De rerum natura

De rerum natura, 1570

De rerum natura (De la natura de las causas), es un gran poèma en lenga latina del poèta filosòf latin Lucrèci, que visquèt al sègle I. Compta sièis libres de 7 400 examètres dactilics, mètre classic utilizat tradicionalament pel genre epic, es una traduccion de la doctrina d’Epicur.

Lo poèma se presenta coma un ensag de « trencar los fòrts varrolhs de las pòrtas de la natura », es a dire de revelar al lector la natura del mond e dels fenomèns naturals. Segon Lucrèci, que s'inscriu dins la tradicion epicuriana, aquela coneissença del mond deu permetre a l'òme de se liberar del fais de las supersticions, subretot religiosas, constituissent tant d'entravas qu'empachan cadun d'aténher l'ataraxia, es a dire la tranquillitat de l'arma. « De poèma scientific, lo mai bèu es sensa dobte De Natura Rerum. »

L’epicurisme en Itàlia

Pasmens se se saup pauc sus la vida de Lucrèci e maugrat d'incertituds sus son epòca, podèm compréner que s'agís d'una periòda de trèbols politics, marcada per de chaples (de Mari), de dictaturas (de Sulla de -82 a -79), de revòltas d’esclaus fòrça reprimidas (revòlta d'Espartac, de -73 a -71), o encara de guèrras nombrosas e violentas.

L'istòria de Roma es marcada a l'epòca per una crisi de las valors tradicionalas, coma l'ideal de virtus presicant lo coratge, la leialtat e la moderacion, que se tròba sovent escarnit e reprovat. Pasmens aquel ideal, sostengut pels estoïcians, avián fins ara ligat la societat.

Mai, l'influéncia de la cultura grèga sus la cultura romana es de còps vista coma una revenja dels vençuts (Grècs) suls venceires (Romans), çò qu'explica la resisténcia rescontrada per aqueles qu'ensajan de difusar la doctrina epicuriana a Roma. Mas aquelas resisténcias an pas empachat la doctrina epicuriana de s'espandre, per exemple dins los mitan de la noblesa, e subretot dins la region de Campània. Lo novelum de Lucrèci, coma lo mòstra Ciceron, es de difusar aquela doctrina jos la forma d'una poesia grandiosa, e non, segon los tèrmes de Ciceron, « sens pas cap d'art », « sens netetat, sens òrdre e sens ornament », coma l'avián fach fins alara los davancièrs de Lucrèci.

D’Epicur a Lucrèci: la nocion de traduccion

Lucrèci a pas la pretencion de crear de concèptes novèls, mas de traduire Epicur, es a dire, segon lo sens ancian del mot traducere, de transmetre lo sistèma epicurian, alara vièlh d'unes dos sègles. Es notable qu'al moment de trebols politics, es la doctrina de l'epicurisme, presican una retirada sus per esapar als escambis de la politica, que comença a prevaler sus aquela de l'estoïcisme, que n'apelava al contrari a la participacion (mesurada e de bon sens) del savi als afars de la ciutat.

L'originalitat subversiva d’Epicure, a l'epòca, èra de se far glòria de l'individualisme al moment que las autres doctrinas fondan la « vertut » — que passava pels afars publics, o al mens las relacions amb los autres ciutadans — en qualitat morala indispensabla. Epicur rebuta aquel idealisme moral, afirmant que lo bonaür consistís sonque dins l'abséncia de dolor e de trebols. « Escopi sus la moralitat e sus las admiracions voidas que li son acordadas, quand produch pas cap de plaser », çò declara. Lo critèri màger de vertat de sa doctrina es donc la sensacion, e la morala a per fin de definir los mejans d'accedir durablament al plaser. A subjècte de la fisica, deu avalir las « terrors e tenèbras de l'esperit ».

L'estil d'Epicur èra d'una tecnicitat que fasiá la lectura malaisida. Dins sa traduccion de çò que d'esperel nomena un « subjècte escur », Lucrèci torna jos una forma poetica çò que podèt extraire de tèxtes de son mèstre: es un imitator original, sens que la doctrina epicuriana auriá estat benlèu pas promés a venir que coneguèt.

