Bu, yaxşı məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Antarktida

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Antarktika ilə səhv salmayın.
Antarktida
Ümumi məlumat
Sahəsi: 14,4 mln km2
Ölkə sayı: 0
Əhali: 1.106
Ən uzun çayı: Oniks çayı
Ən böyük gölü: Vostok
Ən hündür nöqtəsi: Vinson massivi (4892m)
Şimal ucqar nöqtəsi: Sifre burnu

Antarktida — Yerin ən cənub materiki və qitəsi. Antarktida tamamilə Cənub yarımkürəsində yerləşir və Cənub okeanı ilə əhatə olunub. Ərazisi 14,4 milyon kv.km-dir ki, bu da Antarktidanı Yerin ərazisinə görə 5-ci ən böyük materiki edir. Bu ölçüsünə görə o Avstraliyadan təxminən iki dəfə böyükdür. Materikin 98%-i orta qalınlığı 1,6 km olan buz layı ilə örtülüb.[1] Bir kvadrat kilometrə 0,00008 nəfər düşən qitə insanların dünyada ən az məskunlaşdığı yerdir.

Antarktida bütün materiklərin ən soyuq, ən quru, ən küləkli və ən yüksək olanıdır və çox az yağıntılar səbəbindən materikin daxili hissəsi texniki cəhətdən dünyanın ən böyük səhrasıdır. Materikə il ərzində 20 santimetr yağıntı düşür.[2] Materik bütün qitələrin ən yüksək orta yüksəkliyinə malikdir.[3] Antarktidanın daimi məskunları yoxdur və qədim insan məskənlərinin izlərinə də rast gəlinmir. Yalnız pinqvin və suiti kimi soyuğadavamlı canlılar Antarktidanın daimi sakinləridir.

Materikin kəşfindən xeyli əvvəl Terra Australis (Cənub torpağı) və Terra Incognito (Naməlum torpaq) haqqında əfsanə və spekulyasiyalar olsa da, Antarktidanı ilk dəfə 1820-ci ildə Rusiya tərəfindən təşkil olunmuş Mixail Lazarev və Faddey Bellinshauzenin ekspedisiyası kəşf edib. Lakin, çətin iqlim şəraiti və qitənin qalan dünyadan təcrid olunması sonrakı dövrlərdə onun tədqiq edilməsinə böyük maneələr törədib.

Bu gün Antarktidanın hüquqi və beynəlxalq statusunu 1959-cu ildə 12 ölkə tərəfindən imzalanmış və indi 50 iştirakçı tərəfə malik olan Antarktika haqqında konvensiya müəyyən edir. Müqaviləyə əsasən materikdə hərbi sınaqlar keçirmək və faydalı qazıntıların hasilatı ilə məşğul olmaq qadağandır və Antarktida üzərində heç bir ölkə suverenliyə malik ola bilməz. Hal-hazırda müxtəlif ölkələrdən 4 mindən çox tədqiqatçı Antarktida ilə bağlı tədqiqatlara cəlb olunub.

Antraktidada buz örtüyünün 4 kilometr dərinliyində Şərq gölü yerləşir.

Etimologiyası

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Antarktida sözü yunanca ἀνταρκτικός (antarktikos) sözündən götürülülüb anti-artika — əks arktika, əks-şimal deməkdir.[4]

Antarktida materiki Dünya xəritəsində

Bu addan ilk dəfə e.ə. 350-ci ildə Aristotel Meteorologiya adlı kitabında istifadə etmişdir.[5] Qədim yunan coğrafiyaşünası, kartoqraf və eramızın II əsrində riyaziyyatçı Tirli Marin bu addan tərtib etdiyi bir dünya xəritəsində istifadə edib. Bu xəritə günümüzə qədər gəlib çıxmamışdır.

Mövcud coğrafi birləşmələri əldə etməzdən əvvəl "Antarktida" sözü və ondan düzəlmiş birləşmələr "şimalın əksinə" mənasında başqa yerləri təyin etmək üçün istifadə edilmişdir. Məsələn, 16-cı əsrdə Braziliyada qurulan qısa ömürlü Fransız koloniyası " Antarktika Fransa " adlandırılırdı.

1820-ci ildə Birinci Rus Antarktika ekspedisiyası zamanı materikə ilk ayaq basan rus naviqatorları F. F. Bellinshauzen və M. P. Lazarev, aşkar edilmiş ərazini "buz qitəsi" adlandırdılar. 1840-cı ildə ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin kartoqrafiya şöbəsinin müdiri olan Amerika dəniz zabiti və tədqiqatçı Çarlz Uilks tərəfindən materik "Antarktika Qitəsi" adlandırılıb . İlk dəfə bütün materik 1886-cı ildə İngilis okeanoqrafı Con Murreyin xəritəsində "Təxmini Antarktida Qitəsi" yazısı ilə təsvir edilmişdir.[6]

"Antarktida" adının 1890-cı illərdə qitə adı olaraq ilk rəsmi istifadəsi Şotlandiya kartoqrafı Con Corc Bartolomeyə aiddir.[7]

Tarixi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Antarktidada yerli əhali yoxdur və materikin 19-cu əsrə qədər insanlar tərəfindən görüldüyünə dair heç bir dəlil də tapılmayıb. Bununla birlikdə, 1775-ci ilin fevral ayında, ikinci səyahət zamanı Ceyms Kuk belə bir qitənin mövcudluğunu "ehtimal" adlandırdı və jurnalının başqa bir nüsxəsində belə yazdı:

"Mən buna qəti inanıram və gördüyümüz ehtimaldan daha çoxudur ".[8]

Terra Australis — naməlum cənub torpağı qədim xəritələrdə

Bununla birlikdə, Avropanın, Asiyanın və Şimali Afrikanın şimal torpaqlarını "tarazlaşdırmaq" üçün dünyanın ən uzaq bir cənubundakı Terra Australis -in varlığına inam, eramızın I əsrində Ptolemey dövründən bəri yayılmışdır.

Hətta 17-ci əsrin sonlarında, tədqiqatçılar Cənubi Amerika və Avstraliyanın "Antarktida" qüsurlu bir hissəsinin olmadığını tapdıqdan sonra, coğrafiyaçılar qitənin həqiqi ölçüsündən qat-qat böyük olduğuna inanırdılar.

Antarktida adının mənşəyinə dair hekayənin ayrılmaz nöqtəsi Terra Australis adlandırılmasıdır — bu ad daha sonralar Avstraliyaya verilir, çünki cənubda heç bir əhəmiyyətli quru parçasının mövcud ola bilməyəcəyi fikri geniş yayılır. Xüsusilə tədqiqatçı Matsev Flinders Terra Australis adının Avstraliyaya verilməsi fikrini irəli sürdü. Girişdə yazmaqla " Terra Australis a Goyage (1814)" adlı kitabının başlığını belə əsaslandırdı:

Ehtimal yoxdur ki, təxminən eyni canub enliyində hər hansı başqa ayrılmış torpaq parçası daha tapılacaq. Terra Australis adı buna görə bu ölkənin coğrafi əhəmiyyətini və dünyadakı vəziyyətini təsvir edəcək. Bunu tövsiyə etmək üçün keçmiş var və həmçinin bunu iddia edən iki millətin əsalandırmaları yoxdur. Bu digər seçilə biləndən daha az mübahisəlidir.

Orijinal mətn (ing.)
There is no probability, that any other detached body of land, of nearly equal extent, will ever be found in a more southern latitude; the name Terra Australis will, therefore, remain descriptive of the geographical importance of this country and of its situation on the globe: it has antiquity to recommend it; and, having no reference to either of the two claiming nations, appears to be less objectionable than any other which could have been selected.[9]
Ceyms Kuk Antarktidada

Lakin buna baxmayaraq Avropa xəritələri bu naməlum torpağı təsvir etməyə dəvam edirdi. 17 yanvar 1773, 1774-cü ilin dekabrı və yenidən 1774-cü il yanvar ayı olmaqla Ceyms Kukun gəmiləri bir neçə dəfə Antraktika dairəsinə daxil oldu.[10] Ceyms Kuk 1773-cü ilin yanvarında buz qatı qarşısında geri çəkilmədən öncə 75 mil (120 km) materikin içinə doğru irəliləmişdi.[11]

Müxtəlif təşkilatlara görə (National Science Foundation,[12] NASA,[13] Kaliforniya Universiteti, San Dieqo,[14] Rusiya Dövlət Arktika və Antarktika Muzeyi,[15] və başqaları arasında),[16][17] hazırlanmış gəmi 3 kapitanla: Faddey Bellinshauzen (Rusiya İmperiya Donamasında kapitan), Edvard Bransfild (Krallıq donanmasında kapitan), və Natanyel Palmer (Suiti ovçusu) ekspedisiya ilə birlikdə 1820-ci ildə yola düşür. Lakin materik buzlağı onları geri qayıtmağa məcbur edir.

Antarktida 16 yanvar 1820-ci ildə rus ekspedisiyasının rəhbərləri Faddey Bellinshauzen və Mixail Lazaryev tərəfindən kəşf edilib. Onların gəmiləri indiki Bellinşauzen şelf buzlağı adlanan ərazidə Antarktidanı kəşf etdilər. Ondan əvvəl Cənub materikinin (lat. Terra Australis) mövcudluğu hipotetik olaraq qəbul edilirdi, bəzən xəritələrdə onu Cənubi Amerika və ya Avstraliya ilə birləşmiş halda göstərirdilər. Lakin məhz Bellinshauzen və Lazaryevin ekspedisiyası Antarktida ətrafında tam dövrə vuraraq ayrıca materikin mövcud olduğunu sübuta yetirdi.[18] Materikə ilk olaraq 7 fevral 1821-ci ildə ABŞ-nin Sesiliya gəmisinin üzvləri ayaq basdılar. Amerikalıların materik ayaq basdığı dəqiq yer məlum deyil, lakin ehtimal edilir ki həmin ərazi Hyuz körfəzində yerləşir.

