Područje Vojnog zapovednika Srbije
| Status: | Okupatorska uprava Srbije pod nemačkom okupacijom |
| Period: | 19. april 1941.[1] — 20. oktobar 1944. |
| Sedište: | Beograd |
Vojna uprava u Srbiji (nemački: Militärverwaltung in Serbien) je naziv za nemačku vojnu upravu u Drugom svetskom ratu na teritoriji okupirane Nedićeve Srbije (deo okupirane Kraljevine Jugoslavije), nazivane još i Područje Vojnog zapovednika Srbije (nemački: Gebiet des Militärbefehlshabers Serbien) odnosno „Područje Vojnog zapovednika u Srbiji" (nemački: Gebiet des Militärbefehlshabers in Serbien[2]).
Vojna uprava u Srbiji obrazovana je već 19. aprila 1941,[1] da bi okupirana Srbija bila oslobođena nakon bitke za Srbiju 1944. godine.
U aprilu 1941. Nemačka i njene saveznice su napale i okupirale Jugoslaviju. Kraljevina Jugoslavija je podeljena: periferne delove jugoslovenske teritorije su okupirali i anektirali njeni osovinski susedi: Nemačka, Mađarska, Bugarska i Italija. Nemci i Italijani su osmislili i podržali osnivanje nove marionetske države, Nezavisne Države Hrvatske (NDH), koja je uključivala veći deo teritorije predratne Banovine Hrvatske uz dodatak područja današnje Bosne i Hercegovine i srpskog dela Srema. Iako formalno proglašena nezavisnom, NDH je ostala pod okupacijom nemačkih i italijanskih trupa. Severni delovi današnje Slovenije koje je anektirala Nemačka podeljeni su u administrativne oblasti koje su stavljene pod upravu gaulajtera Austrije.[3] Italija je neke delove okupirane Jugoslavije anektirala direktno, dok je druge uključila u sastav svojih protektorata Crne Gore i Albanije.
Ostatak teritorije podeljene Jugoslavije je ušao u sastav Srbije, koja je obuhvatala veći deo područja kasnije poznatog kao Centralna Srbija, sever Kosova (oko Kosovske Mitrovice) i Banat. Srbija je stavljena pod nemačku okupaciju[4] i vojnu administraciju.[5]
Nemci su smatrali da je uspostavom okupacije Jugoslavija likvidirana kao država i da su umesto nje u državno-pravnom smislu formirane tri nove države, Hrvatska, Srbija i Crna Gora, iako ova poslednja nije smatrana posebnom zemljom, već protektoratom u sastavu Italije. Prema navodu objavljenom u listu "Službene novine" od 15. septembra 1942. godine, "na dan 22. jula 1942. potpisan je u Berlinu Sporazum o imovinsko-pravnom razdvajanju bivše jugoslavenske države“. Prema ovom sporazumu, "sva državna imovina bivše Kraljevine Jugoslavije i njenih banovina, koja se na dan 15. aprila 1941. nalazila na području koje je konačno pripalo jednoj od država-sticateljki, postala je od toga dana vlasništvo ove države-sticateljke. Države-sticateljke u smislu ovog Sporazuma su: Nemački Rajh, Italija (uključivo Albanija i Crna Gora), Mađarska, Bugarska, Hrvatska i Srbija."[6] Ovakva državno-pravna promena nije bila priznata od strane Saveznika, koji su smatrali da Jugoslavija državno-pravno i dalje postoji i koji su priznavali autoritet Jugoslovenske vlade u izgnanstvu.
