Edukira joan

Vudu

Wikipedia, Entziklopedia askea
Agasou, lehoinabarraren espiritu vudistaren errepresentazioa.

Vudua (Foneraz: voudun[1]; haitieraz: vodou[2]; ingelesez: voodoo; frantsesez vaudou) Afrika eta afrikar diasporako erlijioa da. Funtsean, Mendebaldeko Afrikako sinesmen eta praktiketan oinarrituta dago, zehazki Mendebaldeko Afrikako Dahomey erreinuko (egungo Ghana, Togo, Benin eta Nigeria) kulturetan. Ostera, Estatu Batuetara, Karibera eta gainontzeko kolonia amerikarretara bahituriko esklabu afrikarrek sinesmen hauek transmititu zituzten, kasu batzuetan Erdialdeko Afrikako ohiturekin, bestetan amerindiar (taino) sinesmenekin[3] edo katolizismoarekin nahasturik.[4] Honela sortu zen vuduaren adar sinkretikoa, egungo ezagunena.[5]

Vodou filosofia, medikuntza, justizia eta erlijioa uztartzen dituen mundu-ikuskera bat da. Bere oinarrizko printzipioa dena gogoa izatea da. Gizakiak mundu ikusgarrian bizi diren izpirituak dira. Mundu ikusezina Lwa (izpirituak), mistè (misterioak), anvizib (ikusezinak), zanj (aingeruak), eta arbasoen eta hil berrien izpirituak populatzen dira. Espiritu hauek guztiak Ginen izeneko lurralde mitikoan bizi direla uste da, Afrika kosmikoan. [6]Kristau Bibliako Jainkoa unibertsoaren eta izpirituen sortzailea dela ulertzen da; Jainkoak egin zituen izpirituak gizatasuna eta mundu naturala gobernatzen laguntzeko. Vodouren helburu eta jarduera nagusia sevi lwa ("espirituak zerbitzatu") da, Jainkoari eta espiritu partikularrei zuzendutako hainbat erritu eskaini eta egitea, osasunaren, babesaren eta faborearen truke. Izpirituaren jabetzak zeregin garrantzitsua du Afro-Haitiar erlijioan, munduko beste erlijio askotan bezala. Erlijio-errituetan, fededunak, batzuetan, trantze egoera batean sartzen dira, non elizkoiak jan eta edan, dantza estilizatuak egin, jendeari aholku superinspiratuak eman, sendaketak egin edo tratamendu fisiko bereziak egin ahal izango dituen; ekintza horiek agerian uzten dute lwaren presentzia haragitsua debotoaren barruan.[6]Vodou jarduera errituala (adibidez, otoitza, kantua, dantza eta keinuak) pertsonen eta mundu ikusezineko espirituen arteko harremanetan oreka eta energia findu eta berrezartzea du helburu. Vodou familia hedatuen ahozko tradizioa da, famili espirituak heredatzen dituena, beharrezko praktika debozioekin batera, euren zaharrengandik. Hirietan, apaiz edo apaizen (manbo eta oungan), espirituen (ounsi) eta danbor erritualen (ountògi) arteko hierarkia lokalek osatzen dute kongregazio formalagoa (sosyete). Kongregazio horietan, ezagutza iniziatiba erritual batetik igarotzen da, non gorputza eraldakuntza izpiritualaren kokaleku bihurtzen den.[6] Erlijioaren adarrak Rada, Daome, Ibo, Nago, Dereal, Manding, Petwo eta Kongo dira. Ez dago hierarkia zentralizaturik, ez buruzagi bakar bat, ez eta bozeramaile ofizialik ere, baina hainbat talde batzuetan halako egitura ofizialak sortzen saiatzen dira. Badira elkarte sekretuak ere, Bizan edo Sanpwèl izenekoak, funtzio erlijiosoa betetzen dutenak. Egutegi erritualen egutegi batek, egutegi katoliko erromatarrarekin sinkronizatua, erlijio-praktikaren urteko erritmoa ezartzen du. Lwa garrantzitsuak santuen egunetan ospatzen dira (adibidez: Ogou St. James egunean, uztailak 25; Ezili Danto, Carmel mendiko Andre Mariaren festan, uztailak 16; Danbala San Patrizio egunean, martxoak 17; eta arbasoen espirituak Santu guztien egunean eta arima guztien egunean, azaroak 1 eta azaroak 2). Beste ospakizun familial asko (haur sakratuentzat, behartsuentzat, arbaso partikularrentzat), baita iniziatiba eta hileta erritualak ere, urte osoan zehar.[6]