Ross dənizi (yay)

22 yanvar 1840-cı ildə, Balleni adalarının qərb sahili kəşf edildikdən iki gün sonra Jül Dumont d'Urville (1837–1840) fransız ekspedisiyasının bəzi heyət üzvləri sahil qayalığının ən yüksək adasına[19] çıxdılar. Adel Torpağının sahilində minerallar, yosunlar və heyvan nümunələri götürdükləri yerlərdə Fransa bayrağı qaldırdılar və ərazinin üzərində Fransanın suverenliyini iddia etdilər.[20]

1839-cu ilin dekabrında Birləşmiş Ştatların Hərbi Dəniz Qüvvələri tərəfindən həyata keçirilən 1838–1842-ci illərin ekspedisiyasının bir hissəsi ("Uilks Tədqiqatı"), Sidneydən Avstraliyaya daxil oldu. Antarktika Okeanının əvvəllər məlum olduğu kimi, 25 yanvar 1840-cı ildə "Balleny adalarının qərbindəki Antarktika qitəsinin" kəşf edildiyini bildirdi. Antarktidanın həmin hissəsinə ekspedisiyyanın adına uyğun olaraq" Uilks Torpağı " adı verildi və bu ad bu günə qədər də qalır.

Tədqiqatçı Ceyms Klark Ross 1841-ci ildə Ross dənizi olaraq bilinən ərazidən keçdi və 1841-ci ildə Ross adasını (hər ikisi də onun adını aldı) kəşf etdi. Daha sonra Ross şelf buzlağı adlandırılan nəhəng bir buz divarı boyunca üzdü. Erebus dağı və Terror dağı onun ekspedisiyasından iki gəminin adını daşıyır: HMS Erebus və Terror.[21] Merkator Koper 26 yanvar 1853-cü ildə Şərqi Antarktidaya endi.[22]

1907-ci ildə Ernest Şekltonun başçılıq etdiyi Nimrod ekspedisiyası zamanı Edevort Davidin başçılıq etdiyi partiyalar ilk olaraq Erebus dağına qalxaraq Cənub Maqnetik Qütbünə çatdılar. Maqnetik Qütb partiyasının rəhbərliyinin təhlükəli qayıdışlarını öz üzərinə götürən Duqlas Mouson, 1931-ci ildə təqaüdə çıxana qədər bir neçə ekspedisiyayada iştirak etdi.[23]

Amundsenin ekspedisiyyası cənub qütbündə (14 dekabr 1911)

Bundan əlavə, Şeklton və ekspedisiyasının digər üç üzvü 1908-ci ilin dekabrında — 1909-cu ilin fevralında bir neçə ilkə imza adılar: onlar Ross Buzlağını aşan , Transantarktik Dağları (Birdmor buzlağı vasitəsilə) keçən ilk insanlar idi .

Norveçin qütb tədqiqatçısı Roald Amundsenin rəhbərlik etdiyi ekspedisiya 14 dekabr 1911-ci ildə Fram gəmisi ilə Balina buxtası və Aksel Heyberq buzlağından bir marşrut kimi istifadə edərək cənub coğrafi qütbünə ilk ayaq basan insanlar oldular.[24] 1912-ci ilin yanvar ayının 17-də Robert Skott və ekspedisiyası cənub qütbünə çatmağa müvəffəq olurlar. Lakin qütbdə Norveç bayrağının dalğalanması onların qütbü fəth etməkdə gecikdiklərini göstərir. Ekspedisiya üzvləri geri qayıdarkən sərt iqlim şəraitində həlak olurlar.

31 oktyabr 1956-cı il tarixinə qədər hər kəs yenidən Cənub Qütbünə ayaq basdı; həmin gün kontr-admiral Corg G. Dufekin rəhbərlik etdiyi ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri materikə uğurla təyyarə enişi etdi.[25] Cənub qütbünə addım atan ilk qadınlar 1969-cu ildə Pam Yonq, Gin Person, Luis Gons, Eylen MakSaveney, Key Lindsey və Terri Tikill oldu.[26]

28 noyabr 1979-cu ildə MakDonnell Duqlas DC-10–30 təyyarəsi Yeni Zelandiya Hava Yolları reys 901 ilə uçarkən Erebus dağına çırpıldı, göyərtədəki 257 nəfərin hamısı öldü.

Coğrafiyası

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Antarktida

Cənub qütbünün ətrafında və əsasən Antarktika Dairəsinin cənubunda asimmetrik olaraq yerləşdirilmiş Antarktida ən cənubda yerləşən qitədir və Cənubi Okean ilə əhatə olunmuşdur. Alternativ olaraq, o, Sakit okeanın cənubu, Atlantik və Hind okeanları ilə və ya Dünya Okeanının cənub suları ilə əhatə olunub. Antarktidada bir sıra uzun çaylar və göllər var. Ən uzun çay Oniks çayıdır . Ən böyük gölü olan Vostok, dünyanın ən böyük sub-buzlaq göllərindən biridir. Antarktida 14 miyon kvadrat kilometrdən çox sahəni əhatə edir və Avropadan təxminən 1,3 qat böyük olan beşinci ən böyük qitədir. Sahil xətti 17,968 kilometrdir və aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi kimi əsasən buz qatı ilə xarakterizə olunur:

Antraktida ətrafındakı sahil növləri
Növü Rastgəlmə tezliyi
Şelf buzlağı (üzən buzlaqlar) 44%
Buz divarları (materik buzlağı) 38%
Buz axını 13%
Qaya 5%
Ümumi 100%
Antarktidanın relyefi

Antarktida, Ross dənizi və Ueddell dənizi arasında yerləşən Transantarktika dağları tərəfindən ikiyə bölünür. Ueddell dənizinin və Ross dənizinin qərbində qalan hissə Qərbi Antarktida , şərqində qalan hissə isə Şərqi Antarktida adlanır, çünki onlar Qrinviç meridianına nisbətən Qərb və Şərq yarımkürələrinə uyğundur.

Antarktida səthinin 98%-ni qalın buz təbəqəsi təşkil edir. Buz təbəqəsinin qalınlığı təxminən 1.6 kilometr (1.0 mil)-dən çoxdur. Qitədə dünyadakı buzlaqların təxminən 90 -i var (dünyanın şirin suyunun təxminən 70%-i). Bu buzların hamısı əridilsəydi, dəniz səviyyəsi təxminən 60 metr (200 ft) qalxacaqdı.[27]

Qərbi Antarktika buz təbəqəsi ilə əhatə olunmuşdur. Buz təbəqəsinin təxminən 10% -ni bir neçə Antarktida buz axını təşkil edir.

Şərqi Antarktida Transantarktika dağlarının Hind okeanı tərəfində yerləşir və Kots Torpağı, Kraliça Mod Torpağı, Enderbi Torpağı, Mak-Robertson Torpağı, Uilks Torpağı və Viktoriya Torpağından ibarətdir. Bu bölgənin kiçik bir hissəsindən başqa hamısı Şərq yarımkürəsində yerləşir. Şərqi Antarktida əsasən Şərqi Antarktida Buz təbəqəsi ilə əhatə olunmuşdur.

Antarktidadakı ən yüksək zirvə Elsuort dağlarında yerləşən Vinson Massividir (4,892 metr). Antarktida, həm əsas qitədə, həm də ətrafdakı adalarda bir çox başqa dağları ehtiva edir. Ross adasındakı Erebus dağı dünyanın ən cənub aktiv vulkanıdır. 1970-ci ildə nəhəng püskürmə ilə məşhur olan başqa bir tanınmış vulkan, Desepşen adasında tapıldı. Kiçik püskürmələr tez-tez olur və son illərdə lava axını müşahidə olunur. Digər hərəkətsiz vulkanlar aktiv ola bilər.[28] 2004-cü ildə Amerika və Kanada tədqiqatçıları tərəfindən Antarktida yarımadasında potensial aktiv sualtı vulkan tapıldı.[29]

Antarktida, materik buzlağının altında yerləşən 70-dən çox gölə ev sahibliyi edir. Vostok gölü Rusiyanın Vostok stansiyası tərəfindən 1996-cı ildə aşkar edilib və bu göl dünyada ən böyük subbuzlaq göldür. Bir vaxtlar gölün 500,000 ilə milyon il arasında qapandığına inanılırdı, amma son araşdırma, hər bir göldən digərinə tez-tez böyük su axınının olduğunu göstərir.[30]

Vostok gölündə su səthindən təxminən 400 metr (1,300 ft) yüksəkdə aparılan qazıntılar zamanı bəzi mikroorqanizmlərin qalıqları aşkarlanmışdır. Alimlər gölün donmuş səthiniYupiterin peyki Avropaya bənzədirlər. Vostok gölündə həyat kəşf edilsəydi bu, Avropa üzərindəki həyatın mümkünlüyünə dair mübahisəni gücləndirərdi.[31][32] 7 fevral 2008-ci ildə NASA komandası yüksək qələvili sularda arxeya tipli ekstrem canlılar axtarmaq üçün Unterse gölündə bir missiyaya başladı. Tapılsa, bu dayanıqlı canlılar, həddindən artıq soyuq, metanla zəngin olan mühitdə yerüstü həyat üçün mübahisəni daha da artıra bilər.[33]

2018-ci ilin sentyabr ayında Milli Yer Kosmik-Kəşfiyyat Agentliyinin tədqiqatçıları Antarktidanın " Antarktidanın İstinad Yüksəkliyi Modeli " (REMA) adlı yüksək qətnamə ərazi xəritəsini[34] açıqladılar.[35]

  • Vinson massivi- Antarktidanın ən hündür nöqtəsi. Hündürlüyü 4,892 metrdir.
    Vinson massivi- Antarktidanın ən hündür nöqtəsi. Hündürlüyü 4,892 metrdir.
  • Friksel gölü şirinsulu göldür. 1911-1913-cü illərdə Robert Skott ekspedisiyyası zamanı kəşf edilmişdir.
    Friksel gölü şirinsulu göldür. 1911-1913-cü illərdə Robert Skott ekspedisiyyası zamanı kəşf edilmişdir.
  • Erebus dağı (Fəaliyyətdə olan vulkan). Antraktidanın ən hündür fəaliyyətdə olan vulkandır.
    Erebus dağı (Fəaliyyətdə olan vulkan). Antraktidanın ən hündür fəaliyyətdə olan vulkandır.
  • Transantarktika dağları. Antarktidanı şərq və qərb olmaqla iki yerə ayırır.
    Transantarktika dağları. Antarktidanı şərq və qərb olmaqla iki yerə ayırır.
  • McMurdo vadisi; Antarktidada buzla örtülü olmayan tək yer. Bu xüsusiyyətinə görə McMurdo quru təpələri adını almışdır.
    McMurdo vadisi; Antarktidada buzla örtülü olmayan tək yer. Bu xüsusiyyətinə görə McMurdo quru təpələri adını almışdır.

Geologiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Geoloji tarixi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Artıq 170 milyon il əvvəl Antarktika Qondvana superqitəsinin bir hissəsi idi. Vaxt keçdikcə Qondvana tədricən parçalandı və Antarktida bu gün bildiyimiz kimi təxminən 25 milyon il əvvəl meydana gəldi. Antarktida həmişə soyuq, quru və buz təbəqələri ilə örtülməmişdi. Uzun tarixində bir vaxtlar daha şimalda idi. Antraktida bu dövrdə tropik və ya mülayim bir iqlim keçirdi, meşələrdə örtüldü və müxtəlif qədim həyat formaları yaşadı.

Paleozoy dövrü

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Antarktidada Təbaşir dövründə geniş yayılmış Kriolofozavr dinozavrının skeleti. ABŞ-nin Çikaqo şəhərində yerləşən Təbiət Tarixi Muzeyində yenidən canlandırma.

Kembri dövründə Qondvanada mülayim bir iqlim var idi. Qərbi Antarktida qismən Şimal yarımkürəsində idi və bu dövrdə böyük miqdarda qum daşı, əhəng daşı və şist yataqlarına sahib idi. Şərqi Antarktida dəniz səviyyəsində onurğasızlar və trilobitlərin tropik dənizlərdə bol olduğu ekvatorda idi. Devon dövrünün (416 milyon il əvvəl) başlaması ilə Qondvana daha cənuba doğru irələləməyə başladı və iqlim soyuqlaşdı. Artıq indiki Elsuort , Horlik və Pensakola dağları qum və daha böyük hissəciklərlə örtülmüşdü. Qondvananın Cənub Qütbündə mərkəzləşməsi və floranın olduğu kimi qalmasına baxmayaraq iqlim soyuduğundan buzlanma Devon dövrünün sonunda (360 milyon il əvvəl) başlandı. Perm dövründə materikdə bataqlıqlaşma başlamışdı. Zamanla bu bataqlıqlar Transantarktik dağlarda kömür yatağına çevrildi. Perm dövrünün sonuna doğru davam edən istiləşmə Qondvananın çox hissəsi üzərində quru, isti bir iqlimə səbəb oldu.[36]

Mezozoy dövrü

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Davamlı istiləşmə nəticəsində qütblü buz örtükləri əridi və Qondvananın bir hissəsi səhra oldu. Antarktida Yarımadası Yura dövründə (206–146 mln. il əvvəl) yaranmağa başladı və adalar tədricən okeandan çıxdı. Şərqi Antarktidada Təbaşir dövründə iynəyarpaqlı meşələr geniş yayılmışdı. Antarktida ətrafındakı dənizlərdə ammonitlər çox yayılmışdı və dinozavrlar da mövcud idi. Halbuki bu günə qədər yalnız üç Antarktidalı dinozavr nəsli: Kriolofozavr, Glacialisaurus,[37] və Antarktopelta təsvir edilmişdir.[38] Məhz bu dövrdə Qondvana dağılmağa başladı.

Bununla birlikdə Təbaşir dövründə Cənub dənizinin buzlaşması ilə bağlı bəzi dəlillər mövcuddur.

Pangeyanın parçalanması və ardından Qondvananın dağılması

Qonvananın dağılması

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Antraktidanın soyuması yavaş-yavaş baş verir, materik və okeanda temperatur kəskin şəkildə aşağı düşürdü.

Afrika, təxminən 160 milyon il əvvəl, Hindistan yarımadası isə təxminən 125 milyon il əvvəl Antarktidadan ayrıldı. Təbaşir dövrünün sonuna qədər, Antarktida hələ də kisəlilərdən ibarət bir fauna ilə tamamlanan subtropik iqlimə və floraya sahib idi. Paleogen dövründə, təxminən 40 milyon il əvvəl Avstraliya — Yeni Qvineya Antarktidadan ayrıldı, beləliklə enli cərəyanlar Antarktidanı Avstraliyadan ayıra bildi və ilk buzlar görünməyə başladı. Bu dövrdə karbon qazının miqdarı sürətlə azaldı və bu da temperaturun aşağı düşməsinə gətirib çıxardı.

23 milyon il əvvəl Antarktida və Cənubi Amerika arasında Dreyk boğazı açıldı və nəticədə qitəni tamamilə təcrid edən Qərb küləkləri cərəyanı meydana gəldi.[39] Buz örtüyü yayılmağa başladı və daha sonra qitəni əhatə edən meşələri əvəz etdi.

Neogen dövrü

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Təxminən 15 milyon il bundan əvvəldən bəri qitə təmamilə buzla örtülmüşdür.

İndiki dövr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Antarktidanın geoloji tədqiqatına qitənin təxminən hamısının qalın buz təbəqəsi ilə örtülməsi çox mane oldu.[40] Bununla birlikdə, uzaqdan zondlama, yerə nüfuz edən radarlar və peyk görüntüləri kimi yeni texnikalar buzun altındakı quruluşları ortaya qoymağa başladı.

Erebus vulkanında tapılmış olivin mineralı

Geoloji cəhətdən Qərbi Antarktida Cənubi Amerikanın And dağ silsiləsinə yaxından bənzəyir.[36] Antarktida yarımadası paleozoy və erkən mezozoy dövrlərində dəniz yatağı çöküntülərinin qalxması və metamorfizm nəticəsində yaranmışdır. Bu çöküntü qalxması qarışıq intruziyalar və vulkanizm ilə müşayiət olundu. Qərbi Antarktidada ən çox yayılmış qayalar Yura dövründə yaranmış andezit və riolit vulkaniklərdir. Buz təbəqəsi meydana gəldikdən sonra da, Meri Berd Torpağı və I Aleksandr Torpağında vulkanik fəaliyyətə dair bir çox dəlil var. Qərbi Antarktidanın yeganə anomal sahəsi, stratiqrafiyası Şərqi Antarktida ilə daha çox oxşar olan Elsuort Dağları bölgəsidir.

Şərqi Antarktida geoloji cəhətdən müxtəlifdir. Burada bəzi qayalar 3 milyard il əvvəl meydana gəlmişdir. Antraktida platforması əsasını vulkanik və metamorfik süxurlar təşkil edir. Bu təməlin üstündə Transantarktik Dağları meydana gətirmək üçün Devon və Yura dövründə yayılmış kömür və muasir dövrdə əmələ gəlmiş qumdaşı, əhəng daşı və şist kimi süxurlar toplanmışdır.

Qitədə bilinən əsas mineral ehtiyat kömürdür.[41] İlk əvvəl Nimrod Ekspedisiyasında Frank Vayld tərəfindən Birdmor buzlağının yaxınlığında qeydə alınıb və günümüzdə aşağı dərəcəli kömür Transantarktik dağlarının bir çox yerində aşkarlanmışdır. Şahzadə Çarlz dağlarında əhəmiyyətli dərəcədə dəmir filizi var. Antarktidanın ən qiymətli ehtiyatları dənizdə, yəni 1973-cü ildə Ross dənizində tapılmış neft və təbii qaz yataqlarıdır. Antarktika müqaviləsi ilə bütün mineral ehtiyatlarının istismarı 2048-ci ilə qədər qadağandır.

İqlim

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Antarktidada illik yağıntı miqdarı

Antarktida Yer kürəsinin ən soyuq yeridir. Təxminən 34 milyon il əvvəl buzla örtülənə qədər təmamilə buzsuz idi.[42] Yer kürəsində indiyə qədər qeydə alınan ən soyuq təbii havanın temperaturu 1983-cü il iyulun 21-də Rusiyanın Vostok Stansiyasında −89.2 °C (−128.6 °F) olaraq qeydə alınmışdır.[43] Antarktida az yağışlı donmuş səhradır. Buraya il ərzində orta hesapla 20 santimetrdən az yağıntı düşür. Düşən yağıntı demək olar ki, həmişə qar şəkilndə olur. Temperatur qışda −80 °C (−112 °F) və −89.2 °C (−128.6 °F) arasıdır. Maksimum temperatur yayda sahil yaxınlığında 5 °C (41 °F) və 15 °C (59 °F) arasında qeydə alınır.[44]

Şərqi Antarktida daha yüksək olduğu üçün qərbdəki torpaqlardan daha soyuqdur. Hava cəbhələri nadir hallarda qitəyə daxil olur və mərkəzini soyuq və quru tərk edir. Qitənin mərkəzi hissəsində yağıntının az olmasına baxmayaraq, oradakı buz uzun müddət davam edir. Qitənin ətrafında daim fırtına gücündə küləklər əsir. Qitənin daxilində isə hava axınları daim mülayimdir.

Qütb parıltısı

Antarktida üç səbəbə görə Arktikadan daha soyuqdur. Birincisi, qitənin çox hissəsi dəniz səviyyəsindən 3,000 metr (9,800 ft) yüksəkdir və troposferdə yüksəlmə ilə temperatur azalır. İkincisi, Arktika okeanı şimal qütb zonasını əhatə edir: okeanın nisbi istiliyi buz örtüyü vasitəsilə ötürülür və Arktika bölgələrində temperaturun Antarktidanın quru səthinə xas olan həddinə çatmasının qarşısını alır. Üçüncüsü yerin günəş ətafındakı orbitalının qeyri-simmetikliyidir. Beləki, Yer kürəsi iyul ayında günəşdən ən uzaq məsafədə olur (antraktida günəşdən olduqca uzaq olur və qış sərt keçir), dekabr ayında isə yer günəşə ən yaxın məsafədə olur (Arktika günəşə yaxın olduğu üçün qış sərt keçmir). Lakin ilk iki xüsusiyyət daha böyük rol oynayır.[45]

Adətən cənub işıqları və ya qütb işıqları kimi tanınan qütb parıltısı, Yerin yanından keçən plazma dolu günəş küləkləri tərəfindən yaradılan, Cənub qütbünün yaxınlığında gecə səmasında müşahidə olunan bir parıltıdır. Başqa bir bənzərsiz tamaşa, almaz tozudur. Almaz tozu adlana hadisə troposferin aşağı qatlarındakı kiçik buz kristallarından ibarət buludlardır.

