Հ

Հ, հ
Տեսակ	Հայկական այբուբենի տառ
Մեծատառ	Հ
Փոքրատառ	հ
Մասն է	Հայոց գրեր
Այբուբեն(ներ)	Հայերեն այբուբեն
Տեղը այբուբենում	16-րդ

Հայերենի այբուբեն
Ա ա	Ծ ծ	Ջ ջ
Բ բ	Կ կ	Ռ ռ
Գ գ	Հ հ	Ս ս
Դ դ	Ձ ձ	Վ վ
Ե ե	Ղ ղ	Տ տ
Զ զ	Ճ ճ	Ր ր
Է է	Մ մ	Ց ց
Ը ը	Յ յ	Ւ ւ
Թ թ	Ն ն	Փ փ
Ժ ժ	Շ շ	Ք ք
Ի ի	Ո ո	և
Լ լ	Չ չ	Օ օ
Խ խ	Պ պ	Ֆ ֆ

Հ, հ, հայկական այբուբենի տասնվեցերորդ տառը, անվանումը՝ հո. սերում է պահլավական նախատիպարից, ըստ ոմանց՝ հայկական Կ-ից։ Այբբենական համակարգում ունի կոկորդային խուլ շփական բաղաձայն հնչույթի արտահայտումը, թվային արժեքը՝ յոթանասուն, յոթանասուներորդ։ Ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը տառակերտման սեփական սկզբունքով։ Կենտրոնում գտնվում է երկարը, վերին աջ կողմից իջնում է կարճը, իսկ ստորին ձախ կողմից՝ լայնը։ Սրանք նուրբերով միանում են երկարին, իսկ վերջինս թեքվում է դեպի աջ՝ տողաշարում զբաղեցնելով քիչ տեղ և դառնալով ավելի հավաք։ Դյուրագծության նպատակով կարճը հաճախ բարձրանում է տողագծից վեր և երկարին է միանում իր ստորին ծայրով՝ X («Վեհամոր Ավետարան»)։ Հետագայում լայնը կորցնում է իր նուրբը և միանում երկարին՝ ստորին ծայրից, որպես նրա շարունակություն։ Սակայն որոշ գրիչների մոտ լայնն է ընկնում, և նուրբը, իջնելով տողին ուղղահայաց, կազմում է երկարի շարունակությունը՝ Հ։

Արտասանությունը

Հ հնչույթի արտաբերական տեղայնացումը, նեղվածքը թեև հստակ չի ուրվագծված, պարզորոշ չէ, բայց հիմնականում դեր ունի կոկորդային շփումը (արտամղվող օդի շփումը ձայնածերպում, կոկորդի, մասամբ և երախի պատերին)։ Ձայնեղացած տարբերակի արտաբերությանն ուղեկցում է ձայնալարերի թրթռումը։ Այսպիսի տարբերակ կա, օրինակ, Շատախի, Կարնո, Մշո, Շապին-Գարահիսարի, Արաբկիրի, Սեբաստիայի բարբառներում, Արարատյանի որոշ խոսվածքներում՝ հիմնականում բառասկզբում, ձայնավորից առաջ։ Ինչ-որ չափով ձայնեղություն ունի նաև գրական հայերենի հ-ն՝ միջձայնավորային դիրքում։

Հ հնչույթը նվազագույն հնչույթաբանական հակադրություն է կազմում խ-ի հետ՝ կոկորդայնություն-ետնալեզվայնություն (հոտ-խոտ, հոր-խոր), ֆ-ի հետ (հազ-ֆազ)։

Իբրև շունչ՝ հագագ, առկա է շնչեղ բաղաձայնների կազմում, իբրև՝ պ/հ-փ, կ/հ-ք, տ/հ-թ։

Առանձին բարբառներում արձանագչված են խ-հ, ք-հ անցումներ, օրինակ՝ գինիքտեր-կինիհտեր. հյ տարբերակ կա Վանի և Ղարաբաղի բարբառներում. օրինակ՝ ը՝ րիհյնակ «արեգակ»։

Գրաբարում գրությունը համապատասխանել է արտասանությանը։ Ետգրաբարյան հայերենում բառասկզբի դիրքում՝ յ-հ։ Գրաբարյան տեքստերն ընթերցելիս այժմ այդ յ-ն արտասանում ենք իբրև հ (յարմար-հարմար)։

Արևելահայ գրական լեզվում գրությունը հիմնականում համապատասխանում է արտասանությանը։ Որոշ դիրքերում, մասնավորապես ր-ից հետո, այն արտասանվում է թույլ կամ բոլորովին չի արտասանվում (աշխարհ, շնորհ, նիրհ, արհամարհել, ճանապարհ և այլն)։

Որոշ բարբառներում պատմական հնչյունափոխությամբ՝ հ-ֆ, մասնավորապես միավանկների սկզբում՝ օ (ո)-ից առաջ (հո-ֆօ/ֆո). հող-ֆօղ, հորթ-ֆօրթ։ Այս երևույթը առկա է, օրինակ, Հաճընի, Կարնո, Սեբաստիայի բարբառներում, Այրարատյան որոշ խոսվածքներում. Հաճընի բարբառում նաև՝ հո-ֆուէ, հող-ֆուէղ։ Նույն դիրքում՝ որոշ բարբառներում (խոսվածքներում)՝ հո-վըր. ինչպես՝ հոր-վըէր, հոտ-վըէտ (Ղարաբաղի բարբառում)։ Մի քանի բարբառներում (Վանի, Ուրմիայի, Մարաղայի, Դիադինի) և Նոր Ջուղայի, Մշո, Այրարատյանի առանձին խոսվածքներում՝ համատարած (Վանի բարբառ) կամ մասամբ (մյուսներում)՝ հ-խ, հաց-խաց, հայր-խէր։ Այսպիսի անցման դեպքեր արձանագրվում են անգամ նիջինհայերենյան տեքստերը։

Բրայլով ներկայացումը

Dots 125

Աղբյուրներ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։