resmî mahiyete sahip "Güneşin Doğduğu Şehir" sloganıyla tanıtılmakta, Samsun 19 Mayıs Marşı ise Samsun'un resmî marşı mahiyeti taşımaktadır. Öte yandan "Karadeniz'in Başkenti" ve "Atatürk'ün Şehri" olarak da anılmaktadır.

Cumhuriyetin ilk yıllarında ekonomisi tarım ve hayvancılık temelli olan ilin topraklarının %47'si hâlen tarım amaçlı kullanılsa da günümüzde ekonomik etkinlik büyük oranda ticaret ve sanayiye dayalı olup tarım ve hayvancılığın ağırlığı giderek azalmaktadır. Karayollarıyla Karadeniz Bölgesi'ni İç Anadolu Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi'ne bağlayan Samsun aynı zamanda bir liman şehri ve geniş hinterlandı ile bir lojistik noktasıdır. Samsun ve civarındaki kamu ile özel sektör yatırımları zaman içerisinde başka illerden nüfus göçünü teşvik etmiş olup 1927 yılındaki cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımından günümüze nüfusu %394 oranında artmıştır. Aldığı göçler nedeniyle karmaşık bir folklorik yapısı bulunan Samsun'da dil, halk oyunu ve yemek gibi halk kültürüne dair alanlarda bu yapısı hissedilmektedir. Şehir siyasi açıdan muhafazakârdır ve ağırlıklı olarak sağ partilere oy verilmektedir.

Denizyolu, havayolu ve karayoluyla ulaşımın mümkün olduğu Samsun'a Samsun-Kalın demiryolu üzerinde yer alan yedi ilden ulaşım sağlanabilmektedir. Genellikle ticari amaçlarla ve karayolu aktarması için kullanılan denizyolunun haricinde gelişkin bir karayolu ağının bulunduğu il, dört farklı devlet yolu ile tüm Türkiye'ye ve Avrupa'ya bağlanmaktadır. Havayolu taşımacılığında ise Ankara, İstanbul, İzmir ve Antalya'nın yanı sıra dönemsel olarak Almanya, Avusturya ve Kuveyt'in toplam sekiz şehrine direkt uçuş gerçekleştirilmektedir.

Toponim

[değiştir | kaynağı değiştir]
Üzerinde Grekçe AMİSU (ΑΜΙΣΟΥ) yazan ve yaklaşık MÖ 85-65 yıllarına tarihlenen Pontus Krallığı devri tunç sikkesi.

Şehrin Hititler döneminde Eneti adını taşıdığı düşünülmekteyse de buna dair kesin bir kanıt yoktur.[5][6][7][8] Yaklaşık MÖ 670 yılında Greklerin kolonize ettiği bölgeye Perikles'in onuruna Peiraieus (Grekçe: Πειραιεύς) adı verilmiş, yapılan arkeolojik kazılarda bu döneme ait bir tarafında puhu bir tarafında da Peiraieus yazısı bulunan sikkeler bulunmuştur.[9][10][11] Daha sonraları şehir Luvice "Ana tanrıçanın şehri" anlamına gelen Amissa (ya da Amissavana) adını almış, Grekler tarafından Amisene olarak telaffuz edilen bu ad zamanla Amisou (Grekçe: Αμισού) ve Amisos (Grekçe: Αμισός) biçimlerine dönüşmüştür.[8][12][11] Buna karşın Amisos kelimesinin aslının Luvice değil Palaca olduğu ve "Hamis" kökenine dayandığına yönelik iddialar da bulunmaktadır.[13][14] Pontus Krallığı döneminde Amisos adını koruyan şehir Romalılar tarafından Missos olarak anılmış (kimi kaynaklarda Gnaeus Pompeius Magnus tarafından Pompeiopolis adı verildiği de savunulmaktadır[15]), Bizans İmparatorluğu döneminde özellikle 10. yüzyıldan sonra Aminsos (Grekçe: Αμινσος) biçimine dönüşmüştür.[16][17][18][13] Grekçede omega yerine omikron ile yazılan şehrin adı iki harf arasındaki benzerlik nedeniyle Latin alfabesine çeviride hatalı biçimde Amisus olarak yazılabildiğinden Batılı kaynaklarda hem Amisos hem de Amisus şeklinde kullanımlara rastlanmaktadır.[11]

1100'lerin ilk çeyreğinde Melik Gazi tarafından Amisos'un yanına yeni bir şehir kurulmuş ve Türk akıncıları yeni kurulan kente kendi aralarında "Amisos'un yanındaki şehir" anlamına gelen İsamisos adını vermişlerdir.[11] 1200'lerin ilk çeyreğinde Cenevizlilerin yerleştiği Amisos çeşitli kaynaklara göre Amisum, Simissi, Sinuso, Semiso vb. ad varyasyonlarıyla anılmıştır.[19][20][21][22] Aynı dönemlerde şehrin ismi Türkler tarafından صاميسون şeklinde yazılmaya ve Samisun şeklinde söylenmeye başlamıştır.[23] İbn Bîbî'nin el-Evâmirü'l-Alâiyye fi'l-umûri'l-Alâiyye'sinde, Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî'nin kaleme aldığı Müsâmeretü'l-Ahbâr'da ve erken dönem Osmanlı tarihçilerinden Şükrullah'ın Behcetü't-Tevârîh ile Nişancı Mehmed Paşa'nın Risâle-i Selâtîn-i Osmâniyye adlı eserlerinde kentin ismi Samisun şeklinde geçmektedir.[24][25][26]

Kentin adını صامسون yani Samsun şeklinde yazıp okuyan ilk kişi tespit edilebildiği kadarıyla İbn Saîd'dir.[11] Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddin Mesud ve İlhanlı Hükümdarı Olcaytu adına basılmış sikkelerde de yer alan Samsun sözcüğü bu sikkelerde İbn Saîd'in yazdığı gibi yazılmıştır.[11]

Osmanlı İmparatorluğu'nun neredeyse tüm dönemlerinde şehrin adı صامسون Samsun olarak yazılmıştır. Özellikle de Osmanlı tarihçileri Hoca Sâdeddin Efendi ve Cenâbî Mustafa Efendi ile bundan sonra gelenler arasında bu yazım esas alınmıştır.[11] Erken Osmanlı döneminde ise farklı kullanımlar mevcuttu. Şehrin adı ilk Osmanlı tarihçilerinden Neşrî'nin Kitâb-ı Cihannümâ adlı eserinde hem صامسون Samsun hem de صمسون S[a]msun, Ahmedî'nin İskendernâmesinde heceleri ayrı şekilde صام سون Sam Sun, Oruç Bey'in Tevârîh-i Âl-i Osman'ında ise hem صمسون S[a]msun hem de صام سون Sam Sun şeklinde geçmektedir.[27]

Efsaneler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Samsun adının kökeninin İbraniceden ve Osmanlı Türkçesinden geldiği hakkında iki farklı görüş vardır. İsmin İbranice kökenli olduğunu savunan görüşe göre İbrani lider Samson, Karadeniz kıyılarına kadar gelip bir kent kurmuş ve kente kendi ismini vermiştir.[28] Diğer bir görüşe göre ise isim Nuh'un oğullarından biri olan Sam'dan türemiştir.[28][15] Bu iki görüş de kanıtlanamamıştır.[28]

