Scapigliatura

Οι Εμίλιο Πράγκα, Κάρλο Ντόσι και Λουίτζι Κονκόνι

Η Scapigliatura' ήταν ένα κίνημα τέχνης και λογοτεχνίας που αναπτύχθηκε στη βόρεια Ιταλία, από την έκτη δεκαετία του 19ου αιώνα. Είχε το επίκεντρό της στο Μιλάνο και στη συνέχεια καθιερώθηκε σε όλη τη χερσόνησο. Ο όρος προτάθηκε για πρώτη φορά από τον  Κλέτο Αρίγκι (ψευδώνυμο του Κάρλο Ριγκέτι) στο μυθιστόρημά του "Η ''Scapigliatura'' και η 6η Φεβρουαρίου'', το 1862, και πρόκειται για την ελεύθερη μετάφραση του γαλλικού όρου bohème (ζωή των τσιγγάνων), που αναφερόταν στη διαταραγμένη και αντικομφορμιστική ζωή των καλλιτεχνών του Παρισιού που περιγράφεται στο μυθιστόρημα του Henri Murger Scènes de la vie de bohème (1847-1849). Ενάντια στο ρομαντισμό της ιταλικής πλειοψηφίας (Μαντσόνι, Μπερσέ, Ντ' Αζέλιο), επανάκτησε τις προτάσεις του ξένου ρομαντισμού και διέδωσε τη γεύση του γαλλικού νατουραλισμού που γεννιόταν και της κολασμένης ποίησης του Μπωντλαίρ, επισπεύδοντας τον Βερισμό και το Κίνημα της Παρακμής.

Ιστορία

Οι καλλιτέχνες της ''Scapigliatura'' ενθαρρύνθηκαν από ένα πνεύμα  εξέγερσης εναντίον της παραδοσιακής κουλτούρας και της καλής αίσθησης της μπουρζουαζίας. Ένας από τους πρώτους στόχους του αγώνα τους ήταν η μετριοπάθεια της κυρίαρχηςιταλικής κουλτούρας. Επιτέθηκε τόσο ενάντια στον ιταλικό Ρομαντισμό τον οποίο θεωρούσε νωχελικό και επιφανειακό, όσο και ενάντια στον επαρχιωτισμό του πολιτισμού της Ιταλικής ενοποίησης. Κοίταξε με διαφορετικό τρόπο την πραγματικότητα, προσπαθώντας να εντοπίσει το λεπτό δεσμό που συνέδεε  τη φυσική και  ψυχική πραγματικότητα.  Από εδώ βγαίνει και η γοητεία, που ασκούσε το θέμα της αρρώστιας στην  ποιητική  τους, συχνά αντανακλώντας δυστυχώς τη ζωή τους , η οποία όπως και εκείνη των Γάλλων μποέμ, ήταν κυρίως σύντομη.

Η ''Scapigliatura'' - που ποτέ δεν ήταν  σχολείο ή ένα οργανωμένο κίνημα με κοινή ποιητική, κωδικοποιημένη με ακρίβεια σε μανιφέστα και θεωρητικά συγγράμματα - είχε την αξίωση να βγάλει για πρώτη φορά στην Ιταλία τη σύγκρουση μεταξύ καλλιτέχνη και κοινωνίας, χαρακτηριστικό του ευρωπαϊκού ρομαντισμού: η διαδικασία εκσυγχρονισμού μετά την ενοποίηση είχε ωθήσει τους Ιταλούς διανοούμενους, ιδιαίτερα αυτούς  των ουμανιστικών μορφών, στο περιθώριο της κοινωνίας, και γι ' αυτό το λόγο μεταξύ των καλλιτεχνών της ''Scapigliatura''   εξαπλώθηκε  μια αίσθηση εξέγερσης και ριζικής περιφρόνησης σχετικά με τα ηθικά πρότυπα και τις τρέχουσες πεποιθήσεις, που ωστόσο είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του μύθου του για την άσωτη και ακανόνιστη ζωή (την λεγόμενη κολασμένη ποίηση).

