Stranding van Haerlem

   Hierdie artikel behoort versmelt te word met Haarlem (skip).
Maak seker om die inhoud te skuif na die bladsy wat reeds aan Wikidata gekoppel is!
Indien altwee gekoppel is, sien hier.

Tafelbaai was reeds lank voor die koms van Jan van Riebeeck ʼn gereelde aandoenplek vir verbyvarende Engelse en Nederlandse skepe. Dat die baai egter nie heeltemal so veilig was met sy wispelturige branding, seestrome en sterk suidoostewind nie, het die bemanning van die Nieuwe Haerlem ondervind toe die skip op 25 Maart 1647 in Tafelbaai gestrand het. Hierdie toevallige stranding en die gebeure wat daarop gevolg het, het by die Here Sewentien in Nederland gelei tot ʼn hernieude belangstelling in die Kaap as 'n moontlike verversingstasie.

Nadat die seeweg na Indië uiteindelik oopgestel is, het Engelse en Nederlandse skepe gereeld in Tafelbaai aangedoen. Daar is selfs ʼn soort poskantoor opgerig wat gedurende die 20e eeu in die omgewing van die huidige Adderleystraat in Kaapstad opgegrawe is. Dit het bestaan uit 'n aantal klippe waarop name en aanwysings uitgebeitel is en posstukke is onder hierdie klippe gelaat vir die bemanning van verbygaande skepe.

Die gedagte om 'n soort kolonie in Tafelbaai te stig, is reeds in 1613 van die Engelse kant geopper en die Nederlanders het dit reeds in 1616 genoem. In 1619 het die Engelse en die Nederlanders onderhandel om 'n gesamentlike fort, of twee aparte forte, in Tafelbaai te bou. Niks het egter daarvan gekom nie en St. Helena is inmiddels as ʼn verversingstasie gebruik.

Die stranding

Op 'n winderige dag in Maart 1647 het die Nederlandse skip, die Nieuwe Haerlem (wat later net as die Haerlem bekend sou staan) as deel van die retoervloot van 1647 Tafelbaai binnegevaar. ʼn Ander skip van die VOC, die Oliphant, het egter reeds voor anker gelê. Albei skepe was op soek na vars water en gereed om 'n geselskap jagters die binneland in te stuur op soek na vars vleis.

Die wind het egter onverwags opgesteek en binne 'n paar uur stormsterkte bereik. Die Oliphant het aan haar ankertoue gebeur, maar die Haerlem het dadelik in die rigting van Bloubergstrand begin dryf. Die bemannings van altwee skepe het probeer keer, maar die Haerlem het nietemin gestrand.

Omdat die Haerlem een van die VOC se sterkste skepe was, is dit nie tydens die stranding verpletter nie. Die bemanning het daarin geslaag om nie net hulself nie, maar ook ʼn groot deel van die vrag aan wal te bring. Hulle het 'n tou tussen die wrak en die strand gespan, ʼn bootjie aan die tou vasgemaak en op die manier nog meer mense en vrag gered. Nog 'n Nederlandse skip van die retoervloot het intussen in Tafelbaai aangekom en die twee Nederlandse skepe het vergeefse pogings aangewend om die Haerlem vlot te maak.

Drie dae na die stranding het twee Engelse skepe ook die baai binnegevaar. Ook hulle bemannings het hand bygesit om te red wat daar nog te redde was. Intussen het vise-admiraal Reijnier van't Zum besluit om met die twee oorblywende Nederlandse skepe te vertrek, terwyl 40 lede van die bemanning van die Haerlem deur die Engelse skepe na St. Helena gebring is. Onderkoopman Leendert Janszen moes met 60 bemanningslede agterbly. Sy opdrag was kort en duidelik: hy moes die hele vrag bymekaarkry en beskerm en bewaak totdat die retoervloot die volgende jaar weer daarlangs sou kom. Sy assistent, Matthys Proot, het ook agtergebly.

Die timmermanne het dadelik opdrag gekry om skuilings te bou, nie net vir die bemanning nie, maar ook vir die kosbare vrag wat nie verlore mog gaan nie. AI die vrag was nog nie van die wrak af nie en Janszen se manne het dae lank hard gewerk. Dit was geen maklike taak nie, en veral die sakke peper het groot probleme veroorsaak. Die soutwater het die peper laat gis en saam met die damp van die smeltende suiker het dit 'n hele paar matrose in die ruim laat flou word.

Die brousel het ook al die rotte en muise laat vrek en dit het die reuk vererger. Uiteindelik was alles egter aan wal en behoorlik toegemaak. Omdat Bloubergstrand nie baie beskut was nie, het Janszen net 'n paar soldate by die vrag laat bly terwyl hy en die res van sy groep na 'n paar riviertjies, presies in die middel van die teenswoordige Kaapstad, verhuis het. Met klippe, klei en takke het hulle 'n behoorlike verskansing gebou om hulle teen die wilde diere en die inboorlinge te beskerm.