İsmin Türkçe olduğunu savunan görüşe göre ise isim Osmanlı Türkçesindeki "köpek" anlamına gelen kelimeden türemiştir.[28] Kamûs-ı Türkî'de yazılışı صڭسون yani s[a]nsun olarak gösterilen kelimenin anlamı "iri köpek" olarak verilmektedir.[29] Yine Kamûs-ı Türkî'de bulunan صڭسونجی yani s[a]nsuncu ise "kavga köpeklerini idare eden askerî birim" anlamına gelmektedir.[30][31] Nef'î'nin Sihâm-ı Kazâ hicviyesinde de "a samsun-ı muazzam a köpek" ifadesi geçmektedir.[32] Joseph von Hammer-Purgstall'ın Devlet-i Osmâniye Tarihi eserinde ise II. Bayezid döneminde Osmanlı ordusunda samsuncular adıyla bir avlanma birimi bulunduğu yazmaktadır.[28] Ayrıca I. Süleyman döneminde İstanbul'da Samsunhane mesiresi adında bir mesire yeri olduğu da bilinmektedir.[33] Ancak Samsun ile s[a]nsun, samsuncular ya da Samsun hane mesiresi arasında bir bağ olduğu ve ismin bunlardan türediğine dair bir kanıt bulunmamaktadır.[28]

Abraham Cresques'in 1375 yılına ait Katalan Atlası'nda Sinuso adıyla Samsun'un gösterildiği kısım.
Pîrî Reis'in 1521 yılına ait Kitâb-ı Bahriye eserinde صامسون adıyla Samsun'un gösterildiği kısım.
Sebastian Münster'in 1540 yılına ait Tabvla Asiae I haritasında Amisus adıyla Samsun'un gösterildiği kısım.
Abraham Ortelius'un 1570 yılına ait Turcici Imperii haritasında Simisi adıyla Samsun'un gösterildiği kısım.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Samsun tarihi
Karadeniz Bölgesi'nin en eski yerleşim noktası olan Tekkeköy Mağaralarındaki Tunç Çağı yerleşimini tasvir eden maket.

Tarihöncesi ve erken çağlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Samsun'daki yerleşim geçmişi Eski Taş Çağı'na dek uzanmaktadır. Tekkeköy Mağaralarında keşfedilen ve MÖ 60.000 yılına dek uzandığı düşünülen katman, şimdiye dek Karadeniz Bölgesi'nde keşfedilen en eski yerleşimdir.[34][35] Aynı zamanda Türkiye'deki en eski üçüncü, dünyada ise sekizinci yerleşim olduğu tahmin edilmektedir.[36] Mağara yerleşiminde yaşayan bu insanlar topluluk bilinci gelişmemiş ve henüz üretici pozisyonuna geçmemişlerdi.[37]

Karanlık çağların ardından, MÖ 5000-3000 yıllarından itibaren Anadolu'da var oldukları bilinen ve Hattilerin bir kolu olduğu düşünülen Kaşkalar, MÖ 3500'lü yıllarda Mert Irmağı kenarında, günümüzde Dündartepe Höyüğü'nün bulunduğu yerde bir site oluşturmuşlardır.[38][39][14][40] Höyüğün kazıları sırasında en eski yerleşimin Bakır Çağı'na ait olduğu; burada yerleşik toplulukların avcılık ve hayvancılık yaparak geçindiği, kumaş ve deri işleyebildiği; bakırdan alet, silah ve takı yapabildikleri saptanmıştır.[41][42]

Kent, Kaşkaların ardından I. Murşili tarafından fethedilerek Hitit Krallığı topraklarına katılmıştır.[8] Hitit döneminde özel bir durumu olmayan yerleşim yerinde Enetler adı verilen halkın yaşadığı ve Eneti adıyla anıldığı düşünülmektedir.[8][43] Kent, MÖ 1182 civarında Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünü takiben Frigler tarafından ele geçirilmiş ve tahrip edilmiştir.[44][45] Aynı dönemde Kimmerler de Doğu Karadeniz'de yer alan kentleri yakıp yıkmışlardır.[17] Lidya Kralı Gigis Kimmerleri yenilgiye uğratıp bölgeden kovmuşsa da bu dönemde şehir harabe hâline dönüşmüştür.[46] Bunun üzerine eski kentin güneybatısına yeni bir yerleşim kurulmuş, tarıma elverişli toprakları ve artan nüfus baskısı nedeniyle MÖ 7. yüzyılda Foçalıların veya Miletlilerin ilgisini çeken bölge kolonileştirilmiştir.[47][48] Ahameniş İmparatoru II. Kiros'un dönemindeyse Pers hâkimiyetine girmiştir.[48][49]

Ahameniş İmparatorluğu'nu yeniden örgütlemeye girişen I. Darius döneminde kent, Kapadokya satraplığının hâkimiyet bölgesi içine alınmış ve tiran unvanı taşıyan askerî valiler tarafından yönetilmeye başlanmıştır.[48] MÖ 331 yılında İskender'in Persleri Gaugamela Muharebesi'nde yenilgiye uğratıp Ahameniş İmparatorluğu'nu Makedonya topraklarına katmasıyla birlikte Samsun da Makedon hâkimiyetine girmiş, böylece kentte askerî temelli bir yönetim anlayışından tekrar demokratik yönetime dönülmüştür.[50] İskender'in ölümüyle birlikte zayıflayan ve parçalanan Makedonya'dan bağımsızlığını ilân eden bölgelerden biri de I. Antiohos liderliğindeki Seleukos İmparatorluğu olmuş, Samsun MÖ 315'te bu devletin idaresi altına altına girmişse de kısa süre sonra Ariobarzanis ya da II. Mithridatis döneminde Pontus Krallığı toprakları içerisine sokulmuştur.[51][52][50] VI. Mithridatis'in döneminde kraliyet ikâmetgâhı olarak kullanılan Samsun'da geniş bir imar hareketi başlatılarak şehir önemli bir gelişme kaydetmiştir.[53][54]

Roma ve Bizans dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 63 yılında Romalı general Lucius Licinius Lucullus lejyonlarıyla Amisos, Sinopi ve Trebizond'u ele geçirmiştir.[52] Lucullus tarafından ele geçirilen şehir bir gün boyunca yağma edilse de bütünüyle yıkılmaktan kurtarılarak kısmen de olsa tamirat görmüş, Bitinya ve Pontus eyaletine bağlanmıştır.[55]

Samsun MÖ 48 sonlarına doğru Gnaeus Pompeius Magnus ve Jül Sezar'ın arasındaki çekişmeyi fırsat bilen Pontus kralı II. Farnakis tarafından kuşatılmış, Roma'ya sadık kalmak isteyen kent dirense de düşmüş ve halk Pontus ordusunca kılıçtan geçirilmiştir.[53][56] Tekrar Pontus egemenliğine girene kent bir yıl sonra gerçekleşen Zela Muharebesi'nde muzaffer olan Roma ordusu tarafından bir kez daha alınmıştır.[57] Samsun ise Roma Cumhuriyeti'ne olan bağlılığından dolayı hür şehir olarak tanımlanmış ve vergiden bağımsız, kendi kendini yöneten bir kent olarak devlete bağlanmıştır.[53][55][58] Jül Sezar'ın suikaste uğramasının ardından kurulan ikinci triumvirlik döneminde Marcus Antonius'un hâkimiyet sahasında kalan ve Pontus Polemoniacus eyaletine bağlanan şehir Augustus'un hâkimiyetine girdiğinde tekrar serbest şehir ve Roma'nın müttefiki olarak ilân edilmiş, sonraları Galatya eyaletine bağlanmıştır.[53][55] 111-113 yılları arasında Samsun valisi olan olan Plinius'un İmparator Trajan'a yazdığı mektuptan şehrin yerel bir meclis tarafından kendi yasalarıyla yönetildiği öğrenilmektedir.[56] Samsun, 2. yüzyılın sonlarından itibaren hür şehir imtiyazını yavaş yavaş kaybetmeye başlamış olup merkezî yönetime daha bağlı bir yönetim anlayışı gelişmiştir.[56]

