Asirya

Asirya
c. 2025 BCE–609 BCE
Simbolo ng Diyos na si Ashur na pambansang Diyos ng mga Asiryo
Mapa ng looban (pula) at sakop noong ika-7 siglo BCE (kahel)
Kabisera	Assur (c. 2025–1233 BCE) Kar-Tukulti-Ninurta (c. 1233–1207 BC) Assur (c. 1207–879 BCE) Nimrud (879–706 BC) Dur-Sharrukin (706–705 BCE) Nineveh (705–612 BC) Harran (612–609 BC)
Wikang opisyal	Akkadian Sumerian Aramaic
Relihiyon	Sinaunang relihiyong Mesopotamiyo
Pamahalaan	Monarkiya
Mga hari
• c. 2025 BCE	Puzur-Ashur I (first)
• c. 1974–1935 BCE	Erishum I
• c. 1808–1776 BCE	Shamshi-Adad I
• c. 1700–1691 BCE	Bel-bani
• c. 1363–1328 BCE	Ashur-uballit I
• c. 1243–1207 BCE	Tukulti-Ninurta I
• 1114–1076 BCE	Tiglath-Pileser I
• 883–859 BCE	Ashurnasirpal II
• 745–727 BCE	Tiglath-Pileser III
• 705–681 BCE	Sennacherib
• 681–669 BCE	Esarhaddon
• 669–631 BCE	Ashurbanipal
• 612–609 BCE	Ashur-uballit II (huling pinuno)
Panahon	Panahong Bronse hanggang Panahong Bakal
• Pundayo ng Assur	c. 2600 BCE
• Ang Assur ay naging independiyenteng siyudad-estado	c. 2025 BCE
• Panahon ng Lumang Asirya	c. 2025–1364 BCE
• Panahon ng Gitnang Asirya	c. 1363–912 BCE
• Panahon ng Imperyong Neo-Asirya	911–609 BCE
• Pananakop ng Imperyong Neo-Babilonya at Imperyong Medes	609 BCE
• Paglusob at pagwasak ng Assur ng Imperyong Sasania	c. 240 CE
Pinalitan Pumalit Ikatlong Dinastiya ng Ur Imperyong Neo-Babilonya Imperyong Medes

Sinaunang Mesopotamia
Eufrates · Tigris
Mga Imperyo/Lungsod
Sumerya
Eridu · Kish · Uruk · Ur Lagash · Nippur · Ngirsu
Elam
Susa
Imperyong Akkadiano
Akkad · Mari
Amorreo
Isin · Larsa
Babilonya
Babilonya · Caldea
Asiria
Assur · Nimrud Dur-Sharrukin · Nineve
Hiteo · Kasita Huriano / Mitani

Ang Asirya (Ingles: Assyria) (Kuneipormang Neo-Asiryo: , romanisado: māt Aššur; Klasikong Siriako: ܐܬܘܪ‎) ay isang pangunahing sinaunang kabihasnan sa Mesopotamiya na umiral bilang isang lungsod-estado mula ika-21 siglo BCE hanggang ika-14 siglo BCE at isang estadong teritoryal na kalaunang naging isang imperyo mula ika-14 siglo BCE hanggang ika-7 siglo BCE. Ang Asirya ay umiral mula maagang Panahong Bronse hanggang sa huling Panahong Bakal. Ito ay nahahati mga yugtong: Panahong Maagang Asirya(c. 2600–2025 BCE), Panahong Lumang Asirya (c. 2025–1364 BCE), Imperyong Gitnang Asirya (c. 1363–912 BCE), Imperyong Neo-Asirya (911–609 BCE) at Panahon pagkatapos ng imperyal ng Asirya (609 BCE–c. 240 CE) batay sa mga pangyayaring politikal at unti-unting pagbabago ng Wikang Asiryo. Ang Assur na unang kabisera ng Asirya ay itinatag noong c. 2600 BCE ngunit walang ebidensiya na ito ay independiyente hanggang sa pagguho ng Ikatlong Dinastiya ng Ur noong ika-21 siglo BCE nang magsimulang maumuno si Puzur-Ashur I sa lungsod. Ito ay nakasentro sa lupain ng hilagaang Mesopotamiya. Ang lungsod ng Assur ay sumailalim sa ilalim ng maraming panahon ng pananakop at pamumuno ng mga dayuhan bago ito muling umakyat sa kapangyarihan sa ilalim ni Ashur-uballit I noong ika-14 siglo BCE bilang Imperyong Gitnang Asirya. Sa Gitna at panahon ng Imperyong Neo-Asirya, ang Asirya ang isa sa dalawang pangunahing mga kaharian sa Mesopotamiya kasama ng Babilonya sa timog at sa ilang panahon ang dominanteng kapangyarihan sa Sinaunang Malapit na Silangan. Sa panahon ng Imperyong Neo-Asirya na ang Asirya naging pinamalakas na panahon nito nang ang hukbo ng Neo-Asirya ang pinakamakapangyarihan sa mundo sa panahong ito at naging unang pinakamalaking imperyo sa mundo. Ang sakop nito ay mula sa mga bahagi ng modernong Iran sa silangan sa Ehipto sa kanluran. Ang Imperyong Neo-Asirya ay bumagsak noong 609 BCE sa ilalim ng magkasanib na puwersa ng Imperyong Neo-Babilonya at Medes pinamunuan ng Asirya sa isang siglo. Bagaman gumuho ito, ang kultura ng Asirya ay patuloy na umiral sa buong panahong pagkatapos ng imperyong Asirya. Ito ay muling nakaahon sa ilalim ng Imperyong Seleucid at Imperyong Parto ngunit huminang muli sa ilalim ng Imperyong Sasanian.