Lo ròtle de Lucrèci dins l'espandiment de la doctrina epicuriana es tan grand qu'unes punts de la doctrina d'Epicur èran pas dins los tèxtes d'aquel darrièr que podèron èssr conservats: atal lo concèpte de clinamen o « declinason », desviacion minimala dels atòms qu'explica la formacion del mond e de la matèria, son a pas dins De natura rerum. Mas, aquel concèpte es fòrça important que, mai d'explicitar la constitucion d'un mond finit dins l'univèrs infinit, garantís la libertat de l'òme, son vam vital, que la desviacion minimala e espontanèa que demoran los atòms es regida per l'asard, e non per quin que siá determinisme.

La causida de la forma poetica

Una fin pedagogica

Se lo tème de la natura de las causas es « un subjècte escur, » cal alara desvolopar d'estrategias intelligible. Es una de las rasons que Lucrèci fa la causida de la forma poetica, per impregnar sa doctrina salvatritz « del doç mèl de la poesia », coma o fariá un mètge amb una medecina.

Lucrèci dedica son poèma a Gai Memmi, ric orator roman. Desvolopa son tèxte s'adreçant de contunh a aquel interlocutor, que nomena a onze escasença pendent lo poèma. Aquò li permet de preveira las objeccions eventualas e d'i respondre amb benvolença, en acòrdi amb la fin pedagogica del tèxte. Son tèxte es tanben donat plan vivent per « la passion que Lucrèci dona a seguir son rasonament, per la vivacitat de sas interrogacions, de sas exclamacions, de sos triomfs logics».

Lo plan comença per expausar los principis generals per enseguida desvelopar las consequéncias en matèria de concepcion filosofica del mond e etica personala.

• Libre I: principis fondamentals de l'atomisme
• Libre II: fisica atomica e constitucion dels còsses
• Libre III: l'arma umana e la crenhença de la mòrt
• Libre IV: la vida psiquica e lo sentiment amorós
• Livbe V: istòria del mond e dels òmes
• Libre VI: fenomèns fisics e plagas

Lucrèci s'alunha de son mèstre al subjècte de l'estatut de la poesia. Epicur, que mespresava tota elaboracion literària, recomandava a Pitoclès, son discípol, de « se tapar las aurelhas amb de cera coma l'Ulisses d'Omèr », de fugir a plenas velas, per cedir pas a la « incantacions de las serenas de la poesia ». La poesia, per el, deuriá demorar un pur divertiment, o alara possedava « la seduccion perniciosa dels mites » qu'es indispensable de resistir, coma a tota supersticion que trobla l'arma.

Un poèta filosòf

Lo poèma de Lucrèci se situa dins la continuitat dels grands modèls de filosòfs-poètas dels temps ancians, coma Empèdocles e Enni, que pretendon revelar la natura del mond, es a dire far aparéisser una cosmogonia pel poderós intermediari que constituís lo vèrb. Lucrèci soslinha sovent lo caractèr eficaç de son vèrb, coma o mòsta lo grand nombre d'escasença dels vèrbs « dire » e « revelar » dins lo poèma.

La natura, segon Lucrèci, possedís una forma benlèu cambiadissa: los espectacles qu'ofrís nos son donats jos la forma d'« espècias » totjorn renovelats, que sola l'abitud nos empacha de comprene dins lor eternal novelum. La natura se desvela al poèta, qu'a per foncion gaireben divina de la revelar a son torn als òmes.

Lucrèci explòra una novèla dimension del rapòrt entre la natura e l'òme, aquel acquerissent fàcia a la natura la qualitat d'un subjècte moral. La nocion de pacte (foedera), elaborada ja per la religion romana e tornada per Lucrèci, per designar las leis e limitas de la natura, significa que l'òme deu conéisser e acceptar aquelas leis. Mas Lucrèci suggerís pel primièr còp qu'es possible a l'òme de trencar aquel pacte: un còp lo rapòrt òme/natura liberat de l'idèa transcendenta de religion, la responsabilitat morala de l'òme ne ven que mai fòrta. L'òme deu provocar « la religion tradicionala e son agach òrre » per se consacrar a l'estudi dels fenomèns naturals.