Geleneksel anlatıma göre Andreas'ın bizzat ziyaret ettiği şehir henüz 1. yüzyılda Hristiyanlaşmış; 303-305 yıllarında Diocletianus'un imparatorluğu sürerken bu dinin takipçilerine yönelik zulümler diğer yerlerde olduğu gibi Samsun'da da kendini göstermiş, Galerius'un iktidarında da baskılar sürmüştür.[59] Bu durum Roma İmparatorluğu'nun 395'te bölünmesiyle birlikte sona ermiş, doğu topraklarına hükmeden ve resmî din olarak Hristiyanlığı benimseyen Bizans İmparatorluğu'nun hâkimiyet bölgesinde kalan Samsun Hristiyan bir şehir olarak varlığını sürdürmüştür.[59] İeroklis'in 6. yüzyıla tarihlenen Sinekdimos adlı eserinde Samsun, Pontiki piskoposluğunun Helenopontos eyaletine bağlı bir sahil kasabası olarak tanımlanmaktadır.[60][61][62] I. Justinianus dönemiyle birlikte Armeniakon eyaletine bağlanan şehir, Orta Bizans döneminde Paflagonya ile Armeniakon themalarının kuzey sınırını oluşturmaktaydı.[63][64][65][66] Geniş hinterlandı, iç kısımlardan gelen tahıl ürünleri ve bol zeytin hasadı nedeniyle Konstantinopolis ile Kırım arasında bir ara liman görünümünde olan şehir ayrıca Pontos Polimoniakos eyaleti ile yapılan denizyolu ticaretinin üssü olarak önemli liman kenti konumunu korumuştur.[66][67]

Mutasım'ın emriyle 863 yılında Malatya Emiri Ömer bin Abdullah şehri ele geçirilip yağmalasa da şehir tekrar Bizans hâkimiyetine girmiştir.[68][69] Samsun, 9. yüzyılın ikinci yarısında, 10. yüzyıl boyunca kommerkion ve ihracat merkezi olarak kalmıştır.[66] Tarihî Grek şehri olan Samsun 11. yüzyılın ikinci yarısında Türklerin Küçük Asya'ya girmesi ile yoğun Ermeni göçü almış, 13. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren anlaşma yolu ile Ceneviz Cumhuriyeti egemenliğine bırakılmıştır.[66] Bu dönemden itibaren kent bir ticaret kolonisi olarak yaşamaya devam etmiştir.

Anadolu beylikleri dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Dânişmendliler tarafından inşa edilen Samsun Kalesi'nin görünümü.

Malazgirt Meydan Muharebesi sonrasında Anadolu'ya giriş yapan Türk ailelerinden olan Dânişmendliler Orta Karadeniz'e doğru akınlar yapmaya başlamışlar ve 1150 ya da 1155'te Sivas Emiri Nizâmeddin Yağıbasan komutasında Amisos'u da kuşatarak Dânişmendliler Beyliğine dâhil etmek isteseler de başarısız olmuşlardır.[70][71][15] Bunun üzerine Melik Gazi mevcut kentin yanına "Amisos'un yanındaki şehir" anlamına geldiği düşünülen İsamisos adında yeni bir yerleşim kurmuştur.[11] Böylece günümüz Samsununu oluşturan antik Amisos ile hemen yanındaki İsamisos adında iki farklı şehir ortaya çıkmıştır. Samsun Kalesi'ni inşa eden Dânişmendlilerin tahkim ettiği İsamisos, 1178 yılında II. Kılıç Arslan tarafından Anadolu Selçuklu Devleti topraklarına katılmıştır.[15][72][73][74] 1228 yılında I. Andronikos Samsun ve Sinop limanlarını yağmalasa da I. Alâeddin Keykubad sefere çıkarak bölgede otoriteyi sağlamıştır.[75][76] 1230'ların ikinci yarısında patlak veren Babaî Ayaklanması Samsun'da da taraftar bulmasına karşın devlet kısa zaman içerisinde bölgedeki egemenliğini yeniden tesis etmeyi başarmıştır.[77]

Bir hafta sürdükten sonra 3 Temmuz 1243'te sonlanan Kösedağ Muharebesi sonucunda Moğol İmparatorluğu'na bağlı bir devlet hâline gelen Anadolu Selçuklu Devleti II. İzzeddin Keykâvus, IV. Kılıç Arslan ve II. Alâeddin Keykubad'ın üçlü idaresiyle yönetilmeye başlamıştır.[77] Samsun II. Alâeddin Keykubad'ın yönetim bölgesi içerisinde yer almış, onun ölümünden sonra ise bölge IV. Kılıç Arslan'a kalmıştır.[72] 1260 yılında Trabzon İmparatorluğu tarafından işgal edilen kent kısa süre içerisinde tekrar Türklerin hâkimiyetine girmiştir.[78] Bu dönemde Samsun, Canik mıntıkasının idaresi için Moğollarca görevlendirilen Mücîrüddin Emîrşah'a bağlı olan Nizâmüddîn Yahyâ ve yine ona bağlı olan Rükneddin Rahad tarafından idare edilmekteydi.[78] Moğolların en önemli limanlarından biri olan Samsun 14. yüzyılın ortalarında Eretna Beyliği'ne geçmiş, Alâeddin Eretna'nın ölümünden sonra başta Kubadoğulları Emirliği olmak üzere Canik beylikleri arasında sık sık el değiştirmiştir.[79]

Osmanlı İmparatorluğu dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

1395 yılında Candaroğulları Beyliği'nin elinde bulunan Samsun kısa bir süreliğine Kadı Burhâneddin Devleti tarafından ele geçirilmiş, Kadı Burhâneddin'in ölümünün ardından 1398 yılında I. Bayezid Samsun'u Osmanlı topraklarına katmış ve Bulgar çarının oğlu İskender'i vali tayin etmiştir.[80][81] Hristiyanların bulunduğu eski Samsun'a ise Ceneviz ile barış içerisinde bulunulması nedeniyle dokunulmamıştır.[82]

1402'de I. Bayezid'in Ankara Muharebesi'nde Timur'a yenilmesi sonrası Fetret Devri'ne giren Osmanlı Devleti'nin zayıflığından yararlanan Kubadoğulları tekrar Samsun'da hâkimiyet kurmuşlardır.[83] Timur'un atamasıyla[84][85] Amasya çevresinde emirliğini ilân eden[86] Mehmed Çelebi ise Kubadoğlu Ali Bey'i bozguna uğratarak Taşanoğlu Ahmed Bey'i Samsun valisi olarak atamıştır.[87][88] 1414 yılına kadar Osmanlı himâyesindeki Taşanoğulları Beyliği tarafından yönetilen Samsun, Kubadoğlu Ali Bey'in oğlu Kubadoğlu Cüneyd Bey tarafından kuşatılmış ve ele geçirilmiştir.[89] Kubadoğlu Cüneyd Bey daha sonra Osmanlı padişahından af dilemiş, bunun üzerine vali olarak makamında bırakılmıştır.[89][88] Kastamonu Emiri Celâleddin Bayezid'in oğlu Candaroğulları Beyi Hızır Bey, Kubadoğlu Cüneyd Bey'i öldürterek Samsun'u işgal etmiş, daha önce çelebi sanıyla anılan fakat padişah olunca I. Mehmed adıyla tahta oturan Osmanlı padişahı bölgenin tamamen devlete bağlanması için Biçeroğlu Hamza Bey'i görevlendirmiştir.[90][91][92] Amisos'a saldıran Biçeroğlu Hamza Bey, şehirde çıkan yangına rağmen tüm imkânlarıyla şehri savunan Cenevizlilere karşı muvaffak olarak Amisos'u ele geçirmiştir.[93] Amasya Valisi Murad Çelebi ise Hızır Bey'in elinde bulunan Samsun'a yönelmiş, Hızır Bey kenti rızaen Osmanlılara teslim etmiştir.[94][95] Böylece farklı kaynaklara göre 1416 ya da 1419 yılında Osmanlı hâkimiyeti altına giren Amisos ile İsamisos ilk kez aynı siyasi çatı altında yer almıştır.[96] İki şehir birleştirilerek Canik adıyla Rum eyaletine bağlı bir sancak olarak Osmanlı idari yapısında dâhil edilmiştir.[97][98]

15. ve 16. yüzyıllarda Canik sancağının idari bölünüşü.