Əhali

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Bir neçə hökumət qitədə daimi idarə olunan tədqiqat stansiyaları saxlayır. Qitədə və ona yaxın adalarda elmi tədqiqatlar və digər işlər aparan insanların sayı qışda təxminən 1000 ilə yayda təxminən 5000 arasında dəyişir və bu zamanlarda əhalinin sıxlığı milyon kvadrat kilometrə 70 ilə 350 nəfər olur. Stansiyaların bir çoxu il boyu işləyir, qış dövrü adətən öz ölkələrindən bir illik tapşırıq üçün gəlirlər. 2004-cü ildə Rusiya Bellinshauzen stansiyasında açılan bir Pravoslav kilsəsi — Müqəddəs Üçlük Kilsəsi, hər il eyni şəkildə dönən bir və ya iki keşiş tərəfindən il boyu idarə olunur.[46][47]

1966-cı ilə qədər davam edən balina dövründə, qitənin əhalisi yayda 1000-dən (bəzi illərdə 2000-dən çox), qışda 200-ə qədər dəyişdi. Topdan satıcıların əksəriyyəti, norveçlilər, artan nisbətdə ingilislər idi. Yaşayış məntəqələrindən biri də Qryotviken idi. Balina stansiyalarının menecerləri və digər yüksəksəviyyəli zabitləri tez-tez ailələri ilə birlikdə burada yaşayırdılar. Bunların arasında Qryotvikenin qurucusu, ailəsi ilə birlikdə 1910-cu ildə İngiltərə vətəndaşlığını qəbul edən məşhur Norveç balina ovçusu və tədqiqatçısı kapitan Karl Anton Larsen də var idi.

Amundsen-Skott stansiyası (1996)

Cənub qütbündə doğulan ilk uşaq, 8 oktyabr 1913-cü ildə Qryotviken şəhərində anadan olmuş norveçli qız Solveyk Qunberq Yakobsen idi və doğuşu Cənubi Georgiyanın İngilis Magistratı tərəfindən qeydiyyata alındı. O balina stansiyasının meneceri köməkçisi Fridsyof Yakobsen və Klara Olette Yakobsenin qızı idi. Bütün bunlara baxmayaraq bəzi inzibatı mübahisələrlə bağlı olaraq Cənubi Georgiya adasının bəzən Antarktidaya aid olmaması deyilir. Buna görə də bəzi mənbələrdə Antarktidada doğulan ilk şəxsin Emilio Markos Palma olduğu bildirilir.[48]

Emilio Marcos Palma, Antarktida materikində, 1978-ci ildə Antarktida yarımadasının ucundakı Esperanza bazasında, 60-cı cənub paralelindən cənubda doğulan ilk şəxs idi;[49][50] valideynləri qitənin ailə həyatı üçün uyğun olub olmadığını müəyyən etmək üçün Argentina hökuməti tərəfindən digər yeddi ailə ilə birlikdə oraya göndərilmişdi.

1984-cü ildə Juan Pablo Camaço Frei Montalva Stansiyasında anadan olub. O Antarktidada doğulan ilk Çilili idi. Artıq bir neçə baza stansiya məktəbə gedən uşaqları olan ailələr üçün evdir.[51]

2009-cu ildə səkkizi Argentinanın Esperanza bazasında[52] və üçü Çili Frei Montalva Stansiyasında olmaqla[53] Antarktidada (60 cənub pralelindən cənubda) 11 uşaq anadan olmuşdur.

Biomüxtəliflik

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Antarktida şelf buzlağında adeli pinqvini

Fauna

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Antarktidada az sayda onurğalı yaşayır və bunlar yalnız Antarktida adaları ilə məhdudlaşır.[54] Antraktidada əsasən lələkyeyən, yumru qurdlar, ərincəklilər, rotatorilər və ayaqquyruqlular kimi onurğasızlar və mikroorqanizmlər həyat sürür.[55][56]

Bəzi dəniz heyvanları növləri birbaşa və ya dolayı yolla fitoplanktonlarla qidalanır. Antarktika dəniz həyatına pinqvinlər, göy balinalar, qatil balinalar və dəniz pişikləri daxildir. İmperator pinqvini, Antarktidada qış dövründə bala çıxardan yeganə pinqvindir. Adeli pinqvinləri digər pinqvinlərdən daha cənubda yumurta qoyurlar . Kəkilli pinqvinin göz ətrafında fərqli lələklər var və bunlar incə kirpiklərin görünüşünü verir. Kral pinqvinləri, antarktika pinqvinləri və papua pinqvinləri də Antarktidada yaşayan pinqvin növlərindəndir.

Kergelen dəniz pişiyi 18–19-cu əsrlərdə Birləşmiş Ştatlardan və Birləşmiş Krallıqdan gələn satıcılar tərəfindən əridildiyi üçün çox ovlandı. " Əsl suiti " olan Ueddell suitisi, Ueddell dənizindəki İngilis suiti ovu ekspedisiyalarının komandiri ser Ceyms Ueddellin adını daşıyır.[57]

Göbələklər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Antarktidadan təxminən 1150 növ göbələk qeydə alınıb, onlardan təxminən 750-i mitsel olmadan yaşayır, 400-ü isə mitsel əmələ gətirir.[58][59] Bu növlərdən bəziləri ekstremal şəraitdə təkamül nəticəsində qayadaxili yaşayan orqanizmlərdir və Mak -Mardo vadisi və ətraf dağ silsilələrinin təsir edici qaya birləşmələrinin formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə vermişdir. Görünən sadə morfologiya, olduqca fərqli dərəcədə fərqlənən quruluşlar, metabolik sistemlər və fermentlər hələ çox aşağı temperaturda fəaliyyət göstərir və bu cür göbələklərin göstərdiyi həyat dövrləri onları Mak-Mardo Vadisi kimi sərt mühitlərə uyğunlaşdırır. Xüsusilə, qalın divarlı və güclü melanizasiya edilmiş hüceyrələri onları UB şüalara davamlı edir. Bu xüsusiyyətlər yosunlarda və sianobakteriyalarda da müşahidə oluna bilər ki, bunlar Antarktidada hökm sürən şəraitə uyğunlaşma olduğunu göstərir. Bu kəşf əgər Marsda həyat baş verərsə, buradakı orqanizmlərin Cryomyces antarcticus və Cryomyces minteri kimi Antarktida göbələklərinə bənzər ola biləcəyi barədə fərziyyələrə səbəb oldu.[60] Bu göbələklərdən bəziləri Antarktida üçün endemikdir.[61]

Deschampsia antarctica və Colobanthus quitensis

Bitkilər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Təxminən 298 milyon il əvvəl meşələr qitəni əhatə etməyə başladı və 15 milyon il əvvəl soyuqlaşan iqlimdə sadacə tundra bitkiləri sağ qala bildi.[62] Lakin indiki Antarktida iqlimi geniş bitki örtüyünün yaranmasına imkan vermir. Donma temperaturu, torpağın keyfiyyətsizliyi, nəmliyin olmaması və günəş işığının olmaması bitki yetişməsinə mane olur. Nəticədə bitki həyatının müxtəlifliyi çox aşağı və paylanması məhduddur. Qitənin florası əsasən mamırkimilərdən ibarətdir. Burada 100-ə yaxın növdə mamır və 25 növ ciyərotu bitkisi var. Lakin Antarktida yarımadasında yalnız 3 növ çiçəkli bitki yayılmışdır: Deschampsia antarctica , Colobanthus quitensis (Antarktida inci çiçəyi) və yerli olmayan Poa annua.[63] Böyümə yayda bir neçə həftə ilə məhdudlaşır.[58][64]

Digər orqanizmlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Antarktidada yeddi yüz növ yosun var, bunların əksəriyyəti fitoplanktondur . Rəngli qar yosunları və diatomlar yay aylarında sahil bölgələrində xüsusilə çoxdur.[64] Bakteriyalar buzun altında, soyuq və qaranlıq bir yerdə 800 metr (0.50 mil; 2,600 ft)-ə qədər dərinlikdə yaşayırlar.[65]

Qoruma

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Antarktika Müqaviləsinə Ətraf Mühitin Mühafizəsi Protokolu (Ətraf Mühit Protokolu və ya Madrid Protokolu da deyilir) 1998-ci ildə qüvvəyə minmişdir və Antarktidada biomüxtəlifliyin qorunması və idarə edilməsi ilə əlaqəli əsas vasitədir. Bu komitə daxilində böyük bir narahatlıq Antarktida üçün bölgədən kənarda yerli olmayan növlərin təsadüfən gətirilməsi riskidir.[66] Antarktika Qoruma Qanununun (1978) ABŞ-də qəbul edilməsi ABŞ-nin Antarktidadakı fəaliyyətinə bir sıra məhdudiyyətlər gətirdi. Adventiv bitkilərin və ya heyvanların tətbiqi, flora və faunannın pozulmasına gətirib çıxara bilər. 1980-ci ildə qüvvəyə minən müqavilə olan Antarktik Dəniz Yaşayış Resurslarının Mühafizəsi Konvensiyası (CCAMLR), bütün Cənubi Okean balıqçılığını idarə edən qaydaların bütün Antarktida ekosisteminə təsirini nəzərə almağı tələb etdi. Bu yeni hərəkətlərə baxmayaraq, tənzimlənməmiş və qanunsuz balıq ovu xüsusilə də Dissostichus eleginoides (Patagonya dişbalığı)-nın ovu ciddi problem olaraq qalır.[67][68]

Siyasət

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  Argentina
  Avstraliya
  Çili
  Fransa
  Yeni Zellandiya
  Norveç
  Birləşmiş Krallıq

Bir sıra ölkələr müəyyən bölgələrdə suverenliklərini iddia edirlər. Bu ölkələrin bir neçəsi bir-birinin iddialarını qarşılıqlı olaraq tanıdıqları halda, bu iddiaların etibarlılığı ümumiyyətlə qəbul edilmir.[69]

Antarktida ilə bağlı yeni iddialar 1959-cu ildən bəri dayandırıldı, baxmayaraq ki, 2015-ci ildə Norveç Kraliça Mod Torpağını rəsmi olaraq onunla Cənub qütbü arasındakı ərazini də əhatə etməmiş olaraq təyin etdi. Antarktidanın vəziyyəti 1959-cu il Antarktika Müqaviləsi və digər əlaqəli müqavilələrlə tənzimlənir. Müqavilə Sovet İttifaqının (və sonra Rusiya), Böyük Britaniya, Argentina, Çili, Avstraliya, və Amerika Birləşmiş Ştatları daxil olmaqla, on iki ölkə tərəfindən imzalanıb. Bu müqavilə Antarktidanı elmi qoruq olaraq bir kənara qoymuş, elmi araşdırma və ətraf mühitin qorunması azadlığını qurmuş və Antarktidada hərbi fəaliyyətə qadağan qoymuşdur. Bu, Soyuq Müharibə dövründə qurulan ilk silah nəzarəti müqaviləsi idi.