Još pre kapitulacije Jugoslavije, Vrhovna komanda Kopnene vojske je izdala proglas stanovništvu pod nemačkom okupacijom[7], objašnjavajući zakone koji će se primenjivati na svoj teritoriji koju su okupirali Nemci. Kada su se Nemci povukli sa jugoslovenske teritorije koja je anektirana od strane nemačkih saveznika, ti zakoni su se primenjivali samo u delovima današnje Slovenije koje je anektirala Nemačka, kao i u Srbiji.[4] Za razliku od delova Slovenije, Srbiju Nemačka nije anektirala, već samo okupirala i stavila pod vojnu upravu.[4] U Srbiji su na snazi ostali i domaći zakoni, po kojima su radile kvislinške administrativne i sudske vlasti.[8] Granice okupirane Srbije je odredio Hitler u direktivi od 12. aprila 1941., a isti je takođe naredio i uvođenje vojne uprave. Za ovom je sledila direktiva koju je izdao načelnik Vrhovne komande nemačke armije, kojom je vojni zapovednik Srbije postavljen na čelu okupacionog režima, odgovoran Vrhovnoj komandi armije. U međuvremenu osoblje za vojnu upravu je skupljeno u Nemačkoj i dužnosti vojnog zapovednika Srbije su razrađivane. To je uključivalo zaštitu železničke pruge između Beograda i Soluna i plovnog puta Dunavom, izvršavanje ekonomskih naredbi (koje naredi Gering) i uspostavljanje i održavanje reda i mira. Da bi se to postiglo, osoblje vojnog zapovednika je podeljeno po vojnim i administrativnim ograncima, a formiran je i jedan policijski kontigent. Prvi vojni zapovednik Srbije je bio general Luftvafea Helmut Ferster[4], koji je stupio na tu dužnost 20. aprila 1941. i kome je asistirao šef vojne uprave u Srbiji, doktor Harald Turner.[4]
Proglas šefa Vrhovne komande nemačke armije u aprilu je naredio stroge kazne za dela nasilja i sabotaže, predaju svog oružja i radio prijemnika, ograničenja u komunikaciji, sastancima i protestima, prihvatanje nemačke valute, kao i uvođenje nemačkog krivičnog zakona na okupiranom području.[7]
Hitler je na kratko razmatrao mogućnost brisanja svakog znaka postojanja srpske države, ali je brzo odustao od ove ideje i počeo da traži pogodnog Srbina da vodi kolaboracionistički režim. Nakon uzimanja u obzir bivšeg jugoslovenskog premijera Dragiše Cvetkovića, bivšeg ministra inostranih poslova Aleksandra Cincar-Markovića, bivšeg ministra unuštrašnjih poslova Milana Aćimovića, predsednika klerofašističkog pokreta Zbor Dimitrija Ljotića i šefa beogradske policije Dragog Jovanovića, vojni zapovednik Srbije se odlučio za Aćimovića, koji je oformio svoju komesarsku vladu 30. aprila 1941. i koja je imala deset komesara.[9] Nemci nisu izabrali Ljotića jer su verovali da ima lošu reputaciju u srpskom narodu.[9][10] Aćimović je bio izraziti anti-komunista i bio je u kontaktu sa nemačkom policijom i pre rata.[4] Vlada je položila zakletvu krajem maja. Preostalih devet komesara bili su: Stevan Ivanić, Momčilo Janković, Risto Jojić, Stanislav Josifović, Lazo M. Kostić, Dušan Letica, Dušan Pantić, Jevrem Protić i Milosav Vasiljević. Svaki komesar je bio zadužen za određeno ministarstvo, koje je nasleđeno od predratne jugoslovenske vlade, osim ministarstva vojske i mornarice koje je ukinuto.[4] Nekoliko komesara je imalo ministarska mesta u predratnoj jugoslovenskoj vladi, a Ivanić i Vasiljević su bili bliski Zboru. Jedan od prvih zadataka je bilo da se izvrši Turnerovo naređenje o registrovanju svih Jevreja i Roma u Srbiji i uvođenja strogih ograničenja na njihove aktivnosti. Implementaciju ovih naređenja je nadgledala nemačka vojna uprava, a Aćimović i njegov komesarijat unutrašnjih poslova su bili zaduženi za njihovo izvršavanje.[11]
Tokom maja 1941. Ferster je izdao brojna naređenja, među kojima su zahtev da se registruju sve štamparske mašine, ograničenja slobode štampe, rada pozorišta i drugih zabavnih mesta i nastavak privredne proizvodnje. Takođe je rasputio Narodnu banku Kraljevine Jugoslavije i zamenio ju je Srpskom narodnom bankom.[12] Ferster je kasnije prekomandovan, a 2. juna na mestu zapovednika Srbije ga je nasledio još jedan general Luftvafea Ludvig fon Šreder.