Teoria fisica

Atòms e void

Segon la teoria fisica d'Epicur, que trobava sa basa per Democrit e Leucip, tot, e tanben l'arma umana e los quita dieus, es entierament constituit d'atòms e de void. Al plan terminologic, cal notar que, pasmens se torna una teria ja elaborada en grèc, Lucrèci causiguèt d'utilizar pas lo tèrme grèc « atòm », mas utiliza puslèu de perifrasas: « còsses invisibles », « còsses primièrs » (I, 510), « còsses generators » (I, 60) o encara « semens de las causas ».

Totas aquelas particulas son immudables, desprovesidas de sensacion e incoloras (II, 737). Se movon de contunh, mercé als espacis voids qu'existisson entre elas (I, 383), lo void essent important dins un borron de lana que dins un tròç de plomb (I, 360). Los atòms son pas totes semblables, mas se destrian segon « lors distàncias, lors caps, lors unions, lors peses, lors tusts, lors encontras e lors movements » (II, 725-27).

Lo clinamen

Lo clinamen designa la « declinason » dels atòms, es a dire lo movement minim que son l'objècte obligatoriament, o alara cason verticalament pel void e pas cap de mond poiriá naícer. Aquel movement, que se realiza d'un biais totalament aleatòri (II, 218-220), provòca de contunh una seria de reaccions en cadena. Lo clinamen es tanben a la font del liure arbitri, sens que los movements de las particulas aurián degut èsser predeterminats de tota eternitat.

Evolucion del vivent

Aquel constant movement de las particulas es tanben responsable de l'evolucion dels èssers vivents, Totes los atòms de segur pòdon pas se combinar de biais quin que siá, que « totes los còsses venon de semens definidas, an una maire determinada e creisson amb la facultat de conservar cadun son espècia » (II, 707-10). Mas abans de n'arribar aquí, la natura experimentèt dins de biais multiples, engendrant de monstres e d'organismes non viables, abans de ne capitar a produire des còsses que se transformèron pendent un long e complèxe procediment d'ensag e errors.

L'organ precedèt la foncion. Los diverses organs foguèron pas creats per una fin determinada, mas permetèron a la creatura que n'èra dotada de se'n servir per subreviure :

" Pas res en efièt se formèt dins lo còs pel nòstre usatge; mas çò que se tranformèt, s'utiliza. Pas cap de facultat de veire existiguèt abans la constitucion dels uèis, pas cap de paraula abans la creacion de lenga, e las aurelha existiguèron plan abans l'ausida dels sons "(IV, 834-39)

Luènh d'aver començat dins un mitic edat d'aur, las espècias deguèron lutar per lor subrevida: " Fòrça espècias deguèron perir sens aver pogut se reproduire e daissar una descendéncia. Totas aquelas que veses respirar l'aire vivificant, es l'engana o la fòrça, o fin finala la velocitat que dempuèi l'origina los aparèt e servèt " (V, 855-59).

Epicur contra Aristòtel

Atribuissent al quita atòm lo movement de la generacion e lo cambiment que permet lo passatge d'un essent a un autre, Epicur s'opauda radicalament a la concepcion finalista d'Aristòtel. Per Epicur, existís pas de finalitat, mas doas causas: los « movements apropriats » dels atòms d'un costat, e de l'autre, los « pactes » misterioses amb que la natura se fixa de limitas. Aquò implica donc la causalitat dels fenomèns naturals e de la matèria, afranquida de tota finalitat: la natura es pas qu'una fòrça cega.