1983-cü ildə Antarktika Müqaviləsi Tərəfləri Antarktidada mədən işlərini tənzimləmək üçün bir konvensiyaya dair danışıqlara başladı. 1988-ci ildə Antarktida mineral ehtiyatlarının tənzimlənməsi haqqında Konvensiya (CRAMRA) qəbul edildi. Növbəti il, Avstraliya və Fransa Antarktika mühitini qorumaq üçün əhatəli bir rejimin yerində müzakirə edilməsini təklif etdilər. Antarktika Müqaviləsinin Ətraf Mühitin Mühafizəsi Protokolu ("Madrid Protokolu") digər ölkələrin davranışlarına uyğun olaraq müzakirə edildi və 14 yanvar 1998-ci ildə qüvvəyə mindi. Madrid Protokolu Antarktidada "sülh və elmə həsr olunmuş təbii qoruq" təyin edərək Antarktidada bütün mədən işlərini qadağan edir.

Antarktida Müqaviləsi Antarktidada hər hansı bir hərbi fəaliyyətə, o cümlədən hərbi bazalar və istehkamların qurulmasına, hərbi manevrlərə və silah sınaqlarına qadağa qoyur. Hərbi heyət və ya avadanlıq yalnız elmi tədqiqat və ya digər dinc məqsədlər üçün icazə verilir.[70] Yeganə sənədləşdirilmiş hərbi quru manevri 1965-ci ildə Argentina hərbçiləri tərəfindən kiçik NINETY əməliyyatı olmuşdur.[71]

Antraktida əraziləri
Tarix Ölkə Ərazi Sərhədlər Xəritə
1840 Fransa Fransa Adel Torpağı 142°02′ ş.u.-dan 136°11′ ş.u.-na
1908 Böyük Britaniya Birləşmiş Krallıq Böyük Britaniyanın Antarktika əraziləri 80°00′ q.u.-dan 20°00′ q.u.-na. Kəsişmələr daxil olmaqla:
  • 80°00′ q.u.-dan 74°00′ q.u.-na Çili (1940)
  • 74°00′ q.u.-dan 53°00′ q.u.-na Çili (1940) və Argentina (1943)
  • 53°00′ q.u.-dan 25°00′ q.u.-na Argentina (1943)
1923 Yeni Zelandiya Ross ərazisi 160°00′ ş.u.-dan 150°00′ q.u.-na
1929  Norveç Norveç I Pyotr adası 68°50′ c. e. 90°35′ q. u.HGYO
1933  Avstraliya Avstraliya Avstraliyanın Antarktika ərazisi 44°38′ ş.u.-dan 136°11′ ş.u.-na və 142°02′ ş.u.-dan 160°00′ ş.u.-na
1939  Norveç Norveç Kraliça Mod Torpağı 20°00′ ş.u.-dan 44°38 ′ş.u.-na
1940  Çili Çilinin Antarktika Bölgəsi 90°00′ q.u.-dan 53°00′ q.u.-na. Kəsişmələr də daxil olmaqla:
  • 90°00′ q.u.-dan 74°00′ q.u.-na Birləşmiş Krallıq (1908)
  • 74°00′ q.u.-dan 53°00′ q.u.-naBirləşmiş Krallıq (1908) və

Argentina (1943)

1943  Argentina Argentina Antarktikası 74°00′ q.u.-dan 25°00′ q.u.-na. Kəsişmələr daxil olmaqla:
  • 74°00′ q.u.-dan 53°00′ q.u.-na Birləşmiş Krallıq (1908) və Çili (1940)
  • 53°00′ q, u.-dan 25°00′ q.u.-na Birləşmiş Krallıq (1908)
– – Meri Berd Torpağı (Sərbəst bölgə) 150°00′ q.u.-dan 90°00′ q.u.-na (I Pyotr adası istisna olmaqla)

Argentina, İngilis və Çili iddiaları üst-üstə düşür və mübahisələrə səbəb olurdu. 18 dekabr 2012-ci ildə İngiltərə, II Kraliça Elizabetin 60 illik yubileyi şərəfinə əvvəllər açıqlanmayan bir ərazini Kraliça Elizabet Torpağı adlandırdı.[72] 22 dekabr 2012-ci ildə İngiltərənin Argentinadakı səfiri Con Frimen, iddiaya etiraz olaraq Argentina hökumətinə çağrıldı.[73] Argentina-İngiltərə münasibətləri əvvəllər 2012-ci ildə yaxınlıqdakı Folklend adalarının suverenliyi və Folklend müharibəsinin 30-cu ildönümü ilə əlaqədar mübahisələrə görə pozulmuşdu.

Avstraliya və Yeni Zelandiyanın iddiaları olaraq göstərilən ərazilər, ölkələrin müstəqillik əldə etdikdən sonra təhvil alınana qədər Britaniya ərazisi idi. Avstraliya hazırda antarktidada ən böyük əraziyə sahibdir. İngiltərə, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Fransa və Norveçin iddiaları hamısı bir-biri tərəfindən tanınır.

Antarktika Müqaviləsinin üzvü kimi iştirak edən digər ölkələrin də Antarktidada ərazi iddiaları var, lakin Müqavilənin müddəaları qüvvədə olduğu müddətdə tələblərini vermələri mümkün deyil.[74]

İqtisadiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Qanlı şəlalə. Taylor buzlağından Mak-Medro vadisinə axan şəlalə dəmir oksidi ilə zəngin olduğundan suyun rəngi qan-qırmızıdır.

Hazırda Antarktidada sahildən balıq ovu və Antarktida xaricində yerləşən kiçik miqyaslı turizm istisna olmaqla heç bir iqtisadi fəaliyyət yoxdur.

Kömür, karbohidrogenlər, dəmir filizi, platin, mis, xrom, nikel, qızıl və digər minerallar tapılsa da, istismar üçün kifayət qədər miqdarda olmamışdır.[79] Antarktika Müqaviləsi ilə Ətraf Mühitin Mühafizəsi haqqında 1991-ci il Protokolu da qaynaqlar uğrunda mübarizəni məhdudlaşdırır. 1998-ci ildə, 2048-ci ildə yenidən nəzərdən keçiriləcək, iqtisadi inkişafı və istismarı daha da məhdudlaşdıran mədən işinə qeyri-müəyyən qadağa qoyulması üçün kompromis razılaşma əldə edildi. Əsas iqtisadi fəaliyyət balıqların tutulması və dəniz ticarətidir. Antarktika balıqçılığının 2000–01-ci illərdə 112.934 ton endiyi bildirilir.[80]

Kiçik miqyaslı "ekspedisiya turizmi" 1957-ci ildən bəri mövcuddur və hazırda Antarktika Müqaviləsi və Ətraf Mühit Protokolunun müddəalarına tabedir, lakin beynəlxalq Antarktika Tur Operatorları Birliyi (IAATO) tərəfindən tənzimlənir. Antarktika turizmi ilə əlaqəli bütün gəmilər IAATO-nun üzvü deyil, lakin IAATO üzvləri turizm fəaliyyətinin 95% -ni təşkil edir. Səyahət, əsasən, kiçik və ya orta gəmi ilə, əlamətdar vəhşi təbiətin əlçatan konsentrasiyaları olan xüsusi mənzərəli yerlərə yönəldilir. 2006–2007-ci illərdə cənub qütbünü 37,506 turist ziyarət etmişdir. 2015–2016-cı illərdə bu rəqəm 38,478 olaraq qeydə alınmışdır.[81][82][83] Antarktidada hal-hazırda 2 bank fəaliyyət göstərir.[84]

Ziyarətçilərin axınının yaratdığı potensial mənfi ekoloji və ekosistem təsirləri cəmiyyətdə narahatlıq yaradır. Bəzi ekoloq və alimlər gəmilər üçün sərt qaydalar və turizm sənədləşməsi tələb edir.[85] Antarktidanın görməli yerləri ilə uçuşlar (enməyən) Avstraliya və Yeni Zelandiyadan kənarda, 1979-cu ildə Yeni Zelandiya 901 Hva Uçuşunun Erebus dağında 257 nəfərin hamısının ölümünə səbəb olan ölümcül qəzasına qədər işləmişdir.

Otuza yaxın ölkə, təxminən yayda 4000, qışda 1000 nəfər əhalisi olan Antarktidada təxminən yetmiş tədqiqat stansiyasını (il boyu və ya daimi 40 və yalnız yayda 30) saxlayır.

Tədqiqatlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Hər il 28 fərqli xalqın alimləri dünyanın heç bir yerində təkrarlanmayan təcrübələr keçirirlər. Yaz aylarında tədqiqat stansiyalarında 4 mindən çox alim fəaliyyət göstərir; bu rəqəm yalnız qışda 1000-dən çox olur. Antarktidadakı ən böyük tədqiqat stansiyası olan Mak-Merdo Stansiyası 1000-dən çox elm adamını, ziyarətçi və turisti yerləşdirməyə qadirdir.