Polovinom maja, Aćimovićeva vlada je izdala deklaraciju da srpski narod želi „iskrenu i vernu saradnju sa njihovim velikim susedom, nemačkom narodom“. Većina lokalnih činovnika u okruzima i srezovima je ostala na svojim mestima, a nemačka vojna uprava je postavila svoje ljude da nadziru rad lokalnih vlasti.
Kao dodatak vrlo ograničenim lokalnim vojnim i policijskim snagama dodeljenim vojnom zapoveniku Srbije, početkom juna 1941. Vermaht je u Beograd doveo Višu komandu 65 za posebnu namenu da komanduje nad četiri loše opremljene posadne divizije, pod zapovedništvom generala Paula Badera. 704. pešadijska divizija, 714. pešadijska divizija i 717. pešadijska divizija su bile razmeštene u Srbiji, a 718. pešadijska divizija je bila razmeštena u obližnjim delovima NDH. Status Baderove komande je bio takav da je vojni zapovednik Srbije mogao da naredi Baderu da izvrši operacije protiv ustanika, ali nije mogao drugačije da deluje kao Baderov nadređeni.
Iako su komesari imali iskustva u oblastima koje su im dodeljene, kao i iskustva u politici i javnoj administraciji, Aćimovićeva vlada je bila u izuzetno teškom položaju jer nije imala nikakvu naznaku stvarne vlasti. Tri glavna zadatka Aćimovićeve vlade su bila da osigura pomirenje stanovništva sa nemačkom okupacijom, da pomogne u obnavljanju državnih službi i da identifikuje i ukloni nepoželjne iz državne službe. Izbeglice koje su bežale od progona u NDH su počele masovno da stižu na teritoriju okupirane Srbije još pre nego što je Aćimovićeva vlada formirana.
Krajem juna 1941. Aćimovićeva vlada je izdala proglas u vezi uprave u Banatu, koji je uspostavljen kao autonomni region u sastavu Srbije, sa posebnom civilnom upravom pod kontrolom lokalnih folksdojčera na čelu sa Jankom Sepom. Iako je Banat zvanično bio u nadležnosti Aćimovićeve vlade, u praksi je bio suštinski samostalan u odnosu na Beograd. U vojnom smislu, Banat je, kao i ostatak Srbije, bio pod kontrolom Vojne uprave u Srbiji, preko oblasne vojne komande u Pančevu.
Početkom jula 1941. počeo je oružani ustanak u Srbiji protiv Nemaca i Aćimovićeve vlade, koji je produbio krizu u zemlji. Ustanike su predvodili komunisti, ali su počeli da im se pridružuju i drugi patriotski orijentisani građani. Rojalistički pokret otpora pod vođstvom Draže Mihailovića je prvobitno sarađivao sa komunistima, ali se kasnije odlučio za pasivan otpor i pokretanje akcije protiv Nemaca kada se pruži povoljna prilika. Ustanici su u početku napadali okružne i sreske administrativne ustanove i žandarmerijske stanice, da bi ubrzo počeli da napadaju rudnike i železničke stanice, koje su Nemci upotrebljavali za pospešivanje svojih ratnih dejstava. Aćimovićeva administracija, koja je od oružanih snaga na raspolaganju imala jedino bivše jugoslovenske žandare, je između 1. jula i 15. avgusta pretrpela 246 napada, u kojima je poginulo 82 ustanika i 26 žandara. Nemci su počeli da streljaju taoce i pale sela kao znak odmazde. Polovinom jula, Mihajlović je poslao emisare Ljotiću i Aćimoviću da im stavi do znanja da njegovi vojnici nemaju ništa sa „komunističkim terorom“. Nemci su sugerisali Aćimoviću da napravi sporazum sa Mihajlovićem, ali je Mihajlović to odbio. Ipak, ni Nemci ni Aćimović nisu preduzeli efikasne akcije protiv Mihajlovića. Takođe u julu, nemačka vojna uprava je naredila predstavnicima jevrejske zajednice da svake nedelje predaju 40 talaca koji bi bili streljani kao odmazda za napade na pripadnike Vermahta i nemačke policije. Kada su streljanja talaca obznanjena, govorilo se da se ne radi o represalijama, već o streljanju „komunista i Jevreja“.
