Saunders Lewis

Saunders Lewis
Saunders Lewis
Ganwyd	John Saunders Lewis ; 15 Hydref 1893 ; Wallasey
Bu farw	1 Medi 1985 ; Caerdydd
Man preswyl	Penarth
Dinasyddiaeth	Cymru
Alma mater	Prifysgol Lerpwl ;
Galwedigaeth	hanesydd, gwleidydd, llenor, bardd, beirniad llenyddol, dramodydd, academydd
Cysylltir gyda	D. J. Williams, Lewis Valentine
Adnabyddus am	Siwan, Blodeuwedd, Brad, Buchedd Garmon, Gymerwch Chi Sigaret?
Arddull	theatr, barddoniaeth
Priod	Margaret Gilcriest
Plant	Mair Saunders Lewis
Perthnasau	Siwan Jones

[[:delwedd:|Lavernock]]

[[delwedd:|180px|noicon]]

Saunders yn darllen ei gerdd Lavernock allan o recordiad ar 'Lleisiau Beirdd Cymru' (Recordiau Sain).

Yn cael trafferth gwrando ar y ffeil? Gweler Cymorth - sain.

Dramodydd, bardd, nofelydd, ysgolhaig, beirniad llenyddol a gwleidydd oedd John Saunders Lewis (15 Hydref 1893 – 1 Medi 1985). Ar 5 Awst 1925 roedd yn un o brif sylfaenwyr Plaid Cymru. Ar 19 Ionawr 1937 dedfrydwyd ef i 9 mis o garchar am ei ran yn llosgi ysgol fomio yn Llŷn. Bu ei ddarlith radio enwog Tynged yr Iaith, a draddodwyd yn 1962, yn sbardun i sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.

Bywyd cynnar ac addysg

Ganwyd Saunders i deulu o Gymry oedd yn byw yn Wallasey, ger Lerpwl. Roedd yn ail o dri mab i'r gweinidog Methodist Calfinaidd, y Parch. Lodwig Lewis (1859–1933), oedd yn hanu o Sir Gaerfyrddin. Ganwyd ei fam Mary Margaret (née Thomas, 1862–1900) yn Llundain ond roedd y teulu'n hanu o Sir Fôn.

Mynychodd ysgol y bechgyn yn Liscard, sef rhan o dref Wallasey. Roedd Saunders yn astudio Saesneg a Ffrangeg ym Mhrifysgol Lerpwl^[1] pan gychwynnodd Y Rhyfel Byd Cyntaf. Cofrestrodd fel gwirfoddolwr gyda Chatrawd y Brenin, Lerpwl ym Medi 1914 ac yn Ebrill 1915 ceisiodd am gomisiwn gyda Chyffinwyr De Cymru ac fe'i ddyrchafwyd i Is-Gapten yn Chwefror 1916. Gwasanaethodd yn Ffrainc lle fe'i anafwyd.^[2] Ar ôl gadael y fyddin, dychwelodd i'r brifysgol i orffen ei radd yn Saesneg.^[3]

Gyrfa

Yn 1922, fe'i apwyntiwyd yn ddarlithiwr yn y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Abertawe. Yn ystod ei gyfnod yn Abertawe, cynhyrchodd rhai o'i weithiau mwyaf sylweddol o feirniadaeth lenyddol: A School of Welsh Augustans (1924), Williams Pantycelyn (1927), a Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (1932).^[4]

Cafodd ei benodi'n Uwch-ddarlithydd ym Mhrifysgol Caerdydd ac yn 1957 ymddeolodd i'w gartref ym Mhenarth, ger Caerdydd ac ymroddodd i ysgrifennu ar gyflwr gwleidyddol ac ieithyddol Cymru. Yn 1962 cyhoeddodd Tynged yr Iaith, sef darlith Radio BBC Cymru; y canlyniad fu sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Fe enwebwyd Saunders Lewis am wobr lenyddol Nobel yn 1971.

Bywyd personol

Priododd Margaret Lewis (née Gilcriest) (1891-1984) ar 31 Gorffennaf 1924 yn eglwys Gatholig Our Lady and St Michael yn Workington, Cumberland. Cafwyd iddynt un plentyn, Mair Gras Saunders (1926-2011).^[2]

Yn fab i weinidog Methodistaidd, ymunodd â 'r Eglwys Babyddol yn 1932, yn bennaf oherwydd dylanwad ei wraig Margaret.^[1] Yn 1936 llosgodd Saunders, ynghyd â D. J. Williams a Lewis Valentine, adeiladau yr ysgol fomio ym Mhenyberth ac o ganlyniad collodd ei swydd fel darlithydd yng Ngholeg Prifysgol Abertawe.

Bu farw wedi salwch hir yn Ysbyty St Winifred, Caerdydd, ar 1 Medi 1985.^[5]

Gwaith llenyddol

Ei ddramau mwyaf yw Blodeuwedd a Siwan, sy'n ymwneud â'r gwrthdaro rhwng cariad a chwant. Yn ei nofelau Monica a Merch Gwern Hywel, yn ogystal ag yn Siwan, mae cytundeb priodasol yn holl bwysig ac yn hanfodol er lles cymdeithas. Roedd yn gredwr cryf yn y traddodiad Ewropeaidd, a gwelodd fod dylanwad Lloegr yn rhwystr i Gymru ddeall y traddodiad hwnnw. Dau ddylanwad mawr arno oedd Emrys ap Iwan a W.B. Yeats.