Cənub Qütbü Teleskopu. Amundsen-Skott qütb stansiyası

Tədqiqatçılar arasında bioloqlar, geoloqlar, okeanoqraflar, fiziklər, astronomlar, qlyasiologlar və meteoroloqlar da var . Geoloqlar tektonik plitələri, kosmosdan gələn meteoritləri və superqitə olan Qondvananın dağılma mənbələrini öyrənməyə meyillidirlər. Onlar buzlaqların, aysberqlərin, mövsümi qarların və şelf buzlaqlarının tarixini və dinamikasını öyrənməklə məşğuldurlar. Bioloqlar vəhşi həyatı araşdırmaqla yanaşı, sərt temperatur və insanların mövcudluğunun müxtəlif orqanizmlərdə uyğunlaşma və sağ qalma strategiyalarına necə təsir göstərmələri ilə maraqlanırlar. Tibb həkimləri virusların yayılması və bədənin həddindən artıq mövsümi istiliyə cavab verməsi ilə bağlı kəşflər etdilər. Amundsen-Skott Cənubi Qütb Stansiyasındakı astrofiziklər göy qübbəsi və kosmik mikrodalğalı fon radiasiyasını araşdırırlar. İncə atmosferə səbəb olan yüksək yüksəklik səbəbindən bir çox astronomik müşahidələr Antarktidanın əksər yerüstü yerlərindən daha yaxşı aparılır; atmosferdəki su buxarının miqdarını minimuma endirən aşağı temperatur və işıq çirklənməsinin olmaması, burada Yer kürəsinin hər yerindən daha aydın bir məkanı görmək imkanı verir.[86]

1970-ci illərdən bəri Antarktida üzərindəki atmosferdəki ozon təbəqəsi tədqiqatın vacib bir istiqaməti olmuşdur. 1985-ci ildə, Brunt şelf buzlağındakı Halley Stansiyasında topladıqları məlumatlar üzərində işləyən üç İngilis alimi bu təbəqədə bir çuxurun olduğunu aşkar etdilər. Sonda ozonun məhv olmasına insan məhsullarından yayılan xloroflüorokarbon qazının (CFC) səbəb olduğu müəyyən edilmişdir. 1989-cu il Monreal Protokolunda CFC-lərin qadağan edilməsi ilə iqlim proqnozları 2050 ilə 2070 arasında ozon qatının 1980 səviyyəsinə qayıdacağını göstərilir.[87]

2006-cı ilin sentyabrında NASA peyk məlumatları, Antarktidadaki ozon dəlikinin rekord səviyyədəki bütün dövrlərdən 2.750.000 km2 səviyyəsində daha böyük olduğunu ortaya qoydu.[88] Tükənmiş ozon qatının Antarktidada baş verən iqlim dəyişikliklərinə təsiri yaxşı başa düşülmür.[87]

6 sentyabr 2007-ci ildə Belçikada yerləşən Beynəlxalq Qütb Fondu, Antarktidada iqlim dəyişikliyini araşdırmaq üçün dünyanın ilk sıfır tullantılı qütb elmi stansiyası olan Şahzadə Elizabet stansiyasını təqdim etdi. 16,3 milyon dollara başa gələn Beynəlxalq Qütb İlinin bir hissəsi olan prefabrik stansiya, qütb bölgələrinin təbiətini izləmək üçün 2008-ci ilin sonunda Belçikadan Cənub Qütbünə göndərildi.[89]

2008-ci ilin yanvar ayında Hey Korr və Devid Vauyan başda olmaqla İngilis Antarktika Tədqiqatı (BAS) alimləri 2200 il əvvəl Antarktidanın buz təbəqəsi altında bir vulkanın püskürdüyünü (radar görüntüləri əsasında) bildirdilər. Antarktidada son 10,000 ildə ən böyük püskürmənin qalıqları Hudzon dağlarının altındakı buz səthində tapıldı.[90]

Meteoritlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Antarktidada aşkar edilmiş ALH84001 meteoriti. Marsdan gəldiyi aşkarlanmışdır.

Antarktida meteoritləri günəş sisteminin əvvəlində yaranan materialın öyrənilməsinin vacib sahəsidir; əksəriyyətinin asteroidlərdən gəldiyi düşünülür, lakin bəziləri daha böyük planetlərdə meydana gəlmiş ola bilər. İlk meteorit 1912-ci ildə Adel torpağında tapıldı və tapıldığı yerə əsasən Adel torpağı meteoriti adı verildi. 1969-cu ildə bir yapon ekspedisiyası doqquz meteorit kəşf etdi. Bu meteoritlərin çoxu son milyon ildə buz təbəqəsinə düşmüşdür. Yer kürəsində daha mülayim bölgələrdə toplanan meteoritlərlə müqayisədə Antarktida meteoritləri yaxşı qorunub saxlanılır.[91]

Meteoritlərin bu böyük kolleksiyası günəş sistemindəki meteorit bolluğunu və meteoritlərin asteroid və kometlərlə necə əlaqəli olduğunu daha yaxşı başa düşməyə imkan verir. Bu günə qədər yeni növ meteoritlər və nadir meteoritlər tapılmışdır. Bunların arasında, Aydan və ehtimal ki Marsdan təsirlənərək parçalanan parçalar da var. Bu nümunələr, xüsusən də ANSMET tərəfindən aşkar edilmiş ALH84001, Marsdakı mikrob həyatının mümkün dəlilləri ilə bağlı mübahisənin mərkəzindədir. Kosmosdakı meteoritlər kosmik radiasiyanı mənimsəyir və bu xüsusiyyətlərinə əsasən meteoritin Yerlə toqquşduğu vaxtı laboratoriya tədqiqatları nəticəsində təyin etmək olar.[91]

2006-cı ildə Ohayo Dövlət Universitetinin bir qrup tədqiqatçısı, təxminən 250 milyon il əvvəl meydana gəlmiş 500 kilometr enində (300 mil) Uilks Torpağı kraterini kəşf etmək üçün NASA-nın GRACE peykləri tərəfindən çəkilmiş fotolardan istifadə etdi.[92]

2013-cü ilin yanvar ayında Belçikanın SAMBA missiyası tərəfindən aparılan axtarış nəticəsində Nansen buz sahəsindəki buzda 18 kiloqram ağırlığında buzlu meteorit aşkarlandı.[93]

2015-ci ilin yanvar ayında Kral Bodoin şelf buzlağının səthindəki qarda 2 kilometr (1.2 mil) diametrindəki dairəvi quruluşun, bir meteorit kraterinin meydana gəldiyi bildirildi. 25 il əvvəlki peyk görüntüləri də bunu sübut etdi.

Cənub okeanının səviyyəsi və buz örtüyü

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Antarktida materiki qış aylarında. Bu dövrdə şelf buzlağı genişlənir və materikin sahəsi böyüyür.
  Ross şelf buzlağı
  Filchner–Ronne şelf buzlağı
  Amery şelf buzlağı
  Larsen Şelf buzlağı
  Riiser-Larsen şelf buzlağı
  Fimbul şelf buzlağı
  Shackleton şelf buzlağı
  George VI şelf buzlağı
  Qərb şelf buzlağı
  Vilkins Şelf buzlağı

Cənub qütbündə yerləşdiyinə görə Antarktida, cənub yayı istisna olmaqla, nisbətən az günəş şüası qəbul edir. Buna görə o suyun əsasən buz şəklində olduğu çox soyuq bir qitədir. Yağıntılar azdır (Antarktidanın landşaftının əsasını qütb səhraları təşkil edir) və demək olar ki, həmişə qar şəklində yağır və ərazini əhatə edən nəhəng bir buz təbəqəsi əmələ gətirir. Qitə sahillərinin ətrafında geniş şelf buzlağı var. Bunlar materik buzlağından çıxan üzən uzantılardır. Dənizdə də temperatur kifayət qədər aşağı səviyyədədir. Dənizin suyunda ilin çox vaxtı buz əmələ gəlir. Dəniz səviyyələrinə mümkün təsirləri və qlobal soyutmanın təsirlərini anlamaq üçün Antarktida buzlarının müxtəlif növlərini anlamaq vacibdir.

Antarktika qışında dəniz buz dərəcəsi hər il genişlənir və bu buzun əksəriyyəti yayda əriyir. Bu buz okean suyundan əmələ gəlir və eyni suda üzür və beləliklə dəniz səviyyəsinin yüksəlməsinə kömək etmir. Antarktida ətrafındakı şelf buzlağının miqdarı (kvadrat kilometrlə) son onilliklərdə təxminən sabit qalmışdır. Baxmayaraq ki, qalınlığında yaşadığı dəyişkənliyin miqdarı bəlli deyil.[94][95]

Qitənin özündə böyük miqdarda buz dünya miqyasında təmiz suyun təxminən 70% -ni saxlayır.[27] Bu buz təbəqəsi daim qar yağışından buz alır və dənizə axması nəticəsində buz itirir.

Peyk izləmələri, Antarktika dəniz buzlarının ümumi artımının 2014-cü ildə tərsinə çevrildiyini, 2014–2017-ci illərdə sürətlə azalma tempinin Antarktika dəniz buzlarının 40 illik rekorddakı ən aşağı səviyyələrə qədər azaldığını göstərir.[96]

Şərqi Antarktida, dəniz səviyyəsindən yüksək bir torpaq bazası olan və qitənin əksər hissəsini tutan soyuq bir bölgədir. Bu ərazidə buzlaşan və nəticədə dənizkənarı buzlaq axan kiçik qar yağışları üstünlük təşkil edir. Bütövlükdə Şərqi Antarktika Buz təbəqəsinin kütlə tarazlığının bir qədər müsbət (dəniz səviyyəsini aşağı salması) və ya tarazlığa yaxın olduğu düşünülür.[97][98][99] Bununla birlikdə bəzi bölgələrdə buz axınının artması aşkar edilmişdir.[98][100]

Qlobal istiləşmə

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Antarktidanın səth temperaturunun yüksəlməsi (1957–2008)

Antarktidanın bəzi bölgələri Qlobal istiləşmədən öz payını alıb. Xüsusilə Antarktida yarımadasında güclü istiləşmə qeyd edildi. 2009-cu ildə Erik Steyg tərəfindən nəşr olunan bir araşdırma, Antarktidanın qitə miqyaslı orta səth istiliyinin 1957-ci ildən 2006-cı ilə qədər 0,05 °C (0.09 °F) artdığını qeyd etdi.  Bu araşdırma, həmçinin Qərbi Antarktidanın son 50 ildə 10 il ərzində 0,1 °C (0.2 °F) daha çox istiləşdiyini və bu istiləşmənin qış və yazda ən güclü olduğunu qeyd etdi.[101] Araşdırmalar zamanı Antarktidanın karbon qazı tullantıları nəticəsində istiləşdiyinə dair sübutlar tapılıb.[102] Lakin bu heç də birmənalı deyil.[103] Qərbi Antarktidadakı səth istiliyinin miqdarı böyük olsa da, bu səthdə əriməyə səbəb olmamışdır. Bunun əvəzinə buzlaq axınının artması, yalnız kontinental şelfdən və dərin okeandan isti suyun axması ilə əlaqələndirilir.[104][105][106]

2002-ci ildə Antarktida yarımadasının Larsen-B şelf buzlağıi çökdü.[107] 2008-ci il 28 Fevral — 8 Mart tarixləri arasında, yarımadanın cənub-qərbindəki Vilkins şelf buzlağından təxminən 570 kvadrat kilometr genişliyində buz sahəsi çökdü. Qalan 15,000 kvadratkilometr buz sahəsi risk altında idi. Buzlaq 5 aprel 2009-cu ildə[108][109] dağılana qədər təqribən 6 kilometr uzunluğunda olan "buzdan dəhliz" tərəfindən tutulurdu.[110][111] NASA-ya görə, son 30 ildə ən geniş yayılmış Antarktika səthinin əriməsi, 2005-ci ildə, Kaliforniyaya bənzər ölçüdə buz sahəsi qısa müddətdə əriyəndə və yenidən donduqda səthinin 5 °C (41 °F) qədər yüksəlməsi ilə nəticələnə bilər.[112]

2013-cü ildə Nature Geoscience-də yayımlanan bir araşdırma Qərbi Antarktidanı yer üzündəki ən sürətlə istilənən bölgələrdən biri olaraq təyin etdi. Tədqiqatçılar Antarktidanın Berd Stansiyasından tam bir istilik rekordu təqdim edir və bunun "1958 ilə 2010 arasında illik temperaturun 2.4 ± 1,2 ° C arasında xətti bir artım olduğunu" iddia edirlər.[113]

Ozon dəliyi

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Ozon dəliyinin 1979–2008-ci illərdə böyüməsi. NASA. 4 oktyabr 2008. Rəng tündləşdikcə Ozon qatının nazikləşdiyini göstərir.