Gitnang Imperyong Asirya

Mapa ng mga hangganan ng Gitnang Imperyong Asirya (kaliwa) at Imperyong Neo-Asirya(kanan) noong ika-13 siglo BCE hanggang ika-7 siglo BCE.

Si Ashur-uballit I ang kauna-unahang katutubong pinuno ng Asirya na nag-angkin ng pamagat na sar(Hari). Pagkatapos makamit ang kasarinlan, karagdagan niyang inangkin ang dignidad ng isang dakilang hari gaya ng mga paraon ng Sinaunang Ehipto at mga haring Hiteo. Ang pag-akyat sa kapangyarihan ng Asirya ay kaugnay sa pagbagsak ng Kahariang Mitanni na pumayag sa mga hari ng Gitnang Imperyong Asirya na palawaking ang kanilang mga teritoryo sa hilagang Mesopotamiy. Sa ilalim ng mga haring mandirigmang sina Adad-nirari I (naghari noong 1305–1274 BCE), Shalmaneser I (naghari noong 1273–1244 BCE) at Tukulti-Ninurta I (naghari noong 1243–1207 BCE), nakamit ng Asirya ang hangarin nitong maging isang Imperyong Asirya. Sa ilalim ni Shalmaneser I, ang mga huling labi ng Kahariang MIttani ay isinama sa Asirya.Ang pinakamatagumpay na haring Asiryo ay si Tukulti-Ninurta I na nagpalawak sa Gitnang Imperyong Asirya. Ang kanyang pinakatanyag na nagawa sa military ang pagkapanalo sa Labanan ng Nihriyac. 1237 BCE na nagmarka sa pagsim ula ng wakas ng impluwensiyang Hiteo sa hilagaang Mesopotamiya]] at ang kanyang pananakop sa Babilonya na naging basalyo ng Asirya noong 1225–1216 BCE. Si Tukulti-Ninurta rin ang unang haring Asiryo na naglipat ng kabisera nito mula sa Assur at naglunsad ng bagong lungsod ng Kar-Tukulti-Ninurta bilang kabisera nito noong c. 1233 BCE. Ang kabisera ng imperyo ay muling ibinalik sa Assur pagkatapos ng kanyang kamatayan.

Ang asasinasyon ni Tukulti-Ninurta I noong 1207 BCE ay sinundan ng alitan ng mga dinastiya at humantong sa pagbagsak sa kapangyarihan ng Asirya. Hindi nagawa ng kanyang mga kahalili na panatilihin ang kapangyarihan ng Asirya at namuno lamang sa lupaing sentro ng Asirya na isang panahon na kasabay ng Huling Pagguho ng Panahong Bronse. Bagaman tinangka ng mga haring Asiryo sa panahong ito gaya nina Ashur-dan I (naghari noong c. 1178–1133 BCE), Ashur-resh-ishi I (naghari noong 1132–1115 BCE) at Tiglath-Pileser I (naghari noong 1114–1076 BC) na palakasin ang Asirya sa pamamagitan ng pananakop, ito pananakop ay hindi matatag at panandalian lamang. Mula sa panahon ni Eriba-Adad II (naghari 1056–1054 BCE), patuloy na humina ang Imperyong Asirya. Sa panahong ito, hindi lamang ang Asirya ang humina ngunit muling nasakop ng mga hukbong asiryo na sakupin ang malalaking bahagi ng Imperyo. Sa ilalim ni Ashur-dan II (naghari noong 934–912 BCE), ang paghina nito ay bumaliktad. Ang wakas ng kanyang paghahari ang pasimula ng pag-akyat sa kapangyarihan ng Imperyong Neo-Asirya.(911–609 BCE).

Relief ni Tiglath-Pileser III (naghari noong 745–727 BCE) na nagisa at nagpalawak ng Imperyong Neo-Asirya.

Mga gusali

Yari sa mga tisang ibinilad sa araw ang kanilang mga gusali. Ngunit gumamit sila ng mga pundasyong bato para sa mga templo at mga palasyo, at nilagyan ng mga mabusisi o detalyadong mga ukit ang mga pader.

Aklatan ng haring Asiryong si Ashurbanipal

Ang haring Asiryo na si Ashurbanipal ay kilala sa pagtitipon ng mga teksto at tableta sa Aklatan ni Ashurbanipal. Sa pagtitipon ng mga teksto sa kanyang aklatan, sumulat siya sa mga lungsod at sentro ng pagkatuto sa buong Mesopotamiya na nag-utos sa kanila na magpadala ng mga kopya ng lahat ng mga akdang isinulat rehiyon.. Bilang aprentis na iskriba, pinag-aralan niya ang mga Wikang Akkadiyo at Wikang Sumeryo. Nagpadala siya ng mga iskriba sa bawat rehiyon ng Imperyong Neo-Asirya upang magtipon ng mga sinaunang teksto. Humirang siya ng mga iskolar at iskriba upang kopyahin ang mga teksto mula sa mga sangguniang Babilonyo. Ito ay naglalaman ng 30,000 tableta at teksto at kabilang sa aklatan ang mga kilalang panitikan na Epiko ni Gilgamesh, mito ng paglikha na Enûma Eliš, kuwento ng unang tao na si Adapa at Mahirap na tao ng Nippur.

Mga sanggunian

Ang lathalaing ito na tungkol sa Kasaysayan ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa pagpapalawig nito.