Przejdź do zawartości

Srebrnikowate

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł dotyczy roślin. Zobacz też: srebrnikowate – rodzina owadów z rzędu muchówek.
Srebrnikowate
Ilustracja
Protea cynaroides
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

srebrnikopodobne

Rząd

srebrnikowce

Rodzina

srebrnikowate

Nazwa systematyczna
Proteaceae Juss.
Gen. Pl.: 78. 4 Aug 1789
Multimedia w Wikimedia Commons
Hakea laurina
Banksia menziesii

Srebrnikowate (Proteaceae Juss.) – rodzina roślin z rzędu srebrnikowców (Proteales). Należy do niej ok. 1615[2]–1750[3] gatunków zebranych w około 79[3]–80[2] rodzajów. Rośliny te występują głównie na półkuli południowej, z centrami zróżnicowania w Australii i południowej Afryce. Nieliczne rodzaje obecne są na Madagaskarze, w strefie międzyzwrotnikowej Azji, Afryki, Ameryki Południowej i Środkowej[4]. Jedynie w Australii i na sąsiadujących z nią wyspach występują wszyscy przedstawiciele 5 podrodzin wyróżnianych w obrębie srebrnikowatych, a tylko dwie z nich mają przedstawicieli na innych kontynentach[2].

Rośliny z tej rodziny zasiedlają zwykle sawanny i są roślinami drzewiastymi, twardolistnymi, przystosowanymi do susz, wysokich temperatur i często też do pożarów lub wymagających wręcz działania ognia dla otwarcia owoców (np. banksja Banksia). Kwiaty zapylane są przez owady, ptaki i torbacze[4]. Rzadko występuje mykoryza[5]. Często srebrnikowate są bioakumulatorami glinu, a ich korzenie wydzielają kwasy organiczne, co pozwala im korzystać z zasobów fosforu niedostępnych dla innych roślin[6].

Znaczenie użytkowe mają zwłaszcza trzy gatunki z rodzaju makadamia Macadamia, których nasiona zwane „orzechami makadamia” cenione są w przemyśle cukierniczym[4], a olej z nich uzyskiwany także w przemyśle kosmetycznym[3]. Jadalnych nasion dostarczają też inne gatunki tej rodziny m.in. Gevuina avellana, Floydia prealta, Hicksbeachia pinnatifolia, Finschia chloroxantha[3]. Liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, zwłaszcza na obszarach o klimacie śródziemnomorskim. Na kwiaty cięte cenione w bukieciarstwie uprawiane są m.in. banksja, srebrnik Protea, Leucadendron, Leucospermum i Telopea[3]. Cenionego drewna dostarcza m.in. Grevillea robusta, Orites excelsa i Cardwellia sublimis[4].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Leucospermum lineare × cordifolium
Owoce Banksia integrifolia
Pokrój
Krzewy i drzewa o drewnie z szerokimi promieniami drzewnymi i pędach zwykle bruzdowanych[2] wznoszących się lub płożących[3]. Rzadko rośliny mają pędy nadziemne zielne (rodzaj Stirlingia[5]), ale wówczas trwałe, zdrewniałe korzenie[3], często biegnące tuż pod powierzchnią gruntu i tworzące odrosty[4]. Charakterystyczne dla roślin z tej rodziny są korzenie proteoidowe (nie występują tylko w rodzaju Persoonia[5]) – tworzące gęste, nierozgałęziające się korzenie boczne pokryte włośnikami, zamierające po kilku miesiącach[4][3]. Pędy pokryte są charakterystycznymi włoskami tworzonymi przez trzy komórki[3], z których szczytowa jest pojedyncza lub dwudzielna, a u nasady włoska znajduje się zagłębiona w epidermie komórka w kształcie torusa[2][3].
Liście
Zimozielone[5], skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe i okółkowe, pozbawione przylistków, z ogonkami u nasady często zgrubiałymi[3][2]. Blaszka całobrzega lub w różny sposób wcinana, często też kolczasta[2], pojedyncza lub rzadziej złożona[5] – pierzasto pojedynczo lub podwójnie, rzadko złożona dłoniasto[3][2]. Blaszka jest zwykle twarda, skórzasta i pierzasto użyłkowana[3]. U większości przedstawicieli liście właściwe są silnie zredukowane w stosunku do młodocianych[4], czasem zredukowane są do cierni[5]. Aparaty szparkowe są silnie wgłębione, u wielu rodzajów występuje też silne, pilśniowate owłosienie liści[4].
Kwiaty
Podstawowy schemat budowy kwiatów jest jednolity – występuje pojedynczy okółek czterech listków okwiatu, cztery pręciki rozwijają się naprzeciwlegle względem nich (nitki pręcików często są szerokie i przyrośnięte do okwiatu[6]), zalążnia górna (rzadko wpół dolna[3]) powstaje z jednego owocolistka (często o brzegach niezupełnie zrośniętych[6][7]), u jej nasady występuje pierścieniowaty miodnik, czasem wykształcający się w formie czterech gruczołków lub łusek. W zalążni rozwijają się dwa lub więcej zalążków wzdłuż brzegów owocolistka[4][2]. Kwiaty wyrastają w kątach liści lub na szczytach pędów pojedynczo lub zebrane w różnorodne typy kwiatostanów – grona, wiechy, główki, baldachy, wierzchotki – gęste (zazwyczaj[7]) lub luźne, proste lub złożone, często szyszkokształtne[3] i często też kwiaty osadzone są parami[5]. U nasady poszczególnych kwiatów lub ich par występują czasem przysadki pojedyncze lub dwie, kwiaty mają symetrię promienistą, rzadziej słabo grzbiecistą, listki okwiatu pozostają wolne lub w różnym stopniu zrastają się w rurkę[3][7], często mocno wydłużoną[4], są zwykle żywo zabarwione[7]. W kwiatach grzbiecistych jeden z listków okwiatu wznosi się z kierunku osi kwiatu, a pozostałe w różnym stopniu się odwijają[4].
Owoce
Zwykle jednonasienne[7], pękające lub nie, drewniejące lub skórzaste mieszki, niełupki, orzeszki i pestkowce, często tworzące szyszkowate owocostany. Nasiona często są oskrzydlone[3], duże u roślin z rodzaju makadamia[5]. Siewki mają zwykle dwa okazałe liścienie, ale u Persoonia od 3 do 9[5][6].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Protea aurea subsp. potbergensis
Grevilea robusta
Mimetes cucullatus
Conospermum longifolium
Diastella proteoides
Faurea saligna

