Edukira joan

Aktualismo

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Uniformitarismo» orritik birbideratua)

Zientziaren filosofian, aktualismoa edo uniformismoa, gaur egungo behaketa zientifikoetan eragiten duten lege eta prozesu naturalek unibertsoan beti iraganean jardun eta unibertso osoan aplikatzen direlako ustea da[1]. Zientzia sostengatzen duten printzipio metafisikoen aldagabetasunaz ari da, hala nola kausa eta efektuaren konstantzia espazio-denboran zehar[2], baina lege fisikoen aldagabetasun espazial eta denborazkoa deskribatzeko ere erabili izan da[3]. Nahiz eta postulatua ezin den egiaztatu metodo zientifikoa erabiliz, aktualismoa zientziaren ia arlo guztietako lehen printzipio giltzarria izan da[4].

Geologian, aktualismoa kontzeptu gradualista hau sartu du: "Oraina iraganaren gakoa da", gertaera geologikoak beti egin duten erritmo berean gertatzen direla gaur egun, nahiz eta geologo moderno askok jada ez duten gradualismo zorrotzik. William Whewellek sortua, jatorrian, britainiar naturalistek katastrofismoarekin kontrastean proposatu zuten XVIII. mendearen amaieran[5], James Hutton geologoaren lanarekin hasiz bere liburu ugarietan, horien artean Theory of the Earth (Lurraren teoria)[6]. Huttonen lana, beranduago, John Playfair zientzialariak findu zuen, eta Charles Lyell geologoak, Principles of Geology lanean ospetsu egin zuen 1830ean[7]. Gaur egun, Lurraren historia prozesu geldo eta mailakatu bat izan zela uste da, noizbehinkako gertaera natural katastrofikoek puntuatua.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XVIII. mendea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Abraham Gottlob Wernerrek (1749-1817) neptunismoa proposatu zuen, zeinaren arabera estratuek desagertzen ari ziren itsasoetan prezipitatutako mineralak diren, eta horrela sortuko lirateke arroka asko, granitoak barne. 1785ean, James Huttonek kontrako ziklo infinitua proposatu zuen, automantendua, historia naturalean oinarritua eta ez Bibliako kontakizunean[8][9].

« Gaur egungo lurraren zati solidoak, oro har, itsasoko produkzioek eta orain itsasertzean dauden antzeko beste material batzuek osatzen dituzte. Beraz, arrazoi bat dago ondorioztatzeko:
1. atseden hartzen dugun lurra ez dela sinplea eta originala, konposatua baizik, eta bigarren mailako kausen ekintzek osatu duela.
2. gaur egungo lurraren aurretik, itsasoz eta lurrez osatutako mundu batek iraun zuen, non mareak eta korronteak baitzeuden, eta orain gertatzen den bezala, eragiketak egiten ziren itsasoaren hondoan. Eta
Azkenik, gaur egungo lurra ozeanoaren hondoan eratzen ari zen bitartean, antzinako lurrak landareak eta animaliak zituen; itsasoan, behintzat, animaliak bizi ziren, egungoaren antzera.

Hori dela eta, ondoriozta dezakegu gure lurraren zatirik handiena, osotasuna ez bada, eragiketa naturalek eragin zutela globoan; baina lur hori gorputz iraunkor bihurtzeko, uren eragiketei aurre eginez, bi gauza behar izan zirela;

1. material solteen edo inkoherenteen bildumez osatutako masak finkatzea;
2. Masa finkatu horiek itsasoaren hondotik (non elkartu ziren) itsasoaren mailaren bila dabiltzan estazioetaraino igotzea.
 »


Sicarr Pointeko diskonformitatea. Greywacke bertikalen gainean hareharri gorri ia lauak daude.