La concepcion de la natura coma assemblatge d'elements primièrs non caracterizats e immudables provòca una concepcion del void pròpra a Epicur, e en seguida a Lucrèci, que diferís d'aquelas del presocratics coma Empèdocles e Anaxagòr, pels quals existís un principi primièr dont totas las causas naturalas resultan. Lo non èsser al sens de Parmenides, es a dire coma principi anientant, es oas utilizat per Epicur e Lucrèci: segon eles, los còsses primièrs o atòns an lo meteis estatut ontologic que lo void. Li real se compausa del meteis biais de void o d'atòms, e lo non èsser fa partit del real al meteis títol que los còsses.

Consequéncias als plans filosofic e moral

Lo bonaür coma abséncia de trebol

La fin ultima de la vida umana es l'aténher lo bonaür e mermar lo patiment. I a pas de tòca morala mai nauta que de facilitar l'obtencion del bonaür per se e sos companhs. Segon la doctrina epicuriana, qual es en mesura d'escapar als mals fisics pòt aténher lo bonaür. Fòra de la fam, de la set, de la dolor, las seulas entravas al bonaür son las terrors imaginàrias, coma lo foncionament de la rason, s'aplicant a la coneissença de la natura, pòt nos ajudar a nos desliurar. Aquel estat que lo treble n'es absent se nomena « ataraxia » (du grèc ἀταραξία, ataraxía significant « abséncia de treble », « impassibilitat »).

Lucrèci es fòrça critica al vejaire de tot çò que pòt desviar d'aquela serena contemplacion de la realitat. Cal subretot se desviar dels simulacres que trebolan la nòstra serenitat. L'amor n'es lo perfièt exemple, que « Vènus fa dels sieus amants las joguinas dels simulacres » (IV, 1101). Tanpauc cal crénher la mòrt: « La mòrt es donc pas res per nosaltres e nos tòca brica, que la natura de l'arma aparéis coma mortala. ». Coma « pas cap de malaur pòt aténher aquel qu'es pas mai », voler perlongar la vida quand fa pas que balhar patiment es donc absurd (III, 940).

Refusant una vida eternala, l'epicurisme rebuta atal la paur de la mòrt. Los dieus, abitants dels intermonds, vivon una vida benastruca e de cap de biais intervenon sus las destinadas umanas. Las supersticions religiosas son donc violentament denonciadas: « Quant crimes la religion podèt nos conselhar! » .

Lucrèci explica la cresença als dieus coma una mena pels òmes de s'explicar de fenomèns naturals incomprensibles, coma los tèrratrems, la granissa, lo fólzer o lo tròn: « O raça malastruca dels òmes, qu'atribuiguèron als dieus aqueles fenomèns e que lor prestèron de colèras crudelas! » (V, 1195). Denoncia de biais repetit la barbariá dels sacrificis umans » Salem, p. 45 e rebuta amb fòrça en consequéncia tota manifestacion religiosa de tipe organizat:  " La pietat, es pas de se mostrat la tèsta velada davant una pèira, es pas s'aprochar de totes los altars, es pas se prosternar al sol palma obèrta en fàcia d'estatuas divinas, es pas d'asagar los altars amb la sang dels animals, tampauc apondre de preguièras a las preguièras; mas puslèu es plan de gaitar totas causa d'aquel mond amb serenitat " (V, 1198-1203).

Lo rasonament verai

Çò qu'impòrta es pas la Vertat, mas l'usatge del « rasonament verai ». L'ambicion de la sciéncia deu èsser de calmar la nòstras inquietud e d'assetar lo nòstre bonaür, e lo ròtle de Lucrèci es de nos far aparéisser la natura non velada, e pasmens non espaventosa.

Lo locus amoenus

Lucrèci presenta sul pic la voluptat coma associada a la natura. Aquò se traduch per la vida videnta pel concèpte de locus amoenus, « luòc agradable ont s'encontram entre amics, alongats dins l'èrba fresca ». Aquela idèa d'un luòc retirat, fòra de portada de las turpituds de la vida politica corrompuda, aurà una granda fortuna mai tard, e lo locus amoenus ven rapidament un topic de la literatura latina abans d'inspirar los poètas de la renaissença. Lo savi s'encontra « entre se » amb sos amics, dins lo plaser de l'escambi sens identificacion. Lo luòc de predileccion del savi se presenta coma una mena de jardin claus que se pòt pas partir sens regret per torner dins lo mond exterior e l'univèrs ont regna la violéncia. Aquela violéncia, que l'òbre de Lucrèci reson tot lo long, menaça lo mond: es un dangièr per la gama armoniosa de las causas, una fòrça que s'opausa a la pluralitat e a la diversitat, font d'una tan granda jubilacion, de las causas del mond.