Απέναντι από τις πτυχές της νεωτερικότητας, την οικονομική , επιστημονική και τεχνική πρόοδο, οι καλλιτέχνες της ''Scapigliatura'' απέκτησαν  μια αμφίθυμη στάση: αφενός, η αρχική τους παρόρμηση είναι γεμάτη  απέχθεια και φρίκη, όπως είναι ακριβώς του καλλιτέχνη, που προσκολλάται σε αυτές τις αξίες του παρελθόντος, την Ομορφιά, την Τέχνη, τη Φύση, την αυθεντικότητα του συναισθήματος, που η πρόοδος καταστρέφει. Από την άλλη πλευρά, συνειδητοποιώντας ότι αυτά τα ιδανικά έχουν πια χαθεί, αυτοί αποσύρονται, απογοητευμένοι και μετέωροι, για να εκπροσωπήσουν την "αλήθεια", τις πτυχές της τωρινής πραγματικότητας και να δεχτούν τις θετικές επιστήμες, που τις φέρνει στο φως.

Paolo και Francesca (Mosè Bianchi, γ. 1877. Galleria Civica d'arte Moderna, Μιλάνο).

Στους καλλιτέχνες της ''Scapigliatura'' θα σχηματιστεί ένα είδος δυαδικής ευαισθητοποίησης  (ένα ποίημα του Αρρίγκο Μπόιτο, ονομάζεται, ακριβώς, Δυϊσμός), η οποία τονίζει την αντίθεση ανάμεσα στο "ιδανικό" που θα ήθελε να επιτύχει και το "πραγματικό", τη σκληρή πραγματικότητα, η οποία περιγράφεται με αντικειμενικό και ανατομικό τρόπο. Αναπτύσσεται, έτσι, μια κίνηση που θυμίζει αρχικά τα τυπικά ρομαντικά γερμανικά μοντέλα των  E. T. A. Hoffmann, Jean Paul, Χάινριχ Χάινε, τα γαλλικά μοντέλα, ειδικά του  Σαρλ Μπωντλαίρ, και των αγγλοσαξόνων (Πέρσι και Μαίρη Σέλλεϋ,Έντγκαρ Άλλαν Ποε).

Οι ποιητές αυτοί περνούσαν τη ζωή τους, συχνά σε άσχημες  συνθήκες, και αυτοσυντηρούνταν μόνο χάρη στην ποιητική τους τέχνη, που απορρίφθηκε από τον αστικό σύγχρονό τους κόσμο. Μη όντας, λοιπόν, και τόσο ευπρόσδεκτοι από την κοινωνία, θα διερευνήσουν τις πιο σκληρές και παθολογικές πλευρές του καιρού τους. Και αν οι πρωταγωνιστές των κειμένων τους θα υποφέρουν από ασθένειες, ακόμα και  με τον τρόπο ζωής τους, αυτοί  οι ποιητές θα αφεθούν: υπάρχουν εκείνοι που θα ενδώσουν  στο αλκοόλ,  άλλοι στα ναρκωτικά, και άλλοι που θα αναλώνονται  από την αρρώστια.