Antarktida üzərində "ozon dəliyi" nin böyük bir sahəsi var. Bu çuxur, demək olar ki, bütün qitəni əhatə edir və 2008-ci ilin sentyabrında ən böyük nöqtəyə çatmışdır.[114] Dəlik 1985-ci ildə elm adamları tərəfindən aşkar edilmiş və müşahidə illərində artmağa meyil edilmişdir[115]. Ozon dəliyinin xloroflorokarbon qazının(KFC) atmosferə atılması və ozonun parçalanması ilə yaranması qeyd edilir.[116]

Bəzi elmi tədqiqatlar Antarktidada (və Cənubi Yarımkürəsinin daha geniş ərazisində) iqlim dəyişikliyinin idarə olunmasında ozonun tükənməsinin dominant rol oynaya biləcəyini göstərir.[115] Ozon stratosferdə çox miqdarda ultrabənövşəyi şüaları udur. Antarktida üzərində ozonun tükənməsi yerli stratosferdə 6 °C ətrafında bir qədər soyumağa səbəb ola bilər. Bu soyutma, qitənin ətrafında axan nəhəng küləklərin güclənməsinə təsir göstərir və beləliklə Cənub qütbü yaxınlığında soyuq havanın axmasının qarşısını alır. Nəticədə Şərqi Antarktika buz təbəqəsinin kontinental kütləsi daha aşağı temperaturda saxlanılır və Antarktidanın bəzi ərazilərinin, xüsusən Antarktida Yarımadasının, daha yüksək dərəcədə istiləşməsinə kömək edir.[117]

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Antarktidanın inzibatı bölgüsü
Ərazilər Adalar
Adel Torpağı Kraliça Elizabet Torpağı Palmer Torpağı Cənubi Orkney adaları
I Aleksandr Torpağı Kraliça Mod Torpağı Şahzadə Elizabet Torpağı Cənubi Şetland adaları
Viktoriya Torpağı Kraliça Meri Torpağı Uilks Torpağı Balleni adaları
II Vilhelm Torpağı Kots Torpağı VII Eduard yarımadası Berkner
V Georq sahili Mak-Robertson Torpağı Elsuort Torpağı Fil adası
Qreyam Torpağı Meri Berd Torpağı Enderbi Torpağı Karney
Kemp Torpağı Ross adası


İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ British Antarctic Survey. "Bedmap2: improved ice bed, surface and thickness datasets for Antarctica" (PDF). The Cryosphere Journal. 16 February 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 January 2014.
  2. ↑ "The World at a Glance: Surprising Facts". 4 March 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2009.
  3. ↑ "La Antártida" (ispan). Dirección Nacional del Antártico. 13 November 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 November 2016.
  4. ↑ The Antarctic Dictionary. CSIRO Publishing.
  5. ↑ Aristotle Meteorologica. Arxivləşdirilib 2015-06-27 at the Wayback Machine Book II, Part 5. 350 BCE. Translated by E. Webster. Oxford: Clarendon Press, 1923. 140 pp.
  6. ↑ "Происхождение названия Антарктида". 2019-09-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-02.
  7. ↑ John George Bartholomew and the naming of Antarctica, CAIRT Issue 13, National Library of Scotland, July 2008, ISSN 1477–4186.
  8. ↑ Cook, Journals, vol.2. Cambridge: Hakluyt Society. 1968. səh. 643, n.3. ISBN 978-1-4724-5324-2.
  9. ↑ "Palmer Station". University of the City of San Diego. 10 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 March 2008.
  10. ↑ "Age of Exploration: John Cook". The Mariners' Museum. 7 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 February 2006.
  11. ↑ James Cook, The Journals, edited by Philip Edwards. Penguin Books, 2003, p. 250.
  12. ↑ U.S. Antarctic Program External Panel of the National Science Foundation. "Antarctica—Past and Present" (PDF). Government of the United States. 17 February 2006 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 February 2006.
  13. ↑ Guthridge, Guy G. "Nathaniel Brown Palmer, 1799–1877". Government of the United States, National Aeronautics and Space Administration. 2 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2006.
  14. ↑ "Palmer Station". University of the City of San Diego. 10 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 March 2008.
  15. ↑ "Экспозиции: Антарктика". 2020-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-02.
  16. ↑ "An Antarctic Time Line: 1519–1959". 10 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 February 2006.
  17. ↑ "Antarctic Explorers Timeline: Early 1800s". Polar Radar for Ice Sheet Measurements (PRISM). 3 August 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 February 2006.
  18. ↑ "Antarktidanın Ürəyi" (eng). Project Gutenberg. 2014-02-26 tarixində arxivləşdirilib.
  19. ↑ "Proposition de classement du rocher du débarquement dans le cadre des sites et monuments historiques" Arxivləşdirilib 2013-08-11 at the Wayback Machine  (fr.). Antarctic Treaty Consultative meeting 2006, note 4.
  20. ↑ "Voyage au Pôle sud et dans l'Océanie sur les corvettes "l'Astrolabe" et "la Zélée", exécuté par ordre du Roi pendant les années 1837-1838-1839-1840 sous le commandement de M. J. Dumont-d'Urville, capitaine de vaisseau" Arxivləşdirilib 2021-04-23 at the Wayback Machine  (fr.). Vol. 8. Paris: Gide publisher. 1842–1846. pp. 149–152. gallica.bnf.fr, BNF.
  21. ↑ "South-Pole – Exploring Antarctica". South-Pole.com. 14 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 February 2006.
  22. ↑ "Antarctic Circle – Antarctic First". 8 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 February 2006.
  23. ↑ "Tannatt William Edgeworth David". Australian Antarctic Division. 29 September 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 September 2010.
  24. ↑ "Roald Amundsen". South-Pole.com. 5 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2006.
  25. ↑ "Dates in American Naval History: October". Naval History and Heritage Command. United States Navy. 26 June 2004 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 February 2006.
  26. ↑ "First Women at Pole". South Pole Station. 30 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 August 2016.
  27. ↑ 1 2 "How Stuff Works: polar ice caps". howstuffworks.com. 2000-09-21. 4 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 February 2006.
  28. ↑ British Antarctic Survey. "Volcanoes". Natural Environment Research Council. 11 July 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 February 2006.
  29. ↑ "Scientists Discover Undersea Volcano Off Antarctica". United States National Science Foundation. 24 December 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 February 2006.
  30. ↑ Briggs. "Secret rivers found in Antarctic". BBC News. 15 May 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2009.
  31. ↑ "Lake Vostok". 23 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 February 2006.
  32. ↑ Abe, Shige. "Focus on Europa". 13 April 2001. 19 October 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 January 2012.
  33. ↑ "Extremophile Hunt Begins". Science News. 23 March 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 October 2011.
  34. ↑ "REMA". 2019-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-11.
  35. ↑ Stirone, Shannon. "New Antarctica Map Is Like 'Putting on Glasses for the First Time and Seeing 20/20' – A high resolution terrain map of Earth's frozen continent will help researchers better track changes on the ice as the planet warms". The New York Times. 7 September 2018. 7 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 September 2018.
  36. ↑ 1 2 Encyclopedia of Antarctica and the Southern Oceans. John Wiley & Sons. June 2002. ISBN 978-0-471-98665-2.
  37. ↑ Smith. "Anatomy of a basal sauropodomorph dinosaur from the Early Jurassic Hanson Formation of Antarctica" (PDF). 2007. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-09-03.
  38. ↑ Leslie, Mitch. "The Strange Lives of Polar Dinosaurs". Smithsonian Magazine. December 2007. 30 January 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 January 2008.
  39. ↑ "Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2". Nature. 421 (6920): 245–9. 16 January 2003. doi:10.1038/nature01290. ISSN 0028-0836. PMID 12529638.
  40. ↑ "Antarctica's geology". Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers) in partnership with the British Antarctic Survey and the Foreign and Commonwealth Office. 22 November 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 October 2014.
  41. ↑ Antarctica: An Encyclopedia from Abbott Ice Shelf to Zooplankton. Firefly Books. September 2002. ISBN 978-1-55297-590-9.
  42. ↑ Lear. "How Antarctica got its ice". 10 March 2016.
  43. ↑ Hudson, Gavin. "The Coldest Inhabited Places on Earth". Eco Localizer. 14 December 2008. 27 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 February 2009.
  44. ↑ "Coldest temperature ever recorded on Earth in Antarctica: -94.7C (−135.8F)". 20 August 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2017.
  45. ↑ The Earth's Elliptical Orbit Around the Sun – Aphelion and Perihelion Arxivləşdirilib 2016-08-04 at the Wayback Machine. Geography.about.com. Retrieved on 21 October 2013.
  46. ↑ "Flock of Antarctica's Orthodox temple celebrates Holy Trinity Day". Serbian Orthodox Church. 24 May 2004. 26 August 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2009.
  47. ↑ (Vladimir Petrakov: "Antarctic is a special world, full of very interesting people"). Interview with Father Vladimir Petrakov, a priest who twice spent a year at the station.
  48. ↑ Headland, Robert K. The Island of South Georgia. Cambridge University Press. 1984. 12, 130. ISBN 978-0-521-25274-4. OCLC 473919719.
  49. ↑ "missing" (PDF). 2011-07-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-03.
  50. ↑ "The power games that threaten world's last pristine wilderness". 2016-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-03.
  51. ↑ "Questions to the Sun for the 2002–03 season". The Antarctic Sun. 11 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2006.
  52. ↑ "Registro Civil Base Esperanza". 17 January 2010 tarixində arxivləşdirilib.
  53. ↑ "Derechos soberanos antárticos de Chile". 18 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 November 2011.
  54. ↑ British Antarctic Survey. "Land Animals of Antarctica". Natural Environment Research Council. 7 October 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 April 2017.
  55. ↑ "Snow Petrel Pagodroma nivea". BirdLife International. 3 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 October 2009.
  56. ↑ "Genome sequencing of the winged midge, Parochlus steinenii, from the Antarctic Peninsula - NCBI". 2020-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-03.
  57. ↑ "Creatures of Antarctica". 14 February 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2006.
  58. ↑ 1 2 British Antarctic Survey. "Plants of Antarctica". Natural Environment Research Council. 7 June 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2011.
  59. ↑ Bridge, Paul D. "Non-lichenized fungi from the Antarctic region". 11 August 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 October 2011.
  60. ↑ Onofri, S. "Survival of Black Fungi in Space, Preliminary Results" (PDF). 24 February 2021 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 March 2013.
  61. ↑ de Hoog, G.S. "Fungi of the Antarctic: evolution under extreme conditions".
  62. ↑ "Antarctica was once green: Scientists". 15 April 2017. 23 April 2017 tarixində arxivləşdirilib.
  63. ↑ "Poa annua L. in the maritime Antarctic: an overview". 2015. 2021-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-03.
  64. ↑ 1 2 "Antarctic Wildlife". 28 August 2010 tarixində arxivləşdirilib.
  65. ↑ Gorman, James. "Bacteria Found Deep Under Antarctic Ice, Scientists Say". The New York Times. 6 February 2013. 1 January 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2013.
  66. ↑ "Conservation issues for Antarctic fungi". Mycologia Balcanica. 7 (1): 73–76. 2010. 2013-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-03.
  67. ↑ Kirby, Alex. "Toothfish at risk from illegal catches". 15 August 2001. 17 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 October 2011.
  68. ↑ "Toothfish". 2010-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-03.
  69. ↑ Rogan-Finnemore, Michelle. What Bioprospecting Means for Antarctica and the Southern Ocean // Von Tigerstrom, Barbara (redaktor). International Law Issues in the South Pacific. Ashgate Publishing. 2005. səh. 204. ISBN 978-0-7546-4419-4. "Australia, New Zealand, France, Norway and the United Kingdom reciprocally recognize the validity of each other's claims." – Google Books link:
  70. ↑ "Antarctic Treaty". Scientific Committee on Antarctic Research. 6 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2006.
  71. ↑ "Argentina in Antarctica". Antarctica Institute of Argentina. 6 March 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2006.
  72. ↑ "The Foreign Secretary has announced that the southern part of British Antarctic Territory has been named Queen Elizabeth Land". Foreign & Commonwealth Office. HM Government. 18 December 2012. 7 July 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 December 2012.
  73. ↑ "Argentina angry after Antarctic territory named after Queen". BBC News. British Broadcasting Corporation. 22 December 2012. 15 January 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 December 2012.
  74. ↑ "La Antartica". Library.jid.org. 7 October 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 November 2008.
  75. ↑ 1 2 "La Antartica". Library.jid.org. 7 October 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 November 2008.
  76. ↑ Afese.com Arxiv surəti 27 aprel 2020 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 7 iyul 2011 at the Wayback Machine. (PDF) . Retrieved on 19 July 2011.
  77. ↑ Afese.com Arxiv surəti 27 aprel 2020 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 7 iyul 2011 at the Wayback Machine. (PDF) . Retrieved on 19 July 2011.
  78. ↑ "Disputes – international". The World Factbook. United States Central Intelligence Agency. 2011. 15 September 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 October 2011. ... the US and Russia reserve the right to make claims ...
  79. ↑ "Natural Resources". The World Factbook. CIA. 27 December 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 October 2016.
  80. ↑ "Fisheries News". mecropress. 20 December 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 October 2016.
  81. ↑ "Final Report, 30th Antarctic Treaty Consultative Meeting". Antarctic Treaty Secretariat. 8 August 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 August 2007.
  82. ↑ "Politics of Antarctica". 14 February 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 February 2006.
  83. ↑ "2015–2016 Tourists by Nationality Total". IAATO. 10 November 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 January 2017.
  84. ↑ "The World's Loneliest ATM is in Antarctica". mentalfloss.com. 2021-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-30.
  85. ↑ Rowe, Mark. "Tourism threatens Antarctic". London: Telegraph UK. 11 February 2006. 26 January 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 February 2006.
  86. ↑ "Science in Antarctica". Antarctic Connection. 7 February 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 February 2006.
  87. ↑ 1 2 "Adelie Penguins thriving amid Antarctica's melting ice". 15 July 2014. 5 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 October 2014.
  88. ↑ "NASA and NOAA Announce Ozone Hole is a Double Record Breaker". Goddard Space Flight Center, NASA. 19 October 2006. 13 October 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 September 2010.
  89. ↑ Belgian Science Policy Office Arxivləşdirilib 2007-07-04 at the Wayback Machine – Princess Elisabeth Station
  90. ↑ Black, Richard. "Ancient Antarctic eruption noted". BBC News. 20 January 2008. 15 January 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2009.
  91. ↑ 1 2 "Meteorites from Antarctica". NASA. 6 March 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2006.
  92. ↑ Gorder, Pam Frost. "Big Bang in Antarctica—Killer Crater Found Under Ice". Research News. 1 June 2006. 6 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  93. ↑ "Antarctic scientists find 18kg meteorite". New Zealand Herald. 1 March 2013. 6 September 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 March 2013.
  94. ↑ "Regional changes in Arctic and Antarctic sea ice". United Nations Environment Programme. 2022-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-06.
  95. ↑ "All About Sea Ice: Characteristics: Arctic vs. Antarctic". National Snow and Ice Data Center. 2010-03-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-06.
  96. ↑ Parkinson, Claire L. "A 40-y record reveals gradual Antarctic sea ice increases followed by decreases at rates far exceeding the rates seen in the Arctic". Proceedings of the National Academy of Sciences (ingilis). 2019-06-26: 201906556. doi:10.1073/pnas.1906556116. ISSN 0027-8424. PMID 31262810. 2019-07-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-06.
  97. ↑ Shepherd, A.; Wingham, D. "Recent Sea-Level Contributions of the Antarctic and Greenland Ice Sheets". Science. 315 (5818). 2007: 1529–1532. Bibcode:2007Sci...315.1529S. doi:10.1126/science.1136776. PMID 17363663.
  98. ↑ 1 2 Rignot, E.; Bamber, J.L.; Van Den Broeke, M R.; Davis, C.; Li, Y.; Van De Berg, W.J.; Van Meijgaard, E. "Recent Antarctic ice mass loss from radar interferometry and regional climate modelling". Nature Geoscience. 1 (2). 2008: 106. Bibcode:2008NatGe...1..106R. doi:10.1038/ngeo102. PMC 4032514. PMID 24891394.
  99. ↑ Sheperd et al. 2012 A Reconciled Estimate of Ice-Sheet Mass Balance Arxivləşdirilib 2012-12-02 at the Wayback Machine
  100. ↑ Chen, J.L.; Wilson, C.R.; Tapley, B.D.; Blankenship, D.; Young, D. "Antarctic regional ice loss rates from GRACE". Earth and Planetary Science Letters. 266 (1–2). 2008: 140–148. Bibcode:2008E&PSL.266..140C. doi:10.1016/j.epsl.2007.10.057.
  101. ↑ "Warming of the Antarctic ice-sheet surface since the 1957 International Geophysical Year". Nature. 457 (7228): 459–462. 2009. doi:10.1038/nature07669. PMID 19158794. 2021-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-06.
  102. ↑ "Attribution of polar warming to human influence". Nature Geoscience. 1 (11): 750. 2008. doi:10.1038/ngeo338. 2021-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-06.
  103. ↑ "Recent climate and ice-sheet changes in West Antarctica compared with the past 2,000 years". Nature Geoscience. 6 (5): 372. 2013. doi:10.1038/ngeo1778.
  104. ↑ "Recent dramatic thinning of largest West Antarctic ice stream triggered by oceans". Geophysical Research Letters. 31 (23). 2004. doi:10.1029/2004GL021284.
  105. ↑ "Modelling Circumpolar Deep Water intrusions on the Amundsen Sea continental shelf, Antarctica" (PDF). Geophysical Research Letters. 35 (18). 2008. doi:10.1029/2008GL034939. 2013-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-09-06.
  106. ↑ "Widespread acceleration of tidewater glaciers on the Antarctic Peninsula". Journal of Geophysical Research. 112. 2007. doi:10.1029/2006JF000597.
  107. ↑ Glasser, Neil. "Antarctic Ice Shelf Collapse Blamed On More Than Climate Change". ScienceDaily. 10 February 2008. 23 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 September 2019.
  108. ↑ "Ice Bridge Holding Antarctic Shelf in Place Shatters". The New York Times. 5 April 2009. 16 April 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 September 2019.
  109. ↑ "Ice bridge ruptures in Antarctic". BBC News. 5 April 2009. 5 April 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 September 2019.
  110. ↑ "Huge Antarctic ice chunk collapses". CNN.com. 25 March 2008. 29 March 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 September 2019.
  111. ↑ "Massive ice shelf on verge of breakup". CNN.com. 25 March 2008. 29 March 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 September 2019.
  112. ↑ "Big area of Antarctica melted in 2005". CNN.com. 16 May 2007. 18 May 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 September 2019.
  113. ↑ "Central West Antarctica among the most rapidly warming regions on Earth". Nature Geoscience. 6 (2): 139–145. 2013. doi:10.1038/ngeo1671.
  114. ↑ "Antarctic Ozone". Natural Environment Research Council. 11 August 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 May 2009.
  115. ↑ 1 2 Schiermeier, Quirin. "Atmospheric science: Fixing the sky". Nature. 460 (7257). 12 August 2009: 792–795. doi:10.1038/460792a. PMID 19675624.
  116. ↑ "The Antarctic Ozone hole". Government of the United States. 3 April 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2009.
  117. ↑ Turner J. "Non-annular atmospheric circulation change induced by stratospheric ozone depletion and its role in the recent increase of Antarctic sea ice extent". Geophysical Research Letters. 36 (8). 2009: L08502. doi:10.1029/2009GL037524.

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Vikianbarda Antarktida ilə əlaqəli mediafayllar var.
П: "Coğrafiya" portalı
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Antarktida&oldid=7890938"