Hulle het hierdie fortjie Sandenburg genoem. Hulle het gou reeds met 'n paar redelik vriendelike Strandlopers in aanraking gekom, maar die het geen beeste of vee gehad om aan hulle te verruil nie. Die Nederlanders het die Hottentotte agterdogtig dopgehou. Vreeslike en oordrewe stories oor die volk se astrantheid en mensvretery was in omloop. Vir kos is daar met treknette visgevang en wild geskiet. 'n Paar matrose is ook na Robbeneiland gestuur om pikkewyneiers te gaan haal en het sommer op een dag met 'n vrag van 800 eiers teruggekeer. Aan boord van die Haerlem was daar ook heelwat tuingereedskap en saad en Janszen het sy manne dadelik laat tuinmaak. Dit was ʼn matige herfs en die groente het goed gegroei.

Nadat die ewe agterdogtige Hottentotte hierdie onverwagse Blanke bure vyf maande lank goed dopgehou het. het Harry, hul leier, kom kennis maak. Beeste en skape is geruil en die Kaap was, wat kos betref, 'n ware paradys. So goed het dit met die seevolk gegaan dat toe daar 'n paar maande later ʼn skip vol siekes in die baai anker neergelaat het, kon die bemanning en al die siekes van volop vars groente voorsien word. Die kaptein van die skip het in ʼn latere verslag beweer dat hulle lewens deur hierdie voorrade gered is. Rape, kool, waatlemoene, radyse, uie, knoffel en pampoene het welig gegroei en die verhouding met die Hottentotte was redelik vreedsaam.

Janszen het opgemerk dat ʼn bakleiery net ontstaan het wanneer een van sy manne met geweld van die mense se vee wou afneem. Veral besoekende skepe het hulle hieraan skuldig gemaak. Die storie van die mensvretery het hy vir altyd die nek ingeslaan. Hy en 'n paar van sy manne het selfs besoek afgelê in die Hottentotte se kraal en hulle is vriendelik ontvang. Met verloop van tyd het hulle byna al die Hottentotte op hul name geken en kon hulle selfs 'n paar woorde in Nederlands wissel. Maande het verbygegaan en die seevolk was nie baie tevrede oor hul afsondering nie. In wese was hulle nie tuiniers en boere nie en hulle het sterk na Nederland terugverlang. Janszen het sy hande vol gehad om die orde te handhaaf.

Terugkeer

Net meer as 'n jaar na die stranding van die Haerlem het die retoervloot van twaalf skepe in Maart 1648 onder die bevel van Wollebrant Geleijnssen die Kaap bereik. Vyf van die skepe in die vloot, wat die eiendom van Amsterdam was, moes die bemanning en die lading van die Haerlem aan boord neem.

Aan boord van een van hierdie vyf skepe, die Coninck van Polen, was 'n jong koopman genaamd Jan van Riebeeck. Hy is teruggeroep na Nederland. Van Riebeeck was ʼn knap en wakker man en hy het die tydelike nedersettinkie goed bekyk. Hy het gesien hoe Geleijnssen se matrose moeilikheid met die Hottentotte ervaar het. Hy het die fort en die groentetuine gaan bekyk en ure lank met Janszen en Proot gesels. Die vloot het agttien dae lank in die baai vertoef. Daar word beweer dat die gesprek tydens die terugtog dikwels oor die VOC se verversingsprobleme gegaan het. Gewoonlik het die skepe St. Helena aangedoen vir vars voorrade, maar 'n onverskillige bemanning het 'n paar jaar tevore ʼn klompie honde op die eiland losgelaat.

Hulle het aangeteel en die varkbevolking, die skepe se vars vleisvoorraad, begin uitroei. St. Helena het toe as verversingspos vinnig agteruitgegaan en daar moes iewers anders 'n nuwe een gestig word. Terug in Nederland het Janszen en Proot op versoek van die VOC ʼn volledige verslag oor Tafelbaai se geskiktheid as terrein vir 'n VOC-pos ingelewer. Die "Remonstrantie" van Janszen en Proot is gedagteken 26 Julie 1649 en dit bevat sterk en positiewe aanbevelings oor die Kaap as 'n moontlike verversingspos.

Volgens hulle was die weer goed, daar was volop water, die grond was vrugbaar en die Hottentotte vriendelik. Op grond van hierdie verslag het die Here Sewentien reeds in 1650 in beginsel besluit dat 'n verversingspos aan die Kaap gestig moes word. Matthys Proot is in 1651 genader om as kommandeur van hierdie pos op te tree, maar hy het dit nie aanvaar nie. Jan van Riebeeck het sy dienste aangebied as kommandeur en die Here Sewentien het hom om kommentaar genader op die "Remonstrantie" van Janszen en Proot. Van Riebeeck het ook die Kaap geskik gevind, maar hy was onseker oor die vriendelikheid van die Hottentotte. Hy het gemeen dat daar eers 'n sterk fort gebou sou moes word.

Na samesprekings tussen hom en die Here Sewentien in Junie 1651 is daar besluit dat Jan van Riebeeck as "Opperhoofd" van die beoogde verversingspos aan die Kaap aangestel sal word. Nog ʼn fortjie en 'n klein garnisoen van sowat 'n honderd man is in die vooruitsig gestel. Van 'n volksplanting was daar geen sprake nie, en Jan van Riebeeck se vertrek in Desember 1651 was nie 'n gebeurtenis wat baie belangstelling in Nederland of in die res van Europa gewek het nie.

Verwysings

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409508 band