Afrikar vudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ghanako vudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ghanako vudua edo Vodun, Ghana eta Mendebaldeko Afrikako beste herrialdetan praktikatzen den antzinako erlijioa da, arbasoen kultuan oinarritua. Beste hainbat erlijio bezala, emakumeen inguruan garaturik dago, emakumeen apaizgo (Mawu/Mahu) eta Erregian amaren figurak garrantzi handikoak izanik. Egun, milioi bat pertsonak praktikatzen dute Voduna Ghanan.[7]

Afrikar diasporako vudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haitiko vudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Vudu trepetak salmentan Port-au-Princeko merkatuan.
 Atal honek erreferentziak behar ditu.
Hemen erreferentzia egiaztagarriak gehituz lagun dezakezu.

Vuduaren arabera, Lwa edo Loa jainko-jainkosak Bondyè izeneko jainko handiaren menpe daude, eta gizakien gorabeheretan eragiten dute, izaki nagusia horretan sartzen ez delarik. Hildakoak gurtzen dituzte, beti ere hauek gizaki biziak gaiztakerietatik babesteko. Haitiko praktikak lotuta daude New Orleans, Kuba eta Brasilen afrikar jatorrizko jendeak egiten dituen antzeko jarduerarekin, beste batzuen artean.

Haitiko Iraultzan, XVIII. mendearen amaieran, vuduak garrantzi berezia eduki izan zuen. Haitin bertan, XX. mendean, Duvalier diktadoreak vudua erabili zuen haren boterea finkatzeko. Eragin handia izan du herri kulturan, batez ere hildakoak berpizteko eta norberaren probetxuan aritzeko (zonbi-ak) aukeran oinarrituta.

Kubako santeriarekin dago lotuta, baina jainko batzuen izenak berdinak badira ere desberdintasunak ere asko dira: kosmogonia, liturgia, hizkuntza...

Hasierako garaietan ez zuen klerorik, ezta ezarritako erritu erregularrik (liturgia) ere, jabe esklabistek jazarritako erlijio zelako. Gaur egungo kleroan "Houngan" izenekoak gizonezkoak dira eta "mamboak" emakumezkoak.

Sinesmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Vudu ekitaldi bat Haitin.

Oro har, naturaz gaindiko entitate nagusi bat dagoela suposatzen da, hainbat modutan deitzen dutena. Frantziaren eragin kolonialeko Karibeko vudun jainko nagusi honi, esan bezala, Bondye deitzen zaio, Bon Dieu (Jainko ona) frantses esapidetik eratorria[8]; eta beste batzuetan Mawu (edo bikote bat, Mawu eta Lisá), naturaz gaindiko munduaren arduraduna, baina, jainko nagusia gizakien munduarekin harremanik ez duenez, naturaz gaindiko mundu horrekin komunikatzeko tarteko jainko-jainkosak (Loa-k) daude. Beraiengana iristeko dantzak, abestiak eta bestelako errituak erabiltzen dira, eta horretan aipatutako kleroaren laguntza funtsezkoa da.

Louisianako vudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Louisianako vudua (frantsesez: Vaudou louisianais) edo New Orleansko vudua, XVIII. mendetik XX. mendearen hasiera arte eman zen vuduaren adarra da, gerora XX. mendearen amaieran berpiztu zelarik.[9] Vudu forma hau talde autonomo bidez antolatzen da.[10][11]

Kubako vudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kubako vudua edo Kubako vodua, Haitiko vudutik transmitituriko Fon eta Ewe sinesmenetan oinarrituriko vudu erlijioaren adar bat da. Praktika hauek bereziki ezagunak bilakatu eta zabaldu ziren Kubako Oriente probintzian.[12]