Osmanlı egemenliğinde geçen 15, 16 ve 17. yüzyıllarda önemsiz bir iskele kentine dönüşen Samsun, bu dönemlerde çevre bataklıklarda imâl edilen kendir ve halatlar ile savaşlarda orduya erzak yardımı yapması dışında unutulmuş bir kent görünümündeydi.[99][100] Bu nedenle de birçok kez eşkıya saldırılarına maruz kalmıştır.[101] Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım Hanlığı Osmanlı İmparatorluğu'nun elinden çıkınca Karadeniz'deki Osmanlı hâkimiyeti son bulduğundan şehrin ticareti de iyice gerilemiştir.[102] Şehir bu dönemde Trabzon eyaletine bağlanmıştır.[103] Osmanlı devrindeki en zor zamanlarını 17. yüzyılda yaşayan şehir, III. Mehmed'in saltanatı sırasında Kazakların saldırısına uğramış, büyük zarar görmüştür.[101] Zamanla halkın kenti terk etmesiyle Samsun nüfusu 1642 ve 1643 yıllarında köy düzeyine kadar inmiştir.[104]

1869'da büyük bir yangın felâketi yaşanmıştır.

Samsun'da 20. yüzyılın başlarından itibaren Amasya Metropoliti Germanos Karavangelis'in öncülüğünde Megali İdea faaliyetlerine rastlanmaktadır.[105][106]

Kurtuluş Savaşı ve cumhuriyet dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu'nun hasmı olan Rus İmparatorluğu filosu tarafından 1915 ve 1916'da üç sefer bombalanan şehirde savaş sonrasında Rumlar, Ermeniler ve Türkler arasında çatışmalar baş göstermiştir.[107][108][109][110] 9 Mart 1919 tarihinde 15. Tümen Kumandanı Mustafa Asım Bey ve Samsun Mutasarrıfı İbrahim Ethem Bey'in şehirde sıkıyönetim ilân etmesiyle 200 kişilik Britanya askerî müfrezesi tarafından Mondros Mütarekesi şartları gerekçe gösterilerek şehir işgal edilmiştir.[111] Sonrasında 9. Ordu müfettişi unvanı verilerek bölgede asayişin sağlanmasıyla görevlendirilen Ferîk-i Sânî Mustafa Kemal 19 Mayıs günü Samsun'a ulaşmıştır.[112] Görevinin gereklerini yerine getirmeye koyulan Mustafa Kemal bazı incelemelerde bulunmuş; bu incelemeler sonucunda Rum çetelerinin Müslüman halka saldırdığı, yerel yöneticilerinse dış devletlerin de duruma karışmasıyla bu olaylara müdahale edemediği kanısına varmıştır.[113] Bunun üzerine Canik mutasarrıfını görevden alarak yenisini atamış ve bölgede oluşan karışıklıklara yabancı askerlere aldırmaksızın doğrudan müdahale etmesini emretmiştir.[113]

Mustafa Kemal'in Samsun'dan ayrıldıktan sonra başkanlık ettiği Erzurum Kongresi ve Sivas Kongresi'nin ortaya koyduğu millî heyecan Samsun'da da etkisini göstermiş ve Samsun Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştur.[114] Millî Mücadele'de Ankara Hükûmeti'nden yana tavır ortaya koyan Samsun 1922'de Amerikan destekli Yunan filosunca bombalanmıştır.[115][116] Bombardımandan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisinin 12 Haziran ve 16 Haziran 1922 tarihli toplantıları sonucu bütün Karadeniz sahili savaş alanı ilân edilerek bölgedeki Rumların tehcirine karar verilmiş, 1913'ten beri uygulanan ancak 1921'de savaş şartlarında hız kazanan Samsun tehcirleri adı verilen zorunlu göçler sistematik hâle gelmiştir.[117][118] Bu sürgün hareketleri sırasında Samsun'dan gönderilen Rumlar için 360 bine ulaşan sayılar verilmektedir.[119] 10. Tümen Tugay Kumandanı Kurmay Kaymakam Hafız Zühtü Bey'in Çarşamba ve Ünye civarındaki çeteleri temizlemesiyle Samsun ve yöresi Rum çetelerinden tamamen temizlenmiştir.[120]

Günümüz Samsununun görünümü.

Osmanlı döneminde ve cumhuriyetin ilk aylarında yaklaşık olarak günümüz Samsun il sınırlarını kapsayan idari birim Canik adıyla bir sancak, sancağın merkezi ise Samsun kazasıydı. Millî Mücadele'nin sonlanması ve Türkiye Cumhuriyeti'nin ilânı ile Türkiye sınırları içerisinde kalan Canik de sancak ve mutasarrıflıkların il yapılmaları üzerine Samsun adıyla il statüsü kazanmıştır. 1923 mübadelesi ile şehirdeki Rumlar Yunanistan'a göç etmiş, Rumlardan boşalan yerler ise mübadillere tahsis edilmiştir.[121] Tehcirler ve mübadele sonucunda ildeki Ermenilerin ve Rumların sayısı neredeyse yok seviyesine kadar inmiş, şehrin demografik yapısı tamamen değişmiştir. Günümüzde Yunanistan'ın Karagözlü belediyesine bağlı Yeni Amisos, Preveze iline bağlı Yeni Samsun adında yerleşim yerleri bulunmaktadır.[122]

Cumhuriyetle birlikte il olan Samsun il merkezi hâricinde Bafra, Çarşamba, Havza, Terme ile Vezirköprü olmak üzere beş farklı ilçeye bölünmüştür.[123] Cumhuriyet öncesinde de var olan bu idari birimler dışında ilk olarak 1 Haziran 1928 tarihinde Ladik'in ilçe yapılmasıyla Samsun'daki ilçe sayısı altıya yükselmiş; 1934'te Kavak, 1944'te de Alaçam ilçelerinin kurulmasıyla şehirdeki toplam ilçe sayısı sekiz olmuştur.[124][125][126] 19 Haziran 1987 tarihinde kabul edilen 3392 numaralı kanun ile de Salıpazarı, Asarcık, Ondokuzmayıs ve Tekkeköy ilçeleri kurulmuştur.[127] 9 Mayıs 1990'da kabul edilen 3644 numaralı kanunla ise Ayvacık ve Yakakent adında iki ilçe daha kurulmuştur.[128] 2 Eylül 1993 tarihinde kabul edilen 504 numaralı kanun hükmünde kararname ile büyükşehir belediyesi kapsamına alınan Samsun'un merkez ilçesi de büyükşehir ilçesi statüsü almıştır.[129] 6 Mart 2008'de 5747 numaralı kanun ile Atakent, Kurupelit, Altınkum, Çatalçam ve Taflan beldelerinin birleşerek Atakum beldesine katılmasıyla Atakum; Gazi ve Yeşilkent beldelerinin İlkadım'a katılmasıyla İlkadım adında bir ilçe kurulması ve Canik beldesinin de ilçe yapılması karara bağlanmıştır.[130] Bu değişiklik ile büyükşehir ilçeleri Atakum, İlkadım, Canik, Tekkeköy olarak belirlenmiştir. 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile de 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları ile eşitlenmiş, merkez ilçe kavramı kaldırılmıştır.[131] İlçelerin ardından gelen alt idari birim mahalle olup mevcûden il genelindeki 17 ilçeye bağlı olarak toplam 1.247 mahalle bulunmaktadır.[132]