Krajem jula, novi nemački vojni zapovednik u Srbiji, general Hajnrih Dankelman, nije mogao da skupi dovoljno nemačkih vojnika i policajaca da uguši ustanak, pa je počeo da razmatra druge dostupne mogućnosti. Pošto je Dankelmanu naređeno da koristi dostupne snage najbezobzirnije moguće, Turner je predložio Dankelmanu da ojača Aćimovićevu vladu tako da ona može sama da uguši ustanak. Nemci su smatrali Aćimovićevu vladu nesposobnom i već polovinom jula su počeli da razmišljalju o smenjivanju Aćimovića.
Kao odgovor na ustanak, stotine poznatih i uticajnih Srba su potpisali Apel srpskom narodu, koji je štampan u beogradskim novinama 13. avgusta. Apel je tražio od srpskog stanovništva da pomogne vlastima na svaki način u njihovoj borbi protiv komunističkih ustanika, da bude lojalno Nemcima i osudio je partizanski pokret kao nepatriotski. Aćimović je naredio da se supruge komunista i njihovi sinovi stariji od 16 godina uhapse i drže kao taoci, dok su Nemci spaljivali njihove kuće i uvodili policijski čas.
Dankelman je istog dana, u nemogućnosti da nađe pojačanje na drugom mestu, naredio generalu Baderu da uguši ustanak, a Bader je dva dana kasnije izdao naređenje za početak akcije. Međutim, tri slabe posadne divizije nisu bile u stanju da spreče širenje ustanka. Aćimovićeva vlada je apelovala na ustanike da se vrate kućama i obećala nagrade za ubijanje ustanika i njihovoh vođa.
Da bi ojačao marionetsku vladu, Dankelman je morao da nađe Srbina koji je bio i poznat i poštovan među stanovništvom, a koji bi bio sposoban da osnuje efikasne srpske oružane odrede i da ih nemilosrdno iskoristi protiv ustanika, a da istovremeno ostane pod nemačkom kontrolom. Ovo je krajem avgusta dovelo do ostavke Aćimovićeve vlade i njene zamene Vladom narodnog spada generala Milana Nedića.
Kao odgovor na zahtev izaslanika Feliksa Benclera, koga je nemačko ministarstvo inostranih poslova imenovalo da pomaže Dankelmanu, Ministarstvo inostranih poslova je poslalo Edmunda Vesenmajera da pomogne u osnivanju nove marionetske srpske vlade koja će zadovoljiti nemačke zahteve. Pet meseci ranije, Vesenmajer je kumovao proglašenju NDH. Vesenmajer je učestvovao u nizu konsultacija sa nemačkim komandantima i zvaničnicima u Beogradu, ispitivao je brojne moguće kandidate za predsednika nove marionetske vlade, a onda odabrao generala Milana Nedića kao najboljeg kandidata. Nemci su morali da izvrše pritisak na Nedića da bi ga ubedili da prihvati ponuđeni položaj, uključujući pretnje da će dovesti bugarske i mađarske trupe na teritoriju Srbije i da će ga poslati u Nemačku kao ratnog zarobljenika. Za razliku od većine nekadašnjih jugoslovenskih generala, Nedić nije bio interniran u Nemačku nakon kapitulacije, već je stavljen u kućni pritvor u Beogradu.