Huttonek, orduan, ziklo errepikatuak gertatu behar zirela erakusten zuten frogak bilatu zituen. Ziklo horietako bakoitzak eskatzen zuen itsas hondoan jalkitzea, arrokak okertzea eta higadutzea eta, ondoren, itsaspeko desplazamendua berriro, geruza berriak sar zitezen. Glen Tilten, Cairngorm mendietan, eskisto metamorfikoetan sartzen zen granitoa aurkitu zuen, eta horrek adierazten zion ustezko arroka primigenioa urtuta zegoela estratuak eratu ondoren[10]. Neptunistek interpretatutako diskordantzia angeluarrei buruz irakurri zuen, eta Jedburghen horrelako diskordantzia bat aurkitu zuen, non itsaslabarraren beheko geruzetako greywacke-geruzak ia bertikalki okertu baitziren plano laua osatzeko, antzinako hareharri gorriko geruza horizontalen azpian[11]. 1788ko udaberrian, itsasontziz bidaia egin zuen Berwickshireko kostaldean, John Playfair eta Sir James Hall geologoarekin, eta Siccar Pointen sekuentzia bera erakusten zuen diskordantzia nabarmen bat aurkitu zuen[12]. Playfairrek geroago gogoratu zuen "garunak zorabiatu egiten zela zirudien, denboraren amildegian hain urrun begiratzean"[13], eta Huttonek 1788ko txosten bat amaitu zuen, Edinburgoko Royal Societyn aurkeztu zuena, geroago liburu gisa berridatzia, esaldi honekin: "ez dugu aurkitzen hasiera baten aztarnarik, amaiera baten ikuspegirik"[14].

Bai Playfairrek bai Hallek beren liburuak idatzi zituzten teoriari buruz, eta hamarkada luzez jarraitu zuen eztabaida bizia Huttonen eta neptunisten aldekoen artean. Georges Cuvierren 1790eko hamarkadako lan paleontologikoek, iraungitzearen errealitatea ezarri zutenek, tokiko hondamendiek azaltzen zuten, eta horien ondoren beste espezie finko batzuek kaltetutako eremuak birpopulatzen zituzten. Britainia Handian, geologoek ideia hori "uholdearen teoriara" egokitu zuten. Teoria horrek proposatzen zuen mundua behin eta berriz suntsitzea eta ingurune aldatu batera egokitutako espezie finko berriak sortzea, eta, hasieran, hondamendi berriena Bibliako uholde gisa identifikatzen zuen[15].

XIX. mendea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1830 eta 1833 artean, Charles Lyellen Principles of Geology lana argitaratu zen zenbait liburukitan. Lanaren azpititulua hau zen: "Lurraren azaleko aldaketa zaharrak azaltzeko ahalegina, gaur egun eragiten duten kausen arabera". Azalpenak geologiaren fundazio-testuan lanean hasi aurretik zuzenean egindako landa-azterketetan oinarritu zituen, eta Huttonen ideia garatu zuen: Lurra, bere osotasunean, gaur egun lanean jarraitzen duten indar motelek modelatu zutela, oso denbora luzean jardunez. Ideia horretarako uniformitarianismoa eta kontrako ikuspegirako katastrofismoa terminoak sortu zituen William Whewellek Lyellen liburuaren aipamen batean. Geologia-printzipioak izan zen XIX. mendearen erdialdeko geologia-lanik esanguratsuena.

Lyellen aktualismoa elkarri lotutako lau proposizioren batura da, ez ideia bakarra:

  1. Legearen aktualismoa edo uniformitatea: naturaren legeak konstanteak dira denboran eta espazioan.
  2. Metodologiaren aktualismoa edo uniformitatea: iragan geologikoa azaltzeko hipotesirik egokiena gaur egungoekin analogiak egitea da.
  3. Motaren aktualismoa edo uniformitatea: iraganeko eta gaur egungo kausak mota berberekoak dira, energia berbera dute, eta efektu berbera eragiten dute.
  4. Graduaren aktualismoa edo uniformitatea: zirkunstantzia geologikoak berdin mantendu dira denboran zehar.

Lau enuntziatuek antzekoak ematen duten arren, ez dira elkarrekiko dependenteak, eta ez dira modu berberean inferitzen[16].

Stephen Jay Gouldek Lyellen proposizioak azaldu zituen Time's Arrow, Time's Cycle lanean (1987)[17], esanez Lyellek bi proposizio mota egin zituela, bakoitza bi hipotesirekin osatuz. Bi hipotesi substantiboak dira, eta beste biak metodologikoak.