Cletto Arrighi

Σε όλες τις μεγάλες και πλούσιες πόλεις του απολίτιστου κόσμου υπάρχει ένας συγκεκριμένος αριθμός ανθρώπων και των δύο φύλων, που θα έλεγε κάποιος μια συγκεκριμένη ράτσα ανθρώπων - ανάμεσα στα είκοσι και όχι πάνω από τριάντα πέντε έτη, σχεδόν πάντα με πνεύμα, πιο μπροστά από την εποχή τους, ανεξάρτητοι, όπως ο αετός των Άλπεων, προετοιμασμένοι τόσο για το καλό όσο και για το κακό, ανήσυχοι, βασανισμένοι, ταραχώδεις, οι οποίοι, και εξαιτίας τρομακτικών αντιφάσεων ανάμεσα στην κατάσταση και τη διάθεσή τους, δηλαδή, ανάμεσα σε αυτό που έχουν στο κεφάλι τους, και αυτό που έχουν στην τσέπη τους, και για έναν εκκεντρικό και άτακτο τρόπο ζωής, και για χίλιους και χίλιους άλλους λόγους και χίλια άλλα αποτελέσματα, η σπουδή των οποίων θα συγκροτήσει ακριβώς τον σκοπό και το ηθικό δίδαγμα του μυθιστορήματός μου, αξίζουν να ταξινομηθούν σε μια νέα και ειδική υποκατηγορία της μεγάλης αστικής οικογένειας, όπως αυτοί που σχηματίζουν μια κάστα ιδιόρρυθμη διαφορετική από όλες τις άλλες. Αυτή η κάστα ή τάξη - για να λεχθεί καλύτερα - αληθινό πανδαιμόνιο για τον αιώνα, προσωποποίηση της αφηρημάδας και της τρέλας, ντεπόζιτο αταξίας και πνεύματος ανεξαρτησίας και αντίθεσης στην καθεστηκυία τάξη, αυτή η τάξη, επαναλαμβάνω, που στο Μιλάνο περισσότερο από οπουδήποτε αλλού έχει μια λογική και μια δικαιολογία να υπάρχει, εγώ, με μια όμορφη και καθαρά ιταλική λέξη, την έχω ακριβώς βαφτίσει: Μιλανέζικη "Scapigliatura"

— Cletto Arrighi,

Άλλοι σημαντικοί εκφραστές του κινήματος ''Scapigliatura'' ήταν  οι Φραντσέσκο Φιλιπίνι, Βιτόριο Ιμπριάνι, Τζιοβάνι Καμεράνα, Ιτζίνιο Ούγκο Ταρκέτι, Κάρλο Ντόσι, Αρρίγκο Μπόιτο, Τζουζέπι Αμιζάνι, Αντόνιο Γκισλανζόνι , και ο Εμίλιο Πράγκα; κοντά στη "Scapigliatura" σε κάποιο βαθμό ήταν επίσης  οι Ολίντο Γκουερίνι, και Μάριο Ραπισάρντι * στον τομέα της τέχνης, ο γλύπτης Τζουζέπε Γκράντι και οι ζωγράφοι Τρανκουίλο Κρεμόνα, Μοζέ Μπιάνκι, Ντανιέλε Ραντσόνι. Στον τομέα της μουσικής ο ίδιος ο Μπόιτο (που ήταν συνθέτης και λιμπρετίστας), Φράνκο Φάτσιο, Αλφρέντο Καταλάνι και Αμίλκαρε Πονκιέλλι. Επίσης, ο Τζάκομο Πουτσίνι έκανε τα πρώτα του βήματα στον κόσμο της Scapigliatura. Πολιτικά απέρριπταν τα κυρίαρχα μοντέλα, ή, τουλάχιστον, αναγνωρίζοντας τα στην  ακραία ιστορική αριστερά του Φελίτσε Καβαλόττι, ποιητή και πολιτικού,  ήδη  δημοσιογράφου της Gazzettino rosa και  φωνής του "Scapigliatura" στην πολιτική.

Η θέση της "Scapigliatura" στην πολιτιστική ιστορία του δέκατου ένατου αιώνα, είναι σαν ένα σταυροδρόμι  πνευματικό, μέσω του οποίου φιλτράρονται τα ρεύματα σκέψης, οι μορφές ξένης λογοτεχνίας και τα λογοτεχνικά θέματα που βοηθούν να ανανεωθεί και να αφαιρέσει την αύρα του επαρχιωτισμού από το πολιτιστικό κλίμα της Ιταλίας, σε αντίθεση με τον κλασικισμό του Καρντούτσι και των ακολούθων του Μαντσόνι . Οι καλλιτέχνες της ''Scapigliatura''  με την λατρεία τους για την αλήθεια, και την προσοχή σε ό, τι είναι παθολογικό και  παραμορφωτικό, και με τον ανελέητο τρόπο τους να αναλύουν  σαν ανατόμοι, εισάγουν στην Ιταλία τη γεύση του εκκολαπτόμενου Νατουραλισμού.