Oko 75 poznatih Srba se okupilo na skupu 27. avgusta 1941. na kome je odlučeno da bi Nedić trebalo da sastavi Vladu narodnog spasa koja će zameniti Komesarsku upravu, a Nedić je istog dana pisao Dankelmanu da pristaje da postane predsednik nove vlade pod pet uslova, a tražio je i još neke dodatne ustupke. Dva dana kasnije, nemačke vlasti su imenovale Nedića za premijera i formirale njegovu vladu. Ne postoje izveštaji o tome da li je Dankelman prihvatio sve Nedićeve uslove, ali je pozitivno odgovorio na neke zatražene ustupke, kao što su upotreba srpskih narodnih i državnih simbola.
Nedić je bio motivisan brigom za opstanak srpskog naroda u Hitlerovom novom poretku. Želeo je da obezbedi utočište za Srbe koji su bili progonjeni u drugim delovima okupirane Jugoslavije, kao i da spreči pobedu komunista u ratu. Nedićev režim je verno izvršavao nemačke zahteve, pokušavajući da osigura Srbiji mesto u novom evopskom poretku koji stvaraju nacisti.
Režimska propaganda je predstavljala Nedića kao „oca Srbije“, koji obnavlja Srbiju i koji je prihvatio svoju ulogu da spase srpski narod. Institucije koje je osnovala Nedićeva vlada su bile slične onima u nacističkoj Nemačkoj, dok su dokumenti koje je potpisivao Nedić koristili rasističku terminologiju uzetu iz nacional-socjalističke ideologije. Propaganda je slavila „srpsku rasu“, prihvatajući njeno „arijevstvo“ i određivala srpski „životni prostor“. Apelovalo se na omladinu da prati Nedića u izgradnji novog poretka u Srbiji i Evropi.
Nedić je želeo da ubedi javnost da je za Srbiju rat završen aprila 1941. Svoje vreme je opisivao kao vreme posle rata, tj. kao „vreme mira, napretka i spokojstva“. Nedić je tvrdio da su sve akcije njegove vlade odobrene od okupatora, kome narod treba da bude zahvalan za „obezbeđen život i časno mesto saradnika u izgradnji novog sveta“. Međutim, kolaboracionistički režim u Srbiji nije uspeo da osvoji naklonost velikog dela srpskog naroda, koji se više okretao četnicima i partizanima. Zbog sve lošijeg stanja u Srbiji, Nedićevoj vladi je bilo potrebno da osnuje svoje oružane formacije - Srpsku državnu stražu, dok su pripadnici pokreta Zbor osnovali Srpski dobrovoljački korpus. U Srbiji je delovao i Ruski zaštitni korpus, koji su osnovali belogardejski ruski emigranti. Neki od ovih odreda su učestvovali u slamanju Užičke republike, velikoj ofanzivi kojom su partizani isterani sa teritorije Srbije u italijanski protektorat Crnu Goru.
Marionetska vlada Srbije čije su osnivanje inicirali Nemci imala je ograničene mogućnosti za delovanje. Ona nije imala međunarodno priznanje, jer međunarodna zajednica nije priznala ukidanje i podelu Jugoslavije. Njena ovlašćenja, ograničena od samog početka, sve više su smanjivana tokom vremena, što je bilo posebno frustrirajuće i teško za Nedića.
Stvarna vlast u okupiranoj Srbiji je ležala u administraciji vojnog zapovednika, koji je kontrolisao i nemačke i srpske kvislinške oružane snage. Franc Beme, vojni zapovednik Srbije, je odgovorio na napade ustanika sprovođenjem nemačke politike odmazde da se 100 osoba strelja za jednog ubijenog, a 50 osoba za jednog ranjenog Nemca. Prve odmazde na teritoriji na kojoj su delovali ustanici izvršene su u Mačvi, a najveći pokolji u Kraljevu i Kragujevcu. Odmazde su se na kraju pokazale kao kontraproduktivne za Nemce, pošto je time uništena svaka mogućnost da Nedićev režim stekne veću podršku Srba. Otkriveno je da su među streljanima u Kraljevu bili i radnici fabrike koja je proizvodila avione za sile Osovine. Nedić je apelovao da se streljanja Srba zaustave, a Beme se saglasio i naredio obustavu streljanja.
