Streamliner (spoorwegen Verenigde Staten)

Streamliner is een serie spoorwegrijtuigen met een 'gestroomlijnd' ontwerp voor langeafstandstreinen in Noord-Amerika. Ook in Europa heeft soortgelijk materieel gereden. In Nederland werden deze treinen stroomlijnmaterieel genoemd.

Het begrip streamliner staat in algemene zin voor een voertuig dat door de vorm een verminderde luchtweerstand heeft en daardoor hogere snelheden kan bereiken. In Europa is door de diverse spoorwegmaatschappijen vanaf 1930 stroomlijnmaterieel op de rails gebracht en ook de spoorwegen in de Verenigde Staten wilden de snelheid van de treinen opvoeren. De gestroomlijnde treinen werden een symbool van technische vooruitgang, het begrip Streamline Design ontstond, een vormgevingsprincipe dat breed werd toegepast.

Treinstellen

Op 12 februari 1934 ging de M-10000 als eerste streamliner in de Verenigde Staten rijden voor de Union Pacific Railroad. Dit treinstel was door Pullman standard gebouwd van aluminium. Concurrent Budd bouwde de Pioneer Zephyr voor de Chicago, Burlington and Quincy Railroad. Deze tweede streamliner was gebouwd van roestvast staal met de kenmerkende geribbelde buitenkant. De trein kwam op 11 november 1934 in de dienstregeling en was ook operationeel een succes. Budd had een methode ontwikkeld voor het klinken van roestvast staal die later ook bij de bouw van rijtuigen zou worden toegepast. In 1936 bouwde Budd het prototype van een lichtgewicht streamliner-rijtuig van geklonken roestvaststaal voor Santa Fe en kreeg de Franse fabrikant Carel et Fouché de Europese licentie voor dit procedé die dit vanaf 1950 gebruikte voor de Inox-rijtuigen. Na het prototype volgde een bestelling voor negen rijtuigen, gevolgd door een bestelling van 104 rijtuigen voor de Super Chief de nieuwe trein van Santa Fe af te leveren in 1937. De Missouri & Pacific Railroad bestelde eveneens streamliner-rijtuigen voor haar Colorado Eagle. De Tweede Wereldoorlog maakte echter voorlopig een eind aan de ontwikkeling van personentreinen en nadat de Verenigde Staten er zelf bij betrokken raakten werd de trein van Union Pacific in 1942 gesloopt om het aluminium in de vliegtuigindustrie te gebruiken. De rijtuigen voor Missouri & Pacific werden tussen maart en juni 1942 toch nog afgebouwd waarna werd overgestapt op oorlogsproductie. In 1944 bezocht de Spaanse uitvinder Goicoechea de Verenigde Staten op zoek naar een fabrikant voor zijn uitvinding de Talgo. De derde Amerikaanse fabrikant van rollend materieel, American Car and Foundry Company, toonde begin 1945 belangstelling voor het ontwerp. De lichtgewichtconstructie was veelbelovend en ACF kon de methode van Budd toepassen in deze trein. Op 8 december 1945 werd het contract met Goicoechea getekend en begon ACF met de bouw van drie treinen, twee voor Spanje en een voor demonstratie- en proefritten in de Verenigde Staten. ACF zag nog wel kans om diverse treinen aan Amerikaanse maatschappijen te verkopen, maar de grote maatschappijen kozen vrijwel allemaal voor losse rijtuigen.