Hipotesi metodologikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zientzialari eta geologo gehienek egiazkotzat hartzen dituzte ondoren azaltzen diren bi kasu metodologikoak. Gouldek dio proposamen filosofiko horiek onartu egin behar direla zientzia egiten duen zientzialari gisa jardun ahal izateko. "Ezin da arroka-azaleratze batera joan, eta naturaren legeen iraunkortasuna edo prozesu ezezagunen funtzionamendua behatu. Alderantziz funtzionatzen du". Lehenik eta behin, onartu proposamen horiek, eta "gero azaleramendura zoaz"[18].

Legeen uniformetasuna denboran eta espazioan
Lege naturalak etengabeak dira espazioan eta denboran zehar[19]. Legearen uniformetasunaren axioma beharrezkoa da zientzialariek iragan behaezinera estrapolatu ahal izateko (inferentzia induktiboaren bidez). Lege naturalen iraunkortasuna iraganaren azterketan oinarritu behar da; bestela, ezin dugu zentzuz aztertu[20][21][19].
Prozesuaren uniformetasuna denboran eta espazioan
prozesu naturalak konstanteak dira denboran eta espazioan. Nahiz eta legeen uniformetasunaren antzekoa izan, bigarren kasu hori, a priori, zientzialari gehienek partekatzen dutena, kausa geologikoei dagokie, ez lege fisiko-kimikoei[22]. Iragana denboran eta espazioan gaur egun jarduten duten prozesuen arabera azaldu behar da, arrazoi onik gabeko prozesu esoteriko edo ezezagunak asmatu ordez[18], Ockhamen labana edo parsimonia ere esaten zaiona[23].

Hipotesi substantiboak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakoneko hipotesiak eztabaidagarriak dira, eta, kasu batzuetan, gutxi batzuek onartzen dituzte[17]. Hipotesi horiek egiazkoak edo faltsuak dira oinarri enpirikoen gainean, behaketa zientifikoaren eta datu esperimentalen errepikapenaren bidez. Hori ez dator bat aurreko bi hipotesi filosofikoekin, prezientifikoak baitira, eta, beraz, ezin baitira egiaztatu edo faltsatu modu zientifiko batean[18].

Erritmoaren uniformetasuna denboran eta espazioan
aldaketa motela, etengabea eta mailakatua izan ohi da. Erritmoaren uniformetasuna (edo gradualismoa) da jende gehienak (geologoak barne) pentsatzen duena "uniformitarianismo" hitza entzuten duenean, hipotesi hori definizio osoarekin nahastuz. Oraindik 1990ean, Lemonek, estratigrafiari buruzko testuliburuan, hauxe zioen: "Lurraren historiaren ikuspegi uniformitaristak zioen prozesu geologiko guztiak modu jarraituan eta erritmo motelean datozela."[24]
Huttonen ikuspuntua azaldu zuen Gouldek erritmoaren uniformetasunari buruz; mendikateak edo arroila handiak denbora luzez pilatutako aldaketa ia nabarien metaketaren bidez eraikitzen dira. Gertaera garrantzitsu batzuk ematen dira, hala nola uholdeak, lurrikarak eta erupzioak. Baina hondamendi horiek bertakoak baino ez dira. Ez ziren iraganean gehiagotan gertatu eta etorkizunean ez dira gaur egun baino maizago gertatuko. Bereziki, Lurra osoa ez da inoiz aldi berean konbultsionatzen[25].
Denboraren eta espazioaren bidez egoera uniformea izatea
aldaketa modu uniformean banatzen da espazioan eta denboran[26]. Egoera-uniformetasunaren hipotesiak esan nahi du gure Lurraren historian zehar ez dagoela aurrerapenik ezinbestean. Planetak orain duen itxura eta portaera izan ditu ia beti. Aldaketa jarraitua da, baina ez du inora eramaten. Lurra orekan dago: egoera egonkor dinamikoa.

XX. mendea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Stephen Jay Goulden lehen artikulu zientifikoa, "Beharrezkoa al da uniformitarianismoa?" (1965)[27], lau kasu horiek bitara murrizten zituen. Lehena baztertu egin zuen, lege naturalen aldaezintasuna, espazioari eta denborari dagokienez, eztabaidagai ez zela uste baitzuen. Hirugarrena baztertu egin zuen (erritmoaren uniformetasuna), ikerketa zientifikoaren muga justifikatu gabea zela uste baitzuen, iraganeko erritmoak eta baldintza geologikoak oraingoekin lotzen baititu. Beraz, Lyellen uniformitarianismoa ez zen beharrezkotzat jo.