Gwobrau a theitlau

Yn 2005 cafodd Saunders Lewis ei enwi fel y degfed Cymro pwysicaf erioed mewn pôl piniwn a wnaed gan y BBC.^[6]

Ar Fedi 22, 2016 cafodd plac glas ei ddadorchuddio er cof amdano yn Stryd Hanover, Abertawe, lle bu'n byw pan symudodd i'r ddinas ar ôl cael ei benodi i Adran y Gymraeg, Coleg Prifysgol Abertawe yn 1922.

Llyfryddiaeth

Barddoniaeth

Cyfrol o'i farddoniaeth ydy Siwan a Cherddi Eraill, er fod y gerdd Siwan hefyd yn cael ei chyfri fel drama fydryddol.

Casglwyd ei gerddi ynghyd yn y gyfrol Cerddi Saunders Lewis (gol. R. Geraint Gruffydd).

Casglwyd ei holl ddramâu ynghyd yn y ddwy gyfrol, Dramâu Saunders Lewis, dan olygyddiaeth Ioan Williams.

Beirniadaeth Lenyddol

A School of Welsh Augustans (1924)
Ysgrifau Dydd Mercher (1945)
Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1931)
Meistri'r Canrifoedd (gol. R. Geraint Gruffydd; casgliad)
Meistri a'u Crefft (gol. Gwynn ap Gwilym; casgliad)

Ysgrifau Gwleidyddol

Canlyn Arthur
Ati, Wŷr Ifainc
Tynged yr Iaith

Astudiaethau a llyfrau eraill

Dafydd Jenkins, Tân yn Llŷn (1937) – hanes Penyberth
Alun R. Jones a Gwyn Thomas (gol.), Presenting Saunders Lewis (Gwasg Prifysgol Cymru, 1973)
Mair Saunders, Bro a Bywyd: Saunders Lewis 1893-1985 (Cyhoeddiadau Barddas, 1987)
Bruce Griffiths, Writers of Wales: Saunders Lewis (Gwasg Prifysgol Cymru, 1989)
Dafydd Ifans (gol.), Annwyl Kate, Annwyl Saunders (Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 1992) – llythyraeth Saunders â Kate Roberts
T. Robin Chapman, Un Bywyd o Blith Nifer: Cofiant Saunders Lewis (Gwasg Gomer, 2006)
Emyr Hywel (gol.), Annwyl D.J. - Llythyrau D.J., Saunders, a Kate (Y Lolfa, 2007) – gohebiaeth D. J. Williams, Saunders Lewis a Kate Roberts
Rhianedd Jewell Her a Hawl Cyfieithu Dramâu - Saunders Lewis a Samuel Beckett a Molière (Gwasg Prifysgol Cymru, 2017)

Cyfeiriadau

↑ ^1.0 ^1.1 [1] Archifwyd 2012-05-23 yn y Peiriant Wayback Archifau Cymru; adalwyd 03/11/2012
↑ ^2.0 ^2.1 LEWIS, JOHN SAUNDERS (1893-1985), gwleidydd, beirniad a dramodydd. Bywgraffiadur (16 Medi 2014). Adalwyd ar 13 Mawrth 2019.
↑ "Saunders Lewis". BBC. 2011. Cyrchwyd 17 Tachwedd 2011.
↑ Kendall, Tim (22 Chwefror 2007). The Oxford Handbook of British and Irish War Poetry. OUP Oxford. t. 342. ISBN 978-0-19-928266-1.
↑ http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/4333779.stm
↑ Bevan is ultimate Welsh hero adalwyd 12-04-07

Dolennau allanol

[2] Plac glas i gofio Saunders Lewis - cyfweliad gyda'r Athro Prys Morgan (Golwg360)
[3] "Camgymeriad" cysylltu Saunders ag Abertawe am resymau negyddol - cyfweliad gyda Robert Rhys (Golwg360)
Adolygiad gan E. Wyn James ar gyfrol ddylanwadol Saunders Lewis, Williams Pantycelyn (1927; argraffiad newydd gyda rhagymadrodd sylweddol gan D. Densil Morgan, 2016) > ar wefan Gwales

Gellir gwrando ar ddarlith gan yr Athro E. Wyn James, ‘“Gweld gwlad fawr yn ymagor”: breuddwyd cyffrous G. J. Williams a Saunders Lewis’, yma: http://www.hanesplaidcymru.org/english-cofio-yr-athro-griffith-john-williams-ai-wraig-elizabeth/.

[archiveswales.org.uk-1] 1.0 ^1.1 [1] Archifwyd 2012-05-23 yn y Peiriant Wayback Archifau Cymru; adalwyd 03/11/2012

[bywgraffiadur-2] 2.0 ^2.1 LEWIS, JOHN SAUNDERS (1893-1985), gwleidydd, beirniad a dramodydd. Bywgraffiadur (16 Medi 2014). Adalwyd ar 13 Mawrth 2019.

[3] "Saunders Lewis". BBC. 2011. Cyrchwyd 17 Tachwedd 2011.

[Kendall2007-4] Kendall, Tim (22 Chwefror 2007). The Oxford Handbook of British and Irish War Poetry. OUP Oxford. t. 342. ISBN 978-0-19-928266-1.

[5] ttp://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/4333779.stm

[6] Bevan is ultimate Welsh hero adalwyd 12-04-07

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]