Do jeseni 1944. Istočni front je stigao do granica Srbije. Najveći deo Srbije oslobođen je nemačke okupacije tokom bitke za Srbiju, u kojoj su učestvovale jugoslovenske partizanske, sovjetske i bugarske snage. Sa otpočinjanjem Beogradske operacije NOVJ i Crvene armije, nemačka Vojna uprava je napustila ovo područje, a i Nedićeva kvislinška srpska vlada je početkom oktobra takođe evakuisana iz Srbije i premeštena u Beč.
Oficiri koji su sližili kao vojni komandanti:
| Vojni komandant | Naziv |
|---|---|
| Vojni komandant u Srbiji | |
| Helmut Ferster | 20. april - 9. jun 1941. |
| Ludvig fon Šreder | 9. jun - 27. jul 1941. |
| Hajnrih Dankelman | 27. jul - 19. septembar 1941. |
| Opunomoćeni komandujući general u Srbiji | |
| Franc Beme | 19. septembar - 6. decembar 1941. |
| Paul Bader | 6. decembar 1941. - 2. februar 1942. |
| Komandujući general i naredbodavac u Srbiji | |
| Paul Bader | 2. februar 1942. - 26. avgust 1943. |
| Komandant za jugoistočnu Evropu | |
| Hans Felber | 26. avgust 1943. - 20. oktobar 1944. |
Za ekonomiju je Vojna uprava najpre osnovala jednu od dve upravne grane odgovorne Vojnom komandantu u Srbiji. Punomoćnik za ekonomske poslove, Franc Nojhauzen, koji je bio Geringov lični izaslanik u Srbiji, bio je direktno odgovoran za izvođenje nemačkog četvorogodišnjeg plana i imao je potpunu kontrolu nad srpskom ekonomijom. U januaru 1942, postavljen je visoki SS i policijski šef u Srbiji čime je uspostavljena i policijska grana vojne vlasti. Šefovi ekonomske i policijske grane su teoretski bili odgovorni Vojnom komandantu u Srbiji, dok su u praksi bili direktno odgovorni nadležnima u Berlinu. Ovo je stvorilo značajan rivalitet i konfuziju između ovih grana vojne vlasti, ali je u isto vreme stvorilo i ogroman teret marionetskom režimu koji je bio odgovoran vojnoj administraciji a imao je malo uticaja na šefove drugih grana okupacione vlasti.
Nemačka Vojna uprava u Srbiji je područje pod svojom kontrolom nazivala „Područje Vojnog zapovednika Srbije" (nem. Gebiet des Militärbefehlshabers Serbien), a ono je imalo istovetne granice kao i marionetska država Srbija, na čijoj je teritoriji Vojna uprava delovala. Nemački okupatori su formirali četiri komande vojnih oblasti (nem. Feldkommandanturen) unutar područja pod njihovom kontrolom, pri čemu je svaka oblast bila dalje podeljena na jedan ili više okružnih vojnih komandi (nem. Kreiskommandanturen), a oko sto naselja i važnih lokacija imalo je gradske ili mesne komande (nem. Platzkommandanturen or Ortskommandanturen) koje su bile pod kontrolom okružnih komandi. Svaka komanda je imala svoje vojno, administrativno, ekonomsko, policijsko i drugo osoblje u zavisnosti od lokalnih potreba koje su dozvoljavale da šefovi Vojne uprave implementiraju nemačke odredbe širom okupirane Srbije.
U Banatu je oblasna komanda najpre uspostavljena u Pančevu, a okružna u Velikom Bečkereku. Pančevačka oblasna komanda je zatim prebačena u Kraljevo a okružna u Velikom Bečkereku je, sve do kolapsa Vojne uprave, nastavila da postoji kao zasebna administrativna jedinica koja je naredbe dobijala direktno od Vojne komande.
Od decembra 1941. do nemačkog povlačenja, Nemačke oblasne komande su sa okružnim komandama bile stacionirane u Beogradu, Nišu, Šapcu i Kraljevu:
- Oblasna komanda br. 599 Beograd: Oblasna komanda br. 378 u Požarevcu.