Cumhuriyetin ilk yıllarından 1950'li yıllara kadar demiryolu atılımı yapılan Samsun'da bu yıllarda karayolu ağına öncelik verilmeye başlanmıştır. 1928'de elektrik santralinin hizmete başladığı şehrin merkezî su şebekesine kavuşması 1929 yılını bulmuş, ilk doğalgaz ise 2005 yılında verilmiştir.[133][134][135]

İklim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Samsun iklimi şehrin konumu ve coğrafyası dolayısıyla sahil ve iç kesimlerde değişiklik göstermektedir.[136] Köppen iklim sınıflandırmasına göre "Cfa" türünde ılıman dönencealtı iklimi görülen ilin tipik Karadeniz ikliminin yaşandığı sahil şeridinde yaz ayları sıcak ve nemli, kışlar ise ılık-serin geçmekte; buna karşın Akdağ ve Canik Dağlarının etkisiyle karasal iklime sahip olan iç kesimlerde kışlar soğuk, yağmurlu ve kar yağışlı, yazlar ise serin geçmektedir.[137][138] Meteoroloji Genel Müdürlüğünün 1929-2018 yılları arasındaki ölçüm değerlerine göre Samsun'un yıllık sıcaklık ortalaması 14.5 °C olup ölçülen en yüksek sıcaklık 15 Ağustos 1938 günü kayda geçen 39.0 °C, en düşük sıcaklık ise 9 Şubat 1929 günü kayda geçen -9.8 °C'dir.[139]


 Samsun iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
En yüksek sıcaklık (°C) 24,2 26,5 33,6 37,0 37,4 37,4 37,5 39,0 38,3 38,4 32,4 28,9 39,0
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) 10,7 11,0 12,1 15,3 19,1 23,6 26,5 27,1 23,9 20,3 16,7 13,0 18,3
Ortalama sıcaklık (°C) 7,0 7,0 7,9 11,2 15,6 20,3 23,3 23,6 20,1 16,2 12,5 9,3 14,5
Ortalama en düşük sıcaklık (°C) 4,0 3,9 4,6 7,8 12,1 16,1 19,1 19,6 16,5 12,9 9,3 6,3 11,0
En düşük sıcaklık (°C) −8,1 −9,8 −7 −2,4 2,7 7,8 13,4 12,4 6,8 1,5 −2,8 −5 −9,8
Ortalama yağış (mm) 71,6 58,7 66,4 57,0 48,3 45,2 34,4 37,3 54,0 78,7 83,5 82,0 717,1


Hava kirliliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

2013 yılında Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından dönemin büyükşehir ilçeleri olan Atakum, Canik, İlkadım ve Tekkeköy kapsamında hazırlanan Samsun Hava Kalitesi Değerlendirme Raporu'na göre ısınma amacıyla kullanılan yakıtlardan, sanayide kullanılan hammaddelerden ve motorlu araçların yarattığı kirlilik nedeniyle açığa çıkan azot oksit, kükürt dioksit ve partiküller Samsun'un en önemli hava kirliliği sorununu teşkil etmektedir.[140] Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının Atakum, Bafra, Canik ve Tekkeköy'de kurduğu hava izleme istasyonlarının Aralık 2019 verilerine göre bu noktalardaki hava kalitesi 29-77 arası değişmekte ve hava kalitesi indeksine göre orta ile iyi olarak sınıflanmaktadır.[141][142][143][144] Yüzüncüyıl istasyonununki hava kalitesi ise 107 ile hassas olarak sınıflanmaktadır.[145] Yine aynı istasyonlardan elde edilen aynı tarihli verilerine göre ildeki en yüksek partikül madde kirliliği 51 µg/m³ ile Tekkeköy'de, en yüksek kükürt dioksit kirliliği oranı 5 µg/m³ ile Atakum'da, en yüksek azot oksit kirliliği oranı ise 56 µg/m³ ile İlkadım'da ölçülmektedir.[146][147][148][149][150]

Nüfus

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu veriler Samsun ilinin şehir merkezinin nüfus verileridir. İl nüfusu için Samsun (il) sayfasına bakınız.
Yıl Toplam Şehir Kır
1927[151] 76.043 30.372 45.671
1935[152][a] 62.464 32.482 29.982
1940[153] 72.112 37.216 34.896
1945[154] 81.803 38.725 43.078
1950[155] 95.516 44.019 51.497
1955[156] 122.657 62.629 60.028
1960[157] 157.880 87.688 70.192
1965[158] 192.672 107.510 85.162
1970[159] 223.122 134.061 89.061
1975[160] 263.413 168.478 94.935
1980[161] 310.870 198.749 112.121
1985[162] 372.979 240.674 132.305
1990[163][b] 368.574 303.979 64.595
2000[164] 437.189 363.180 74.009
2007[165] 496.334 423.859 72.475

2008 yılında merkez ilçe Atakum, Canik ve İlkadım ilçelerine ayrılmıştır ve Tekkeköy ilçesi de büyükşehir sınırlarına girmiştir. Bu ilçelerle birlikte il merkezi nüfusu aşağıdaki gibidir.

Yıl Nüfus
2008[166] 498.365
2009[167] 519.601
2010[168] 531.996
2011[169] 538.106
2012[170] 547.778

2012 yılında ilin tamamı büyükşehir sınırlarına girmiştir.

Kardeş şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Samsun'un kardeş şehirleri listesi

Kültürel, kalkınma, ticari gibi farklı programlar vasıtasıyla yardımlaşmayı amaçlayan bir işbirliği akdi olan kardeş şehir uygulaması belediyelerce sağlanmaktadır.[171] Samsun Büyükşehir Belediyesi 2006 yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin İskele ilçesi ve Amerika Birleşik Devletlerinin Arkansas eyaletine bağlı North Little Rock şehri ile imzaladığı anlaşmalarla geçtiği kardeş şehir uygulamasını yıllar içerisinde Darüsselam, Novorossiysk, Kalmar, Sühbatur, Kiel, Gürgan, Brčko, Sumgayıt, Donetsk, Bizerte, Akra, Bişkek, Aktau, Zerka Fervaniye, Bitlis, Kurtalan, Gevaş, Tuşba ile de genişletmiştir.[172] Bunların haricinde Bordeaux, Odessa ve Kavala ile de işbirliği protokolü imzalamıştır.[172]

Büyükşehir belediyesinin hâricinde ilçe belediyelerinin de kardeş şehirleri bulunuyor olup en eski kardeş şehir anlaşmasına sahip olan ilçe 1964'te Kuşimoto ile buna dair anlaşma imzalayan Yakakent'tir.[173] En fazla kardeş şehri bulunan ilçe olan Havza 1996'da Koşehabl, 2010'da Czerniejewo, 2015'te Esenyurt, 2016'da Darıca, Havsa, Merkez Jupa ve Küçükçekmece, 2017'de ise Kâğıthane ile anlaşma imzalamıştır. Havza'yı 2013'te Ğar el-Mileh, 2015'te Değirmenlik, 2016'da Şirvan ve 2017'de Hamur ile imzaladığı protokoller ile 4 kardeş şehri olan Canik takip etmektedir.