Posteritat d'aquel poèma

Allegoria del Printemps, per Botticelli (1582).

Istòria del manuscrit

Afrontant tota cresença religiosa, lo grand poèma de Lucrèci essent completament casut dins l'oblit pendent l'Edat Mejana, fins a la descobèrta en 1417 d'un manuscrit del sègle IX per l'umanista italian Poggio Bracciolini, pendent d'escacions dins la bibliotèca d'un monastèri. Aquel manuscrit foguèt longtemps considerat coma essent la sola copiá anciana d'aquel poèma fins a la descobèrta de dos autres manuscrits del sègle IX (ms Oblongus e Quadratus, a Lèida) e, en 1750, de rèstes carbonizats d'un rotlèu de papir dins la vilá dels Papirs d'Erculanum. Quand Poggio Bracciolini fa circular son manuscrit, l'interés es plan viu coma o mòstra las nombrosas copiás manuscritas que se'n faguèt, qu'una cinquantena demoran.

Dins la pintura

Botticelli se seriá inspirat d'aquel poèma per penher sa celèbra allegoria del Printemps. S'agís mai precisament de l'invocacion a Vénus, amb que comença aquel poèma (I, 1-43), combinada amn una descripcion de l'arribada del printemps (V, 737-740): " Lo Printemps ven e Vénus amb el; en avant l'eròi alat de la divesa, zefir; suls passes de Zefir, Flora sa maire lor prepara una rota florida de colors e de perfums ".

Interpretadion de Michel Serres

La coabitacion de la declinason fortuita dels atòms e d'un mond estable trapa un reson dins de filosofias modèrnas, coma dins aquela de Michel Serres. Aquel, analisant l'atomisme dins l'encastre de la mecanica dels fluids, mòstra cossí pòt se formar un equilibri « al mièg de las fluéncias », permetent als elements d'èsser pas emportats dins lo remolin ncessant de la matèria. « La totalitat de las fluxions se ten ensemble dins una fixitat relativa » fins a qu'un mond perisca. Quitament se Lucrèci fa pas cap d'allusion als fluids, es el de segur, per sas referéncias als « remolins », qu'es a l'origina d'aquela interpretacion. Lucrèci privilegia en efièt l'aspècte movementat, lo trabalh de desagregacion de la natura, sus l'immobilitat del mond. Sus aquèl subjècte s'opausa un pauc a Épicure, que, el, dona una granda plaça a « l'equilibri estable de la carn ».

Articles connèxes

• Lucrèci

Fonts primàrias

• Projècte Gutenberg e-text de On The Nature Of Things
• De rerum natura (1475-1494), codex numerizat, disponible sus Somni

Fonts secondàrias

• Jean Bayet, Littérature latine : Histoire et pages choisies, traduites et commentées, Paris, Armand Colin, 1960
• (en) Stephen Greenblatt, The Swerve : How the world became modern, New York, W. W. Norton, 2011 (ISBN 9780393343403) ; Quattrocento, traduit par Cécile Arnaud, Flammarion, 2013
• Jean Salem, Lucrèce et l'éthique : La mort n'est rien pour nous, Paris, Vrin, 1997 (ISBN 2711610314)
• Michel Serres, La naissance de la physique dans le texte de Lucrèce : fleuves et turbulences, Paris, Minuit, 1977

Ligams extèrnes

• Fichièr d'autoritat internacional virtual • Bibliotèca nacionala de França (donadas) • Sistèma universitària de documentacion • Bibliotèca du Congrés (USA) • Gemeinsame Normdatei • WorldCat