- Oblasna komanda br. 809 Niš: Oblasna komanda br. 857 u Zaječaru i br. 867 u Leskovcu.
- Oblasna komanda br. 816 Šabac: Oblasna komanda br. 861 u Valjevu.
- Oblasna komanda br. 610 Kraljevo: Oblasna komanda br. 832 u Kragujevcu, br. 833 u Kruševcu, br. 834 u Ćupriji, br. 838 u Kosovskoj Mitrovici i br. 847 u Užicu.
Nemačke oblasne i okružne komande su rukovodile odgovarajućim predstavnicima marionetske srpske vlasti i nadzirale ih.
Tokom vojne uprave u Srbiji (1941-44), antisemitizam je postao jedna vrsta "kulturološkog rodnog pojma" koji je, između ostalog, obuhvatao komunizam, demokratiju, liberalizam, kapitalizam i ostalo.[13]
Pored odmazdi i streljanja srpskih civila, nemački okupatori su na teritoriji Srbije izvršili i sistematsko uništenje jevrejskog stanovništva (u holokaustu na području Srbije stradalo je 90% lokalnih Jevreja). Okupatorski genocid je vršen i nad romskim stanovništvom. Nedužni civili upućivani su u koncentracione logore, odakle su izručivani vojnim streljačkim odredima.
- Igor-Philip Matic: Edmund Veesenmayer. Agent und Diplomat der nationalsozialistischen Expansionspolitik, Oldenbourg 2002.
-
Organizacija nemačke Vojne uprave u Srbiji, sedišta okružnih vojnih komandi i vojnih oblasti. -
Područje okupacije bugarske vojske u Srbiji.
- ↑ 1,0 1,1 Milica Bodrožić: »Mitar Đurišić, Partizanski odredi u Srbiji 1941« (ocjene i prikazi). U: Zbornik CDISB – Centar za društvena istraživanja Slavonije i Baranje, Slavonski Brod, god. 20 (1983), br. 1, str. 370. – 374.
Već 19. aprila obrazovana je Vojna uprava u Srbiji. Iznet je njen sastav i delatost, kao i kolaboracionističke uprave.
– str. 371 - ↑ Hehn 1971: str. 350
- ↑ Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.
- ↑ Kroener, Bernhard (2000). Germany and the Second World War: Organization and Mobilization of the German Sphere of Power, Wartime Administration, Economy, and Manpower Resources 1942-1944/5 V/I. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-822887-5.
- ↑ Olivera Milosavljević, Potisnuta istina - kolaboracija u Srbiji 1941-1944, Beograd, 2006, strana 247.
- ↑ 7,0 7,1 Lemkin, Raphael (2008). Axis Rule in Occupied Europe. London: Lawbook Exchange.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/154_2.pdf (strana 35)
- ↑ 9,0 9,1 Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945. Beograd.
- ↑ Ramet, Sabrina P.; Lazić, Sladjana (2011). "The Collaborationist Regime of Milan Nedić".
- ↑ Byford, Jovan (2011), "The Collaborationist Administration and the Treatment of the Jews in Nazi-occupied Serbia", in Ramet, Sabrina P.; Listhaug, Ola, Serbia and the Serbs in World War Two, London: Palgrave Macmillan, pp. 109–127, ISBN 0-230-27830-2
- ↑ Lemkin, Raphael (2008). Axis Rule in Occupied Europe. London: Lawbook Exchange. ISBN 9781584779018.
- ↑ Kosta Nikolić, Nemački ratni plakat u Srbiji 1941-1944, Boanrt, Nova Pazova, 2000. ISBN 86-503-0003-0
.svg?lang=sh){kind=small}
.svg?lang=sh){kind=small}
.svg?lang=sh){kind=small}
.svg?lang=sh){kind=small}
.svg?lang=sh){kind=small}
.svg?lang=sh){kind=small}
.svg?lang=sh){kind=small}