Samsun'daki belediyelerin toplamda 4 kıta 24 ülkeden 47 kardeş şehri bulunuyor olup Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti dört şehir ile en fazla anlaşma imzalanan dış ülkedir.

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Kavak ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.
  2. ^ Tekkeköy ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
Özel
  1. ^ Özmen Yılmaz, Demet (2009). Sermaye Birikimi Sürecinde "Arayış Mekânları": Samsun Örneği (doktora). İstanbul: Marmara Üniversitesi. s. 201. 
  2. ^ "OMÜ'den" (PDF). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Haber Bülteni, 52. Ondokuz Mayıs Üniversitesi. Ocak-Şubat-Mart 2012. s. 42. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2019. 
  3. ^ Samsun Kent Müzesi. Samsun şehrinin marka sesi ve resmî marşı. İlkadım, Samsun: B1 Sözlü Tarih. 
  4. ^ "Subnational HDI". Global Data Lab (İngilizce). Radboud Universiteit Institute for Management Research. 10 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023. 
  5. ^ Homeros (2008). İlyada. A. Kadir, Azra Erhat, çev. (24 bas.). İstanbul: Can Yayınları. s. 116. ISBN 9789755103778. Erkek yürekli Pylaimenes komuta eder Paphlagonialılara, gelmişler yabankatırlarıyla ünlü Enetlerin yurdundan... 
  6. ^ "Strabo, Geography, Book 12, chapter 3". Perseus Digital Library (İngilizce). Tufts University. 11 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014. 
  7. ^ Strabon 2000, s. 34.
  8. ^ a b c d Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 4.
  9. ^ Jones 1971, s. 148.
  10. ^ Emir, Osman (2012). "M.Ö. VI. Yüzyılda Samsun ve Çevresinde Kolonizasyon Faaliyetleri". Samsun Sempozyumu: 13-16 Ekim 2011. Cilt 3. Samsun: Samsun Valiliği. s. 670. ISBN 9786056334900. 
  11. ^ a b c d e f g h Sarısakal 2002, s. 12.
  12. ^ Umar, Bilge (1993). "Amazon'lar". Türkiye'deki Tarihsel Adlar. İstanbul: İnkılâp Kitabevi. s. 60. 
  13. ^ a b Darkot 1973, s. 173.
  14. ^ a b Yolalıcı 1998, s. 9.
  15. ^ a b c d Öz 2009, s. 83.
  16. ^ Miller, Konrad (1916). Itineraria Romana (Almanca). Stuttgart: Strecker und Schröder. ss. 645. 
  17. ^ a b Yolalıcı 1998, s. 10.
  18. ^ "Amisos (Byzantium)". Enkiklopedia tis Konstantinopulis (İngilizce). Enkiklopedia tu Meizonos Ellinismu. 10 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2018. 
  19. ^ Ussher, James; Elrington, Charles Richard (1864). The Whole Works (İngilizce). 9. Hodges and Smith. s. 564. 
  20. ^ Schiltberger, Johannes (2013). "VIIII". Karl Friedrich Neumann (Ed.). The Bondage and Travels of Johann Schiltberger (İngilizce). Londra: Adegi Graphics. ISBN 9780543013989. 
  21. ^ Kurtoğlu, Fevzi (1992). Türk Bayrağı ve Ay Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 54. 
  22. ^ Danişmend, Nazan (1939). "Anadolu Türk Bayrakları". Türklük, 1. s. 18-19. 
  23. ^ Dilcimen, Kâzım (1942). "Samsun Kelimesi". 19 Mayıs Samsun Halkevi Dergisi, 56. s. 18. 
  24. ^ Mahmud-i Aksarayî, Kerimüddin. Müsameretü'l-Ahbar (Osmanlı Türkçesi). ss. 183-206-293-302-306. 
  25. ^ Şükrullah. Behcetü't Tevârîh (Osmanlı Türkçesi). ss. 534-544. 
  26. ^ Yinanç, Mükrimin Halil (1913). "Millî Tarihimize Dair Bir Vesika". Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası (Osmanlı Türkçesi), 3. İstanbul. s. 97-103. 
  27. ^ Asım, Necip (1910). Osmanlı Tarih Nüvisleri ve Müverrihleri (Osmanlı Türkçesi). İstanbul: Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası. s. 22-28. 
  28. ^ a b c d e f Sarısakal 2002, s. 13.
  29. ^ Şemseddin Sâmi (1901). "صڭسون" [S[a]nsun]. Kamûs-ı Türkî (Osmanlı Türkçesi). 2. İstanbul: İkdam Matbaası. s. 829. 
  30. ^ Şemseddin Sâmi (1901). "صڭسونجی" [S[a]nsuncu]. Kamûs-ı Türkî (Osmanlı Türkçesi). 2. İstanbul: İkdam Matbaası. s. 829. 
  31. ^ Pakalın, Mehmet Zeki (1993). "Sansuncu". Osmanlı Tarih ve Deyimleri Sözlüğü. 3. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. s. 124. ISBN 9751107334. 
  32. ^ Öngören, Ferit (1973). "50 Yılın Türk Hicvi". Balcıoğlu, Semih; Öngören, Ferit (Ed.). 50 Yılın Türk Mizah ve Karikatürü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 101. 
  33. ^ Refik, Ahmed (8 Şubat 1936). "Boğazın Rumeli Kıyısı". Akşam. s. 8. 
  34. ^ "Prof. Dr. Gocha:Karadeniz'de İlk Yerleşim Yeri Tekkeköy Mağaraları'dır". Milliyet. 27 Ekim 2017. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2018. 
  35. ^ "Arkeoloji Vadisi Müze Ev". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 27 Aralık 2018. 27 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2019. 
  36. ^ Akgün, Hakan; Koçer, Yaprak (13 Ekim 2017). "Nuh Tufanı'ndan sonra insanoğlunun yaşadığı 3 yerden biri". Hürriyet. 27 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2019. 
  37. ^ Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 17.
  38. ^ Sarısakal 2002, s. 14.
  39. ^ "Dündartepe - Yerleşme Ayrıntıları". Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri. 9 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014. 
  40. ^ Dilcimen 1940, s. 11.
  41. ^ "Dündartepe - Yerleşme Dönem Ayrıntıları". Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri. 30 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014. 
  42. ^ "Kaledoruğu - Yerleşme Dönem Ayrıntıları". Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014. 
  43. ^ Strabon 2000, s. 36.
  44. ^ Altaylı 1967, s. 6.
  45. ^ Ekrem, Memiş (1990). "MÖ 2. Binyılda Hitit-Gaşka Münasebetleri". İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (1-3 Haziran 1998, Samsun). 1. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü. s. 103-110. 
  46. ^ "Türkler'den Önce Samsun". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014. 
  47. ^ Avram, Hind & Tsetskhladze 2005, s. 925.
  48. ^ a b c Sarısakal 2002, s. 16.
  49. ^ Dilcimen 1940, s. 12.
  50. ^ a b Avram, Hind & Tsetskhladze 2005, s. 954.
  51. ^ Jones 1971, s. 152.
  52. ^ a b Dilcimen 1940, s. 13.
  53. ^ a b c d Strabon 2000, s. 26.
  54. ^ Foy-Vaillant, Jean (1725). Achæmenidarum Imperium (Latince). 2. Paris: Caroli Moette. s. 126. 
  55. ^ a b c Ramsay 1960, s. 212.
  56. ^ a b c Sarısakal 2002, s. 17.
  57. ^ "The Life of Julius Caesar". The University of Chicago (İngilizce). 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014. 
  58. ^ Jones 1971, s. 165.
  59. ^ a b Giftopoulou, Sofia (17 Mart 2003). "Bishopric of Amisos". Megali diadiktiaki enkiklopedia tis Mikras Asias (İngilizce). 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018. 
  60. ^ Jones 1971, s. 538.
  61. ^ Ramsay 1960, s. 360.
  62. ^ Dilcimen 1940, s. 14.
  63. ^ Barraclough, Geoffrey (1982). The Times Conside Atlas of World History (İngilizce). Londra. s. 27. 
  64. ^ "Canik Tarihi". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014. 
  65. ^ Ramsay 1960, s. 355.
  66. ^ a b c d Giftopoulou, Sofia (17 Mart 2003). "Amisos (Byzantium)". Megali diadiktiaki enkiklopedia tis Mikras Asias (İngilizce). 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018. 
  67. ^ Ramsay 1960, s. 59.
  68. ^ Valada 1934, s. 13.