Uniformitarismoa katastrofismoarekin kontrajarrita proposatu zen. Teoria horrek dioenez, iragan urruna "ekintza paroxistiko eta katastrofikoko garaiak izan ziren, lasaitasun konparatiboko aldien artean tartekatuak". Bereziki XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, geologo gehienek interpretazio hori landu zuten, hau da, hondamenezko gertaerak ez zirela garrantzitsuak garai geologikoan; horren adibide garbi bat Scablandsen sorrera zen, Missoula glaziazioaren ostean sortutako uholdeen ondorioz. Eztabaida horren eta beste batzuen emaitza garrantzitsu bat izan zen argitzea ezen, nahiz eta denbora geologikoan printzipio berak izan, giza denborazko eskalan ohikoak ez diren gertaera katastrofikoek ondorio garrantzitsuak izan ditzaketela historia geologikoan[28]. Derek Agerrek adierazi zuenez, "geologoek ez dute ukatzen uniformitarianismoa bere benetako zentzuan, hau da, gaur egun martxan dauden prozesuen bidez iragana interpretatzea, baldin eta aldizkako hondamendia prozesu horietako bat dela gogoratzen badugu. Aldizkako hondamendi horiek orain arte baino gehiago agertzen dira erregistro estratigrafikoan"[29].

Charles Lyellek berak ere uste zuen prozesu geologiko arruntek Niagarako ur-jauziak ibaian gora Erie lakuraino eramatea ekarriko zutela 10.000 urteko epean, eta horrek Ipar Amerikako zati handi baten uholde katastrofikoa eragingo zuela.

Geologo modernoek ez dute uniformitarianismoa aplikatzen Lyellek bezala. Galdetzen dute ea prozesuen erritmoak uniformeak izan ziren denboran zehar, eta geologiaren historian neurtutako balioak bakarrik onartu behar diren[30]. Baliteke oraina iraganeko sarraila sakonean sartzeko bezain luzea ez izatea[31]. Prozesu geologikoak iraganean erritmo desberdinetan egon dira aktibo, eta gizakiek ez dute hauteman. "Ospearen poderioz, erritmoen uniformetasunaren ideiak gaur egun arte iraun du. Mende bat baino gehiagoan, axioma eta hipotesia nahasten dituen Lyellen erretorika aldatu gabe jaitsi da. Geologo askok uste dute metodologia egokiak a priori aldaketa gradualarekin konpromisoa hartzen duela, eta eskala handiko fenomenoak azaltzeko lehentasuna dutela, hala nola aldaketa ñimiño ugari uztartzea"[32].