Βιβλιογραφία

• Piero Nardi, Scapigliatura, Zanichelli, Bologna 1924.
• AA.VV., Mostra della scapigliatura: pittura, scultura, letteratura, musica, architettura. Palazzo della Permanente, Milano, maggio-giugno 1966, Società per le Belle Arti ed Esposizione Permanente, Milano 1966.
• AA.VV., Scapigliatura & Fin de Siècle. Libretti d'opera italiani dall'unità al primo Novecento. Scritti per Mario Morini (a cura di Johannes Streicher, Sonia Teramo, Roberta Travaglini), Ismez, Roma 2007. ISBN 888967502-0
• Filippo Bettini, La critica e gli scapigliati, Bologna, Cappelli, 1976.
• Flavio Caroli e Ada Masoero (a cura di), Dalla Scapigliatura al Futurismo (catalogo della mostra tenuta a Milano nel 2001-2002), Milano, Skira, 2001, ISBN 888491126-5
• Dalla Scapigliatura al Futurismo, a cura di Flavio Caroli e Ada Masoero, Skira, 2001.
• Giulio Carnazzi, La scapigliatura, Napoli, Morano, 1989.
• Gianfranco Contini (a cura di), Racconti della scapigliatura piemontese, Milano, Bompiani, 1953 (edd. successive: Torino, Einaudi).
• Giuseppe Farinelli, La Scapigliatura. Profilo storico, protagonisti, documenti, Roma, Carocci, 2003, ISBN 884302618-6
• Giuseppe Farinelli (a cura di), La pubblicistica nel periodo della Scapigliatura : regesto per soggetto dei giornali e delle riviste esistenti a Milano e relativi al primo ventennio dello Stato unitario, 1860-1880, Milano, Istituto propaganda libraria, 1984.
• Alessandro Ferrini, Invito a conoscere la scapigliatura, Mursia, 1988.
• Elio Gioanola, La Scapigliatura: testi e commento, Marietti, 1975.
• Gianni Grana, Le avanguardie letterarie: cultura e politica scienza e arte dalla Scapigliatura alla Neo-Avanguardia attraverso il fascismo, Marzorati, 1986.
• Gaetano Mariani, Storia della scapigliatura, Caltanissetta-Roma, Sciascia, 1971.
• Renzo Negri (a cura di), Il "vegliardo" e gli "Anticristi": studi su Manzoni e la Scapigliatura, Milano, Vita e Pensiero, 1978.
• Tommaso Pomilio, Asimmetrie del Due. Di alcuni motivi scapigliati, Lecce, Manni, 2002, ISBN 888176281-1; e v., dello stesso autore, Scapigliatura spasmodica: presagi di Espressionismo, in "L'illuminista" n. 37-38-39 (2013), numero monografico: L'Espressionismo. Letteratura italiana e altro, a cura di Walter Pedullà, Roma, Ponte Sisto, 2013, ISBN 889588495-7
• Giorgio Leonardi, Milano scapigliata. Luoghi letterari e cronache cittadine, Milano, Meravigli Edizioni, 2015, ISBN 978887955341-4
• Annie-Paule Quinsac, Scapigliatura (catalogo mostra Palazzo Reale, Milano 2009), Venezia, Marsilio, 2009, ISBN 978883179802-0; e v., a cura della stessa, La Scapigliatura, inserto redazionale di "Art e dossier" (ed. Giunti, Milano-Firenze), n. 258, settembre 2009, ISBN 978880906459-1
• Giovanna Rosa, La narrativa degli scapigliati, Bari, Laterza, 1997, ISBN 884205185-3 (nuova edizione: Milano, Unicopli, 2012 ISBN 978886001283-8)
• Roberto Tessari (a cura di), La scapigliatura. Un'avanguardia artistica nella società preindustriale, Torino, Paravia, 1980. La scapigliatura e Angelo Sommaruga. Dalla bohème milanese alla Roma bizantina, (catalogo del Fondo Angelo Sommaruga della Biblioteca di via Senato, mostra tenuta a Milano dal 26 giugno al 22 novembre 2009; curatela: A.P.Quinsac, G.Farinelli, M.Noja), Milano, 2009, ISBN 978889604001-0