  69. ^ Yolalıcı 1998, s. 11.
  70. ^ Demir, Dilek (2003). Danişmendli Sahasındaki Konar-Göçerler ve Faaliyetleri (XI.-XV. YY) (Yüksek lisans). Ankara: Ankara Üniversitesi. s. 34. 
  71. ^ Dilcimen 1940, s. 15.
  72. ^ a b Sarısakal 2002, s. 22.
  73. ^ Darkot 1973, s. 174.
  74. ^ Dilcimen 1940, s. 16.
  75. ^ Turan 2010, s. 361.
  76. ^ Turan 2010, s. 362.
  77. ^ a b Dilcimen 1940, s. 17.
  78. ^ a b Dilcimen 1940, s. 18.
  79. ^ "Samsun'un Türkler'in Eline Geçmesi". Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2014. 
  80. ^ Dilcimen 1940, s. 36.
  81. ^ Yinanç, Mükrimin Halil (1979). "Bayezid I". İslâm Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı. s. 378. 
  82. ^ Uzunçarşılı 1988, s. 298.
  83. ^ Öz, Mehmet (2006). "XV. Yüzyıldan XVII. Yüzyıla Samsun Yöresi". Yılmaz, Cevdet (Ed.). Geçmişten Geleceğe Samsun. 1. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları. ss. 3-30. ISBN 9759229617. 
  84. ^ Uzunçarşılı 1988, s. 326.
  85. ^ Uzunçarşılı 1988, s. 327.
  86. ^ "Şehzade Çelebi Mehmet (I. Mehmet)". Amasya Valiliği. 25 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2014. 
  87. ^ Dilcimen 1940, s. 58.
  88. ^ a b Hüsameddin, Hüseyin (1927). Amasya Tarihi. İstanbul: Hikmet Matbaası. ss. 174-175. 
  89. ^ a b Dilcimen 1940, s. 51.
  90. ^ Dilcimen 1940, s. 41.
  91. ^ Öz 2009, s. 84.
  92. ^ Dilcimen 1940, s. 42.
  93. ^ Dilcimen 1940, s. 53.
  94. ^ Uzunçarşılı 1988, s. 358.
  95. ^ Sakaoğlu, Necdet (1999), "Murad II", Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 2, s. 235-238, ISBN 9750800737 
  96. ^ "Samsun İl Çevre Durum Raporu" (PDF). Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. 2005. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2014. 
  97. ^ Sarcan, Ali (1966). Samsun Tarihi. Ankara: Kültür Matbaası. s. 77. 
  98. ^ Öz 2009, s. 85.
  99. ^ Altaylı 1967, s. 22.
  100. ^ Ertaş, Mehmet Yaşar (2018). Sultanın Ordusu: 1715 Mora Seferi'nde Organizasyon ve Lojistik (2 bas.). İstanbul: Kronik Kitap. s. 252. ISBN 9789752430532. 
  101. ^ a b Sarısakal 2002, s. 23.
  102. ^ Yolalıcı 1998, s. 13.
  103. ^ Baykara, Tuncer (1988). Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I: Anadolu'nun İdari Taksimatı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s. 117. ISBN 9754560072. 
  104. ^ Yurt Ansiklopedisi 1981, s. 6560.
  105. ^ Yolalıcı 1998, s. 21.
  106. ^ Karpat, Kemal (2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri. Bahar Tırnakcı, çev. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. s. 311. ISBN 975333169X. 
  107. ^ Akçakayalıoğlu 1976, s. 331.
  108. ^ Akçakayalıoğlu 1976, s. 364.
  109. ^ Gökbilgin 2011, s. 3.
  110. ^ Tansel, Selahattin (1991). Mondros'tan Mudanya'ya Kadar. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı. s. 99. ISBN 9751105994. 
  111. ^ Sarısakal 2002, s. 27.
  112. ^ Ertürk, Yaşar (Mayıs-Haziran 2008). "19 Mayıs 1919'un Milli Mücadele'deki yeri ve önemi". Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 174. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları. ss. 61-82. ISSN 0255-0644. 
  113. ^ a b Atatürk, Mustafa Kemal. "Ordu İle İlişki". kulturturizm.gov.tr. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2011. 
  114. ^ Sarısakal 2002, s. 42.
  115. ^ Şarman, Kansu (Eylül 2001). "Samsun nasıl bombalandı?". Popüler Tarih, 15. s. 10-11. ISSN 1302-6577. 
  116. ^ "Samsun merkez kazasında idare-i örfiye ilânına dair İcra Vekilleri Heyeti riyaset tezkeresi" (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerîdesi (Osmanlı Türkçesi). Ankara. 8 Haziran 1922. ss. 246-254. 1 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2018. 
  117. ^ Yerasimos 1994, s. 420.
  118. ^ Shenk, Robert (2017). America's Black Sea Fleet: The U.S. Navy Amidst War and Revolution, 1919 1923 (İngilizce). Annapolis: Naval Institute Press. s. 92. ISBN 9781612513027. 
  119. ^ Shirinian, George N. (2017). Genocide in the Ottoman Empire: Armenians, Assyrians, and Greeks, 1913-1923 (İngilizce). Berghahn Books. s. 140. ISBN 9781785334337. 
  120. ^ Sarısakal 2002, s. 49.
  121. ^ Clarke, Bruce (2006). Twice A Stranger: How Mass Expulsion Forged Modern Greece and Turkey (İngilizce). Londra: Granta. s. 18. ISBN 1862077525. 
  122. ^ Güngör, Yüksel (2015). "Osmanlı Döneminde İzmit'te Farklı Dinlerin Birlikte Hoşgörü İçinde Yaşam Kesitine Bir Örnek: Pantaleimon Manastırı". Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri. I. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları. s. 940. ISBN 9786055116149. 
  123. ^ "İl ve İlçe Kuruluş Tarihleri" (PDF). İller İdaresi Genel Müdürlüğü. s. 72. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018. 
  124. ^ "On kaza teşkiline dair kanun". 24 Mayıs 1928 tarihli 1282 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2016. 
  125. ^ "Yeniden beş kaza teşkiline ve iki vali muavinliği ihdasına ve Maliye, Dahiliye vekâletlerile Tapu ve kadastro umum müdürlüğü kadro cetvellerinde tadilât yapılmasına dair kanun". 28 Haziran 1934 tarihli 2529 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014. 
  126. ^ "Yeniden 16 kaza teşkiline ve 3656 sayılı kanuna bağlı cetvel ile 1944 mali yılı Muvazenei Umumiye Kanununa bağlı (D) ve (L) işaretli cetvellerde değişiklik yapılmasına dair kanun". 2 Ağustos 1944 tarihli 4642 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014. 
  127. ^ "103 İlçe Kurulması Hakkında Kanun". 19 Haziran 1987 tarihli 3392 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 15 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2014. 
  128. ^ "130 İlçe Kurulması Hakkında Kanun". 9 Mayıs 1990 tarihli 3644 sayılı yasa  (PDF). Türkiye Büyük Millet Meclisi. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2014. 
  129. ^ "Yedi İlde Büyükşehir Belediyesi Kurulması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname". 2 Eylül 1993 tarihli 504 sayılı kanun hükmünde kararname  (PDF). Bakanlar Kurulu. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2014. 
  130. ^ "Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun". 6 Mart 2008 tarihli 5747 sayılı yasa . Türkiye Büyük Millet Meclisi. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014. 
  131. ^ "On Üç İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun". T.C. Resmî Gazete (28489). 6 Aralık 2012. ss. 1-85. 
  132. ^ "Türkiye Mülki İdare Bölümleri Envanteri" (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). İçişleri Bakanlığı. 6 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2018. 
  133. ^ Özdemir, Naziye (2011). Türkiye’de elektriğin tarihsel gelişimi (1900-1938) (Yüksek lisans). Ankara: Ankara Üniversitesi. s. 123. 
  134. ^ "Cumhuriyet döneminde Samsun ile ilgili bazı önemli olaylar" (PDF). Samsun Ticaret ve Sanayi Odası. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014. 
  135. ^ "Samsun'da doğalgaz hk". SAMGAZ. 8 Ağustos 2006. 1 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2018. 
  136. ^ Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun 1997, s. 39.