Dominikar vudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Las 21 Divisiones edo Dominikar vudua, Hispaniolako irlan garaturiko vudu erlijioaren adarra da. Adar desantolatu eta dibertsoa da, irlako gune ezberdinetan aldare motak eta zeremoniak aldatuz doazelarik. Vudu forma honetako espirituak santu katolikoen irudiekin sinkretizatuak daude. Gainontzeko vudu adarretatik desberdintzen da hiru "división" edo banaketa nagusik eta eranskin batek osatzen dutelako.[13]

- "División Rada", "División blanca" edo "División duce". Banaketa honetan jatorri afrikarreko espirituak biltzen dira, gehienbat Fon, Ewe eta Nago sinesmenetatik eskuratuak.

- "División Petro", "División de fuego" edo "División amarga". Gehienbat Bantu jatorriko espirituek osatzen dute.

- "División Gede" edo "División negra". Heriotzarekin eta arbasoekin erlazionaturiko espirituen multzoa.

- "División Nativo-Americana" edo "División de agua". Jatorri amerindiarreko espirituek, gehienbat Taino kulturan irlako espirituak zirenak, osatzen dute.

Brasilgo vudua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Brasilgo vudua, Vodum edo Candomblé Jejé bezala ezaguna, Brasilen garaturiko Candomblé erlijio sinkretikoaren adar edo nazio nagusietako bat da. XVII eta XIX. mendeen artean garatu zen Brasilen, mendebaldeko afrikako esklabuen kultura (Yoruba, Fon eta Ewe, esaterako) eta portugaldar kolonizatzaileek inposaturiko katolizismo erromanikoa nahastean.[14]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «L’origine du terme « Vodou » | Musée Vodou» web.archive.org 2019-11-06 (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  2. ↑ Sacred arts of Haitian vodou. UCLA Fowler Museum of Cultural History 1995 ISBN 0-930741-46-3. PMC 33048129. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  3. ↑ «Vudu,voudu,Dahome» www.munanso.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  4. ↑ Desmangles, Leslie Gérald. (1992). The Faces of the gods : vodou and Roman Catholicism in Haiti. University of North Carolina Press ISBN 0-8078-6101-4. PMC 44956832. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  5. ↑ (Ingelesez) Apter, Andrew. (2002-05). «On African Origins: Creolization and Connaissance in Haitian Vodou» American Ethnologist 29 (2): 233–260.  doi:10.1525/ae.2002.29.2.233. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  6. ↑ a b c d (Ingelesez) «Vodou | Definition, History, West African Vodun, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  7. ↑ Banda, Rajaa. (2017-08-30). «A Look At Today's Voodoo Spirituality In Ghana» Culture Trip (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  8. ↑ Gordon, Leah. (2000). The book of vodou : charms and rituals to empower your life. (1st ed. argitaraldia) Barron's Educational Series, Inc ISBN 0-7641-5249-1. PMC 44854654. (Noiz kontsultatua: 2022-04-01).
  9. ↑ (Ingelesez) Stacey Anderson. (2014-08-25). «Voodoo Is Rebounding in New Orleans After Hurricane Katrina» Newsweek (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  10. ↑ The supernatural in society, culture, and history. 2018 ISBN 978-1-4399-1525-7. PMC 1013489380. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  11. ↑ Jacobs, Claude F.. (2001). The Spiritual churches of New Orleans : origins, beliefs, and rituals of an African-American religion. University of Tennessee Press ISBN 1-57233-148-8. PMC 52372182. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  12. ↑ Dodson, Jualynne E.. (2008). Sacred spaces and religious traditions in Oriente Cuba. University of New Mexico Press ISBN 978-0-8263-4355-0. PMC 312453039. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  13. ↑ Salva, Hector. (2020). The 21 divisions : mysteries and magic of Dominican voodoo. ISBN 978-1-57863-681-5. PMC 1119641369. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  14. ↑ Parés, Luis Nicolau. (2013). The formation of Candomblé : Vodun history and ritual in Brazil. ISBN 978-1-4696-1263-8. PMC 861692424. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Vudu&oldid=8921886"(e)tik eskuratuta