O termo procede da expresión grega que significa "gravura sagrada" (ἱερογλύφος [hieroglyphos], de hiero- (ἱερός), "sagrado", e glyphei (γλύφειν), "gravura"). En lingua exipcia, a frase translitérase como mdw nṯr (ou medu netjer), literalmente "palabras de deus".
Os xeróglifos exipcios utilizan elementos ideográficos e fonéticos simultaneamente, isto é, signos que representan ideas ou sons. As posibilidades son:
O deseño dun obxecto concreto representa a palabra que denota ese obxecto: unha perna significa "perna".
Unha acción visíbel concreta pódese representar mediante os seus trazos máis característicos: dúas pernas camiñando significan "ir".
O deseño dun obxecto concreto (ou, ás veces dúas ou mesmo tres) pode representar unha palabra que contén as mesmas consoantes.
"Determinativos", signos engadidos ao final dunha palabra transcrita mediante signos consonánticos para indicar a categoría semántica, sen ser totalmente precisos.
Era habitual que os escribas mesturasen os métodos de representación descritos.
A inscrición máis antiga coñecida hoxe en día (descuberta en 1998) aparece nunhas trescentas tabletas de arxila na tumba U-j pertencente a un gobernante do Período Predinástico en Abydos e datadas arredor do 3400 a.C. Durante moito tempo, a inscrición xeroglífica máis antiga foi a Paleta de Narmer, atopada en Hierakonpolis a década de 1890.
Co tempo, apareceron formas simplificadas que representaban sons e constituíron as escritas hierática, ou "sagrada" (sacerdotal) e demótica ou "popular", que eran, ademais, máis apropiadas para seren usadas nos papiros. A Pedra de Rosetta contén un texto en xeróglifos e en demótico (ademais de en grego).
Os xeróglifos continuáronse a usar durante a dominación persa (séculos VI e V a.C.), após a conquista de Alexandre Magno e durante o período greco-romano (332 a.C.-395 d.C.). Os xeróglifos desta época adquiren unha complexidade que se atribúe a un intento de afirmación cultural que distinguise aos verdadeiros exipcios dos seus conquistadores. Estes asumiron o carácter sagrado da escrita xeroglífica e imaxinaron este sistema, complexo, aínda que racional, como un método secreto, alegórico e mesmo máxico, de transmisión de coñecemento místico, En vez de interese, curiosamente, decidiron "respectalo", ignorándoo.
No século IV xa apenas había quen coñecese esta escrita. O seu uso nos monumentos cesou cando o emperador romano Teodosio I clausurou todos os templos non cristiáns en 391 (o texto máis recente é de 364.
Neste mesmo século Horapollo publicou a Hieroglyphica, unha "explicación" de preto de 200 signos. Sendo maiormente falsa, dificultou a interpretación posterior dos xeróglifos porque se tomou totalmente en serio. Resultou influente especialmente no simbolismo renacentista, e especialmente no libro de emblemas de Andrea Alciato e no Hypnerotomachia Poliphili de Francesco Colonna.
A escrita hieróglífica conta con 24 signos que representan un son (como as nosas letras), moitos outros signos que representan dous sons e algúns que representan tres. As vogais non se transcriben e son descoñecidas hoxe en día polo que, á hora de transliterar, óptase por introducir sons inventados, un "e" con frecuencia. Por exemplo, nfr ("fermoso", "bo") verémolo como nefer.
O sistema de transliteración que se mostra na primeira columna da tabela que segue ten máis dun século de antigüidade e está superado, pero segue a funcionar como referencia. Usa varios signos cuxo valor se descoñece, como por exemplo "3", que posibelmente era [l] en exipcio antigo e se perdeu en exipcio medio. As consoantes transcritas como (d, g, dj) (sonoras) poden ter sido realmente exectivas.
As transliteracións son sempre únicas pero as transcricións son diferentes para cada lingua actual. Por exemplo, o fundador da XXII dinastía tranlitérase como sššnq pero é Shoshenq en inglés, Chéchanq en francés e Scheschonq en alemán. As publicacións científicas usan a transliteración de preferencia á transcrición.
As letras, que se inscribirían nun cartucho por ser o nome dun faraón, son:
P T
O
L M
E E S
(aínda que EE considérase unha única letra e translitérase como I ou Y.
Outro exemplo de funcionamento dos xeróglifos é o de dous significados da palabra exipcia pr (vocalizada normalmente como per):
1. "casa":
Aquí funciona como un logograma, representándose a palabra mediante un único signo. O trazo vertical por baixo do xeróglifo é a maneira máis habitual de indicar que o signo funciona como ideograma.
2. "saír":
O xeróglifo transmite as consoantes pr. A boca por baixo do xeróglifo é un "complemento fonético" que indica que a lectura neste caso é fonética. O terceiro xeróglifo é o "determinativo", un ideograma que inscrebe o termo nunha área semántica determinada; neste caso implica un verbo de movemento.