  137. ^ "Samsun İlinin Fiziki Durumu ve Avantajları" (PDF). Samsun İl Tarım ve Orman Müdürlüğü. 2007. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2014. 
  138. ^ "Köppen İklim Sınıflandırmasına Göre Türkiye İklimi" (PDF). Meteoroloji Genel Müdürlüğü. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2018. 
  139. ^ "İllere Ait Mevsim Normalleri - Samsun". Meteoroloji Genel Müdürlüğü. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2018. 
  140. ^ "Samsun Hava Kalitesi Değerlendirme Raporu (KENTAIR Projesi)" (PDF). Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. Aralık 2013. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2018. 
  141. ^ "Samsun - Tekkeköy". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  142. ^ "Samsun - Atakum". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  143. ^ "Samsun - Bafra". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  144. ^ "Samsun - Canik". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  145. ^ "Samsun - Yüzüncüyıl". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  146. ^ "Samsun - Atakum". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  147. ^ "Samsun - Bafra". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  148. ^ "Samsun - Tekkeköy". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  149. ^ "Samsun - Canik". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  150. ^ "Samsun - Yüzüncüyıl". Sürekli İzleme Merkezi. 19 Aralık 2019. 19 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  151. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. 
  152. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  153. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  154. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  155. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  156. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  157. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  158. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  159. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  160. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  161. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  162. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  163. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  164. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  165. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  166. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  167. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  168. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  169. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  170. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  171. ^ "Kardeş şehir el kitabı" (PDF). Türk Dünyası Belediyeler Birliği. 6 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2018. 
  172. ^ a b "Kardeş Şehirler". Samsun Büyükşehir Belediyesi. 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2019. 
  173. ^ "Cities with Friendship Ties to Municipalities in Wakayama Prefecture". Wakayama Prefecture (İngilizce). Eylül 2009. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2018. 
Genel
  • Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun, Samsun: Samsun Kültür Müdürlüğü Yayınları, 1997, ISBN 9751717485 
  • Seçilmiş Göstergelerle Samsun 2013, Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu, 2014, ISBN 9789751961891, ISSN 1307-0894 
  • Yurt Ansiklopedisi, 9, İstanbul: Anadolu Yayıncılık, 1981 
  • Akçakayalıoğlu, Cihat (1976), Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, 8, Ankara: T.C. Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi 
  • Altaylı, Alim (1967), Samsun Tarihi, Samsun: Yüceer Matbaası 
  • Avram, Alexandru; Hind, John; Tsetskhladze, Gocha (2004), "The Black Sea Area", Hansen, Mogens Herman; Nielsen, Thomas Heine (Ed.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis: An Investigation Conducted (İngilizce), Oxford: Oxford University Press, ISBN 0198140991 
  • Cuinet, Vital (1892), La Turquie d'Asie (Fransızca), 1, Paris: Ernest Leroux 
  • Darkot, Besim (1973), "Samsun", İslâm Ansiklopedisi, 10, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı 
  • Dilcimen, Kâzım (1940), Canik Beyleri, Samsun: Samsun Halkevi Dil-Tarih-Edebiyat Şubesi 
  • Duman, Önder (2015), Meşrutiyet'ten Beyaz Devrime Canik: Samsun'da Seçimler ve Siyaset (1877-1950), Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, ISBN 9786056568312 
  • Gökbilgin, M. Tayyib (2011), Milli Mücadele Başlarken, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, ISBN 9786053602651 
  • Jones, A. H. M. (1971), The Cities of the Eastern Roman Provinces (İngilizce) (2 bas.), Londra: Oxford University Press 
  • Kolağasıoğlu, Mustafa; Şirin, Orhan Alper (2016), Çakalca-Karadoğan Höyüğü: Arkaik Dönemde Amisos ve Kybele Kültü, Samsun: Samsun ve Çevresi Turizm Alanı Altyapı Hizmet Birliği Yayınları, ISBN 9786056703706 
  • Öz, Mehmet (1999), XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ISBN 9751609518 
  • Öz, Mehmet (2009), "Samsun", İslâm Ansiklopedisi, 36, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, ISBN 9789753895668 
  • Özcan, Ümit (2012), Samsun Turizm Master Planı 2011-2023, Samsun: Samsun İl Özel İdaresi 
  • Ramsay, W. M. (1960), Anadolu'nun Tarihî Coğrafyası, Mihri Pektaş, çev., İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı 
  • Sarısakal, Baki (2002), Bir Kentin Tarihi: Samsun, Samsun: Samsun Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, ISBN 9755852891 
  • Sarısakal, Baki (2003), Samsun Basın Tarihi, Samsun: Barış Gazetesi Yayınları, ISBN 9752884539 
  • Sarısakal, Baki (2007), Samsun Belediye Tarihi, Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, ISBN 9789759832421 
  • Strabon (2000), Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII-XIII-XIV), Adnan Pekman, çev. (4 bas.), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, ISBN 9757538205 
  • Turan, Osman (2010), Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Ötüken Yayınları, ISBN 9789754374834 
  • Umur, Hasan; Pasin, Adil (1944), Samsun'da Müdafaa-i Hukuk, İstanbul: Tan Matbaası 
  • Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988), Osmanlı Tarihi, 1 (5 bas.), Ankara: Türk Tarik Kurumu Yayınları 
  • Valada, Ramire Pie Maxime (1934), Samsoun: Passé - Présent - Avenir (Fransızca), Paris: Librairie orientaliste Paul Geuthner 
  • Yerasimos, Stefanos (1994), Milliyetler ve Sınırlar, İstanbul: İletişim Yayınları, ISBN 9789754704464 
  • Yılmaz, Cevdet (2013), İlkçağdan Cumhuriyete Canik (5 bas.), Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, ISBN 9786058747319 
  • Yolalıcı, M. Emin (1998), XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı'nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ISBN 9751609526 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Samsun ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Samsun&oldid=34187106" sayfasından alınmıştır