Getrokken treinen

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog kwam de modernisering weer op gang. Voor de nieuwe lange-afstandstreinen werd teruggegrepen op de lichtgewicht roestvaststalen bovenbouw van de Pioneer Zephyr. Om de capaciteit flexibel te houden werd gekozen voor losse rijtuigen en niet voor treinstellen, zoals de eerste twee streamliners en de Talgo. New York Central bestelde 112 rijtuigen in 1945 en de CZ-groep (CB&Q, Denver & Rio Grande Western en Western Pacific) bestelde in oktober 1945 60 rijtuigen voor hun California Zephyr. Begin 1946 verhoogden ze de bestelling met 6 rijtuigen en bestelde de Pennsylvania Railroad 1 slaaprijtuig voor haar aandeel in de California Zephyr. In 1947 bestelde New York Central nog eens 127 rijtuigen. Union Pacific bestelde de Pacific series, 50 slaaprijtuigen type 10/6 die in 1950 werden geleverd. De "CZ-groep" liet in 1950 en 1952 nog 6 eerste klas slaaprijtuigen (type 6/5) en 4 reserverijtuigen bouwen. De Pennsylvania Railroad bestelde in 1951 voor haar treinen langs de oostkust, Senator en Congressional, 64 rijtuigen. De grootste order kwam echter in 1954 uit Canada toen de Canadian Pacific 18 stammen, totaal 173 rijtuigen, bestelde voor de Canadian. Daarnaast bestelden ook Seaboard Air Line, Chesapeake & Ohio Railroad, Southern Railway, Norfolk & Western Railroad, Southern Pacific en New York, New Haven and Hartford ieder een aantal stammen. In 1959 werd het Duplexrijtuig aan het assortiment toegevoegd. Deze rijtuigen werden allemaal gebouwd door Budd. Na 1950 werden ook rijtuigen gebouwd door Pullman standard en ACF, echter zonder de geribbelde buitenkant. De fabrikanten bouwden de streamliners in twaalf varianten:

RPO (postkantoor/postbehandeling US-Mail)
Bagage
Diner (restauratierijtuig)
Vista Dome (uitzichtsrijtuig)
Vista Dome/staff (uitzichtsrijtuig met personeelsruimte)
Observation (sluitrijtuig met lounge en bar)
Dome observation (combinatie van Vista Dome en Observation)
Coach (salonrijtuig)
Sleeper 10/6 (slaaprijtuig met 10 eenpersoonscoupés en 3 coupés voor twee personen)
Sleeper 6/5 (1e klas slaaprijtuig met 6 twee persoonscoupés, waarvan 5 gecombineerd met zitkamer)
Roumette (slaaprijtuig met 16 slaapplaatsen met middengang)
Duplex (ligrijtuig)

De eerste met Vista Dome uitgeruste trein, de California Zephyr, kwam op 19 maart 1949 in dienst.

Maatschappij	Trein	Eerste streamlinerijtuig
Atlantic Coast Line	Champion	1957
Baltimore and Ohio	Columbian	1949
Burlington Route	California Zephyr	1949
Canadian National	Super Continental	1955
Canadian Pacific	The Canadian	1955
Great Northern	Empire Builder	1955
L & N	Gulf Wind	1949
Missouri Pacific	Texas Eagle	1942
New York Central	20th Century Limited	1959
Northern Pacific	North Coast Limited	1959
Pennsylvania Railroad	California Zephyr	1949
Rio Grande	California Zephyr	1949
Santa Fe	Super Chief	1938
Seaboard	Gulf Wind	1949
Southern Pacific	Coast Daylight	1955
Western Pacific	California Zephyr	1949
Union Pacific Railroad	City of Portland	1950
	City of San Francisco	1950
	City of Los Angeles	1950

In 1971 werd Amtrak opgericht en de 1200 streamliners van de Amerikaanse maatschappijen werden als heritage-fleet ingebracht in Amtrak. Na een grondige opknapbeurt bleven ze bij Amtrak tot in de jaren 80 van de twintigste eeuw in dienst. De Canadezen fuseerden in 1978 de reizigersdiensten van de twee maatschappijen tot VIA Rail; hun streamliners zijn nog altijd in gebruik.

Bronnen, noten en/of referenties

G.L.S. Willemse, Amerikaanse Treinen, Alkmaar 1965
T.L. Hameeteman, De spoorwegen van de United States en Canada, Bussum 1966
NHRS Bulletin, jaargang 2006, zomernummer
M. Galán Eruste, De un sueño a la alta velocidad, Las Matas 2010