Rodzina grupuje rośliny o wyraźnie izolowanej pozycji systematycznej i w różnych systemach klasyfikacyjnych włączana jest do własnego (monotypowego) rzędu srebrnikowców Proteales i często nadrzędu srebrnikopodobne Proteanae[4][5]. Analizy molekularne wskazały na powiązanie filogenetyczne tych roślin z lotosowatymi Nelumbonaceae i platanowatymi Platanaceae, przy czym ze względu na znaczące różnice między współczesnymi ich przedstawicielami często utrzymywana jest wysoka ranga taksonomiczna tych grup (np. w systemie Takhtajana z 2009)[5]. W systemach APG łączone są one w jednym rzędzie Proteales (od systemu APG III z 2009 poszerzonego o sabiowate Sabiaceae)[2]. W systemie Ruggiero i in. (2015) rząd Proteales tworzy jeden z 18 nadrzędów okrytonasiennych – srebrnikopodobne Proteanae i obejmuje rodziny zgodnie z systemem APG III (2009)[1].

W obrębie rodziny wiele tradycyjnie wyróżnianych rodzajów wymaga zmian w ujęciu w celu nadania im monofiletycznego charakteru[3]. Rodzina dzielona jest na 5 podrodzin[2][3], czasem 7[5]. Kladem bazalnym w obrębie jest podrodzina Bellendenoideae obejmująca jeden, monotypowy rodzaj Bellendena[2][3].

Rodzina była zróżnicowana i licznie obecna we florze Gondwany, stąd skamieniałości (głównie pyłek) tych roślin znajdowane są w skałach datowanych na kredę we współczesnej Australii, Patagonii i na Półwyspie Antarktycznym[2]. Niektóre współczesne australijskie rodzaje datowane są na ponad 60 milionów lat (np. banksja), podczas gdy rodzaje południowoafrykańskie różnicowały się stosunkowo niedawno[3]. W kontekście współczesnego zasięgu zaskakujące było to, że liczne skamieniałości roślin przypisywane do tej rodziny znajdowane były także na półkuli północnej[4], później znaleziska te zweryfikowane zostały jako reprezentujące rodzaj komptonia Comptonia z woskownicowatych[8].

Pozycja rodziny według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Srebrnikowate tworzą grupę siostrzaną dla platanowatych, wraz z którymi wchodzą w skład rzędu srebrnikowców, stanowiącego jedną ze starszych linii rozwojowych dwuliściennych właściwych[2].

srebrnikowce

sabiowate Sabiaceae




lotosowate Nelumbonaceae





srebrnikowate Proteaceae



platanowate Platanaceae






Podział na podrodziny i rodzaje[2][9]
srebrnikowate

Bellendenoideae




Persoonioideae




Grevilleoideae




Symphionematoideae



Proteoideae






  • Podrodzina Bellendenoideae P.H. Weston
  • Podrodzina Persoonioideae L.A.S. Johnson & B.G. Briggs
    • plemię Placospermeae C.T. White & W.D. Francis
    • plemię Persoonieae Rchb.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-19] (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 225-226. ISBN 978-1842466346.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 418-422. ISBN 83-7079-778-4.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l Armen Takhtajan: Flowering Plants. 978-1-4020-9608-2: Springer, 2009, s. 71-73.
  6. ↑ a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 755, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  7. ↑ a b c d e Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 592-593. ISBN 83-214-1305-6.
  8. ↑ Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 131-132. ISBN 83-7079-778-4.
  9. ↑ Hoot, S.B. & Douglas, A.W. (1998). Phylogeny of the Proteaceae based on atpB and atpB-rbcL intergenic spacer region sequences. Australian Systematic Botany 11. p. 301-320
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Srebrnikowate&oldid=73867623”