Gaur egungo adostasunaren arabera, Lurraren historia prozesu motela eta mailakatua da, Lurra eta bertako biztanleak kaltetu dituzten noizbehinkako gertaera katastrofiko naturalez zipriztindua[33]. Praktikan, Lyellen bat-egitetik edo nahastetik bi kasu filosofikoetara murrizten da. Horri aktualismo geologikoaren printzipioa ere esaten zaio, iraganeko ekintza geologiko oro bertan zegoen ekintza geologiko oro bezalakoa izan zela dioena. Aktualismoaren printzipioa paleoekologiaren giltzarria da[34].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) Gould, S. J.. (1965-03-01). «Is uniformitarianism necessary?» American Journal of Science 263 (3): 223–228.  doi:10.2475/ajs.263.3.223. ISSN 0002-9599. (Noiz kontsultatua: 2017-10-10).
  2. ↑ Gordon, B. L. (2013). «In Defense of Uniformitarianism». Perspectives on Science and Christian Faith 65: 79-86.
  3. ↑ Strahler, Arthur N. (Arthur Newell), 1918-2002.. (1999). Science and earth history : the evolution/creation controversy. Prometheus Books ISBN 1-57392-717-1. PMC 42647022. (Noiz kontsultatua: 2020-12-14).
  4. ↑ Hecht, Max K.. (1970). Essays in Evolution and Genetics in Honor of Theodosius Dobzhansky : a Supplement to Evolutionary Biology. Springer US ISBN 978-1-4615-9585-4. PMC 840287367. (Noiz kontsultatua: 2020-12-14).
  5. ↑ «10(c) Concept of Uniformitarianism» www.physicalgeography.net (Noiz kontsultatua: 2020-12-14).
  6. ↑ «James Hutton’s Theory of the Earth..., 1785 | Royal College of Physicians of Edinburgh» www.rcpe.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2020-12-14).
  7. ↑ (Ingelesez) «Was Darwin the first person to present evidence that organisms have evolved and an explanation for how evolution happens? I can't remember the answer... - eNotes.com» eNotes (Noiz kontsultatua: 2020-12-14).
  8. ↑ Bowler 2003, 57–62 orr. .
  9. ↑ «Hutton's Abstract» web.archive.org 2008-09-07 (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  10. ↑ «Glimpses into the abyss of time Spectator, The - Find Articles» web.archive.org 2007-11-01 (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  11. ↑ «Sightseeing In & Around Jedburgh» web.archive.org 2009-07-29 (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  12. ↑ «Edinburgh and West Lothian - Hutton's Unconformity» web.archive.org 2015-09-24 (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  13. ↑ «Natural History: Hutton's Unconformity - James Hutton's ideas about geology - Brief Article» web.archive.org 2005-01-07 (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  14. ↑ (Ingelesez) Thomson, Keith. (2001). «Vestiges of James Hutton» American Scientist 89 (3): 212.  doi:10.1511/2001.3.212. ISSN 0003-0996. (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  15. ↑ Bowler 2003, 111–117 orr. .
  16. ↑ Cahan, David, ed. (2003). From natural philosophy to the sciences: writing the history of nineteenth-century science. Univ. of Chicago Press ISBN 978-0-226-08928-7. (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  17. ↑ a b Gould 1987, 118 orr. .
  18. ↑ a b c Gould 1987, 120 orr. .
  19. ↑ a b Gould 1987, 119 orr. .
  20. ↑ Gould 1965, 223-228 orr. .
  21. ↑ Simpson 1963, 24–48 orr. .
  22. ↑ Gould 1984, 11 orr. .
  23. ↑ Hooykaas 1963, 38 orr. .
  24. ↑ Lemon, Roy R.. (1990). Principles of stratigraphy. Merrill Publishing Company ISBN 978-0-675-20537-5. (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  25. ↑ Gould 1987, 120-121 orr. .
  26. ↑ Gould 1987, 123 orr. .
  27. ↑ Gould, S. J. 1965. Is uniformitarianism necessary? American Journal of Science 263: 223 - 228.
  28. ↑ (Ingelesez) Allen, John Eliot; Burns, Marjorie; Burns, Scott. (2009-11-01). Cataclysms on the Columbia: The Great Missoula Floods. (Second Edition, Revised. argitaraldia) Ooligan Press ISBN 978-1-932010-31-2. (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  29. ↑ Ager, Derek Victor. (1993). The nature of the stratigraphical record. (3rd ed. argitaraldia) J. Wiley & sons ISBN 978-0-471-93808-8. (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  30. ↑ (Ingelesez) Smith, Gary Allen; Pun, Aurora. (2010). How Does Earth Work?: Physical Geology and the Process of Science. Pearson Prentice Hall ISBN 978-0-13-600368-7. (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  31. ↑ Ager, Derek Victor. (1993). The nature of the stratigraphical record. (3rd ed. argitaraldia) J. Wiley & sons ISBN 978-0-471-93808-8. (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  32. ↑ Gould 1987, 174 orr. .
  33. ↑ «uniformitarianism. The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001-05» web.archive.org 2006-06-24 (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).
  34. ↑ (Ingelesez) Forster, Geoffrey P.. (2010-12-15). Half Life: Extending the Effective Lifespan of the Corporation through Strategic Management of Industry Diversification, Globalization, Mergers, and Acquisitions. APAC Press (Noiz kontsultatua: 2023-12-03).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Aktualismo&oldid=9553675"(e)tik eskuratuta